قازىرگى الەمدەگى بولىپ وتىرعان ءدىني-ساياسي احۋال تۇراقتى ەمەس ەكەنىن، وعان ءتۇرلى ساياسي-ەكونوميكالىق استىرتىن كۇشتەردىڭ جاعىمسىز اسەر ەتىپ وتىرعانى جالپى حالىققا بەلگىلى جاعداي. تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە ورىن العان ءدىني ەكسترەميستىك توپتاردىڭ ەلدەر ىشىندە ىلاڭ سالىپ، بۇلىك شىعارعانى، ودان قانشاما جازىقسىز ازاماتتاردىڭ جاپا شەككەنى اقيقات جاعداي. وكىنىشىمىزگە وراي كەيبىر تەرىس يدەيالاردىڭ جاستاردىڭ ساناسىنا سىنامالاپ ەنىپ وتىرعانى ءالى دە جاعدايدى ۋشىقتىرماسا جاقسارتپايتىنى انىق. ەلىمىزدە جۇزدەگەن، مىڭداعان ازاماتتارىمىزدىڭ ءالى دە بولسا جالعان اعىمداردىڭ جەتەگىندە جۇرگەنى بەلگىلى جاعداي.
بۇگىنگى ەل اراسىندا راديكالدى ىس-ارەكەتتەرگە يتەرمەلەپ وتىرعان پسيەۆدوسالافيلەردىڭ (ۋاحابيلەردىڭ) تەولوگ مامانداردىڭ پىكىرىنشە «يدەيالىق تارتىمدىلىعى» توقتار ەمەس. مۇنىڭ سوڭى ءدىني ءدۇردارازدىقتىڭ توقتامايتىندىعىن بىلدىرەدى. دەگەنمەن ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس مەكەمەلەرى جىل سايىن كۇرەس تاسىلدەرىن جاقسارتىپ، زامان اعىمىنا وراي وزگەرتكەنىمەن، تەرىس يدەياداعى ازاماتتاردىڭ سانالارىنا ينتەرنەت قۇرالدارىنىڭ ىقپالى ازايماي وتىر. وڭالتۋ جانە تۇسىندىرمەلى جۇمىستاردىڭ جۇمىسى جاندانعانىمەن، ناتيجەنىڭ وتانشىلدىق جانە ۇلتتىق مۇددەگە پايدالىعىندا بولىپ وتىر. ەلدەگى ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەستە شەت ەلدىك تەرىس اعىم جولىنداعى ۇستازدىڭ ءدىني تۇسىنىگىنە، وزگە شەت ەلدەگى باسقا ءبىر ۇستازدىڭ تۇسىنىگىمەن جاۋاپ بەرۋ ورىن العان. بۇل تۇپتەپ كەلگەندە ۇلتتىق مۇددەنى تۇگەندەمەيدى. بۇل راديكالدى اعىمدارمەن كۇرەستەگى مامانداردىڭ دا رۋحاني جاڭعىرۋى قاجەتتىگىن تۋىنداتادى. ول ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ ءتول ۇلتتىق جوبامىز تاريحي سانامەن عانا قارسى تۇرىپ، جوعىمىزدى تۇگەندەي الماقپىز. پسيەۆدوسالافيزمگە قارسى يدەيالىق تارتىمدىلىقتىڭ ورنىن تاريحي سانا عانا الماستىرا الاتىنىنا سەنىمىم مول. ويتكەنى گەنەولوگيالىق جادى ۇرپاقتىڭ ساناسىندا بولادى جانە ءارقاشان جاڭعىرۋدى كۇتىپ، بۇعىپ جاتادى. ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىنىڭ ايتپاعى دا وسى دەپ ۇعام.
حالىقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن عىلىمعا دەگەن ماحابباتىن ازاماتتارىمىزدىڭ رۋحىن يسلام ارقىلى دا تاربيەلەۋگە بولادى. سوندا ونىڭ ۇلتتىق ويلاۋى يماني دەڭگەيگە، ال عىلىمعا قۇشتارلىعى ەكىدۇنيەلىك ويلاۋ بولمىسىنا اينالادى. الايدا مۇنىڭ ءبارى ءدىندى دۇرىس تاپسىرلەۋگە بايلانىستى دەپ ۇعام. سوندىقتان، ماسەلە يسلامدا ەمەس، ونى حالىققا دۇرىس تۇسىندىرۋدە بولىپ تۇر. شىن مانىندە يسلامدا ۇلتتىق رۋحتى يماني دەڭگەيگە كوتەرەتىن دە، ادامنىڭ رۋحىن عىلىمعا باۋلىپ، يتەرمەلەيتىندە وراسان زور كۇش بار. ءتاپسىرشىنىڭ ءوزىنىڭ ساناسى تومەن، ءبىلىمى تاياز، كوكىرەك كوزى اشىلماعان بولسا، وندا ونىڭ ويىنان ءدىني ارازدىقتى قوزدىراتىن، راديكالدى، ساناسىز ماعىنالار شىعادى.
ءبىز ءالى دە يسلامنىڭ سىرتقى قالىپتان گورى ىشكى مانگە تۇسكەنىن تۇسىنبەي كەلەمىز. شاكارىمشە ايتقاندا: "سىرت تازاسى نە كەرەك، تازارت اۋەل ءىشىڭدى". قازاقتىڭ جاڭعىرۋىنىڭ تۇپنەگىزىنىڭ ءبىرى وسىندا جاتىر. ياعني، ىشكى رۋحاني كۇش پەن ىشكى ءمان. يسلامدى تۇسىندىرگەندە ىشكى قالىپقا (ىشكى جاندۇنيەگە) باسىمىراق ءمان بەرۋ كەرەك. قازىرگى جاعدايدا سىرتقى قالىپتى كوبىرەك ناسيحاتتاۋ ءدىندار ازاماتتاردىڭ سىرت كوز ءۇشىن عانا ءدىننىڭ قاعيدالارىن ۇستاپ، ىشكى تازالىققا ءمان بەرمەۋىنە الىپ كەلۋدە.
قۇراندا "مەن قۇدىرەتىمدى ادامدار ارقىلى" كورسەتەمىن دەگەن ايات بار. مۇنىڭ ءمانى رۋحتى تازا ۇستاپ، عىلىم ارقىلى قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنىڭ كورىنىسىنە كۋا بولا الاسىڭ دەگەن ماعىنا. تاريحتا يسلام الەمى نەگە عىلىمنىڭ بيىك شىڭىنا شىعىپ (سول كەزدىڭ داۋىرىندە)، كلاسسيكالىق يسلام دەگەن اتپەن تانىلدى. «قۇداي جوقتان بار جاساسا، ءبىز باردان بار جاساۋ كەرەكپىز» دەگەن قازاقتىڭ اتالى ءسوزى نەگە ءقازىر باستى ماعىنا بولا المايدى.
وكىنىشىمىزگە وراي، قازىرگى ايتىس-تارتىسپەن پسيەۆدوسالافيزمدى تۇبەگەيلى جەڭەمىز دەۋ بەكەرشىلىك ەكەنىن جاعداي ۇقتىردى. كەز كەلگەن ءقاۋىپتى يدەولوگياعا قارسى قۋاتتى يدەولوگيانى قارسى قويعاندا عانا ويىلعان ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرا الامىز. ول يدەولوگيانىڭ اتى جوعارىدا سيپاتتاعانىمىزداي — "تاريحي سانا". ايتىپ وتكەنىمىزدەي، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىندا اتا بابالارىنان سىڭگەن ۇلتتىق جادى بار. ءبىز سونى قوزعاي ءبىلۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى ەل اراسىن ىلاڭداي بۇلدىرگەن جات يدەولوگيالاردىڭ نەگىزى سىرتتان تاڭىلعاندىقتان، وعان قارسى كۇش ۇلتتىق بولمىس ەكەنىن ۇعامىز. ءماۋلانا رۋميدىڭ: «سىرتىڭا قاراعاندا ءىشىڭدى تازارت. سىرتىڭ-حالىقتىڭ، ال ءىشىڭ – حاقتىڭ نازارىندا تۇر» دەگەن ءسوزىن ءدىندارلار مەن دىنشىلدەرگە ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىمىزدا تۋ ەتىپ الۋىمىز قاجەت دەپ سانايمىن. تەرىس اعىم جولىنداعى ازاماتتارعا تاريحي سانانى العا تارتا وتىرىپ، دانىشپان اباي ايتقان «جۇرەك ءىلىمىن» دۇرىس قولدانا ءبىلۋىمىز قاجەت. باتىس فيلوسوفتارىنىڭ ايتۋى بويىنشا باتىس پەن شىعىس وركەنيەتتەر قاقتىعىسىن جۇرەك ءىلىمى (ءبىر قۇدىرەتتىڭ بار ەكەنىنە باس ۇرا وتىرىپ، ادام بالاسىن سۇيۋگە باعىتتالعان ۇستانىم) عانا جۇمسارتا الادى ەكەن.
اداسۋدىڭ نەگىزى تانىمنىڭ دۇرىس بولماعانىنان تۋىنداماق. يسلام فيلوسوفى يمام عازالي بىلاي دەيدى: "پەندە نەنى تانىسا، سونى سۇيەدى. نەنى سۇيسە، سونىڭ سوڭىندا بولادى". بۇل ادام نەگە سەنسە، سول ونىڭ الەمى بولادى دەگەندى ۇقتىرادى. تاريحي سانانىڭ ماڭىزدىلىعى دا وسىندا.
يسلامدا ۇلتجاندىلىقتىڭ جاعىمسىز دۇنيە ەمەس ەكەنىن، كەرىسىنشە ادام يسلامدى تانىعان سايىن ۇلتىن سۇيە باستايتىنى انىق. ەگەر يسلامدا ۇلتشىلدىق بولماعاندا مۇحاممەد پايعامبار اراپتى ءۇش سىيپاتتا قۇرمەتتەڭدەر دەمەس ەدى. دەمەك يسلام الدىمەن ءوز ۇلتىڭدى قۇرمەتتەپ ءسۇيۋدىڭ، ال وزگە ۇلتتاردى قۇرمەتتەۋگە جول اشاتىنىن مەڭزەيدى. ءبىز وسىنى دۇرىس ءتۇسىندىرىپ، دۇرىس ماعىنادا كورسەتە بىلسەك، پسيەۆدوسالافيلىك تۇسىنىكتەگى ازاماتتاردىڭ يدەيالىق تارتىمدىلىق كەڭىستىگىن الماستىرا الار ەدىك.
راديكالدارمەن كۇرەستە قازاق ەلىنىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى الىپ يمپەريانىڭ مۇراگەرى ەكەنىن ساناعا ءسىڭىرىپ وتىرۋ ماڭىزدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن ماقتانىش سەزىمى ارتىپ، باسقا جۇرتقا ەلىكتەمەيتىن بولادى. پسيەۆدوسالافيلەردىڭ ساناسىندا يسلام ءدىنى مەن ۇلتتىق باستاۋلار اراسىندا يدەيالىق قاقتىعىس كوپ. اقپارتتىق سالامىزدا انتيەكسترەميستىك يدەولوگيانىڭ تەك ءدىني پروسەسس پەن قۇرىلىمدار اراسىندا قالىپ قويماعانى ابزال دەپ سانايمىن. كەيبىر مۇسىلمان ەلدەرىندە (مالايزيا، تۇركيا) يسلام مەن ۇلتتىق پاتريوتيزم سەزىمىن ۇشتاستىرا بىلەدى. ال بىزدە كەرىسىنشە يسلام ءدىنى مەن ۇلتتىق باستاۋلارىمىزدىڭ اراسىندا قاقتىعىس ءجيى تۋىنداپ وتىرادى. جوعارىدا سيپاتتاعانىمىزداي، ادامنىڭ ساناسىندا تاريحي جادىنى، سانانى قايتادان جاڭعىرتۋ. بۇل جادى اتادان بالاعا بەرىلىپ، ادام ساناسىندا ساقتالىپ تۇرادى. پسيەۆدوسالافيزم مەن ءداستۇرلى ءدىننىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە، ولاردى ۇستانعان ادامنىڭ ءبىر پىكىرگە كەلۋى نەعايبىل دەگەن قوعامدا تۇسىنىكتەر بەرىك ورىن العان. بۇل قاتە پىكىر. مىسالى بۇگىنگى سالافيت قازاقتىڭ اتا-باباسىنان بەرى سالافيت ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى. دەمەك سانالىق جادىسىندا تەرىس تۇسىنىك بەرىك ورناماعان، ول اقپارات ۋاقىتشا عانا اقپارات. ارعى جاعىنداعى گەنەولوگيالىق جادىسىن جاڭعىرتساق عانا، بەرگى جاعىنداعى تەرىس اقپارات جۋىلىپ، شايىلىپ كەتپەك.
جاراس احان،
ق ر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى
دىك دمجعزتو ءبولىم باسشىسى،
ءتاريحشى-دىنتانۋشى
پىكىر قالدىرۋ