مىنە، تاعى ءبىر وقۋ جىلى اياقتالدى. 20-30 ماۋسىم ارالىعىندا ەلىمىز بويىنشا 1188 اۋديتوريادا ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ (ۇبت) ءوتتى. وعان  قاتىسۋ ءۇشىن 117 242 ادام ءوتىنىش بەرگەن. سونىڭ ىشىندە 96 مىڭنان استامى – وسى جىلعى مەكتەپ تۇلەكتەرى (مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 72 پايىزى) بولسا، 20 مىڭنان استامى – بيىل جانە وتكەن جىلدارى كوللەدج بەن شەتەلدىك ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىن بىتىرۋشىلەر.

بيىلدان باستاپ ۇبت-نىڭ ءتورت رەت – قاڭتار، ناۋرىز، ماۋسىم جانە تامىز ايلارىندا وتكىزىلەتىنى بۇرىن حابارلانعان بولاتىن. قاڭتارداعى تەستىلەۋگە – 35 مىڭعا جۋىق، ال ناۋرىزدا – 80 مىڭداي وقۋشى قاتىسىپ ۇلگەرگەن. وسى ەكى ۇبت-دا جالپى مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 78 پايىزى قامتىلدى. ونىڭ 70 پايىزى ءقازىردىڭ وزىندە اقىلى نەگىزدە وقۋعا تۇسە الادى. ال 20-30 ماۋسىم ارالىعىندا بيىل ورتا مەكتەپتى بىتىرەتىن تۇلەكتەر ۇبت تاپسىرىپ،  مەملەكەتتىك گرانت ءۇشىن سىنعا ءتۇستى.

قاراپ وتىرساڭىز، بۇل سانداردان جاس تۇلەكتەردىڭ 3/2 بولىگىنەن استامى اقىلى نەگىزدە عانا وقي الاتىنىن كورەمىز. مىنا جۇمىس پەن تابىس از زاماندا  اتا-اناسىنىڭ تابان ەت، مايداي تەرىمەن تاپقان قارجىسىنا، ۇل-قىزىم قاتارىنان كەم بولماسىن دەپ وقىتقان بالالارى ەرتەڭ سول وقۋعا بىرنەشە ميلليون تەڭگەسىن شىعىنداپ، 3-4 جىل ۋاقىتىن جۇمساعان سوڭ جۇمىسقا ورنالاسىپ كەتە الا ما؟ وتە قيىن سۇراق!

ءقازىر قازاقستاندا 128 جوعارى (وكىنىشكە قاراي، مۇنى تەلارنالار مەن راديدوداعى كوپتەگەن ارىپتەستەرىمىز «جوعارعى» دەپ ايتىپ ءجۇر، بۇل مۇلدە قاتە. ويتكەنى، جوعارعى دەگەن ءسوز ورىس تىلىندە ۆەرحوۆنىي دەگەن ماعىنانى بەرەدى) وقۋ ورنى بار ەكەن. سولاردىڭ 45ء-ى – مەملەكەتتىك، 79-ى – جەكەمەنشىك، ال قالعان 4-ەۋى – حالىقارالىق جوعارى وقۋ ورىندارى. ساراپشىلاردىڭ زەرتتەۋىنشە، 2018 جىلى وسى جوو-لاردى بىتىرگەن جاستاردىڭ 40%ء-ى جۇمىسسىز قالسا، 35%ء-ى ديپلومداعى ماماندىعى بويىنشا جۇمىس تابا الماي، باسقا سالالاردا جۇمىسقا ورنالاسۋعا ءماجبۇر بولعان. سوندا بۇل ماماندار نە ءۇشىن وقىدى؟ جوو-لار نارىققا قاجەت ەمەس سونشا جاستى نە ءۇشىن وقىتتى؟ ارينە، ءدال جاۋابىن بەرۋ قيىن. ءبىراق، ويلانعان ادامعا سول جەكەمەنشىك وقۋ ورىندارىنىڭ، ءتىپتى كەيبىر مەملەكەتتىك جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلىعى تەك وزدەرىنىڭ عانا قارجىلىق جاعدايىن ويلاپ، ونسىز دا الەۋمەتتىك جاعدايى ءماز ەمەس حالىقتىڭ قارجىسىن، ارمان قۋعان جالىندى جاستاردىڭ التىن ۋاقىتىن بەكەر شىعىنداپ، ۇلتىمىزعا زيانىن تيگىزىپ جاتقانىن تۇسىنەتىنى ءسوزسىز.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلىمىزدە ەڭ كوپ دايىندالعان ماماندار – زاڭگەرلەر، قارجىگەرلەر، ەكونوميستەر ەكەنى جايىندا جازباعان گازەت، ايتپاعان راديو، كورسەتپەگەن تەلەارنا قالماعان شىعار. سودان حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى ارتىپ، قوعامدىق ءتارتىپ، الەۋمەتتىك ادىلدىك نىعايىپ، جەمقورلىق ازايىپ، ەكونوميكامىز قاتتى دامىپ كەتتى مە؟! ارينە، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولماس، ازدى-كوپتى ءوسىم بار شىعار. ءبىراق ول ەلىمىزدىڭ الەۋەتىنە، حالقىمىزدىڭ پاراساتىنا، ازاماتتاردىڭ زاڭدى قۇقىقتارىنا ساي ەمەس قوي! قايتا جەمقورلىق شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ومىردەن ءوز ورنىن تابا الماعان، جۇمىس ىستەپ جەتكىلىكتى جالاقى الا الماعان، ءسويتىپ بالا-شاعاسىن باعا الماعان  كەيبىر جاستار ونەر، ءبىلىم، جۇمىس ىزدەپ شەتەلدەرگە كەتتى. ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ السىزدىگىنەن، جۇمىسسىزدىق پەن ادىلەتسىزدىكتەن، بيلىكتەگى شەندىلەردىڭ بيۋروكراتتىعىنان ءتىپتى، تيتتەي بالاپاندارىن ەرتىپ سيريا اسىپ، لاڭكەستەردىڭ دە قاتارىنا ءوتتى!.. ۇلان-عايىر جەرى، قويناۋى تولى كەنى، تاسقا باسىلعان بىرنەشە مىڭ جىلدىق تاريحى، ادامزات وركەنيەتىنە ولشەۋسىز قوسقان ۇلەسى بار قازاقتاي بىرەگەي ۇلت ءۇشىن بۇل ماسقارا ەمەس پە؟! ءبىلىم، ءبىلىم دەيمىز، ءبىلىمسىز كۇنىڭ جوق دەيمىز. ءسويتىپ وتىرىپ، ءبىلىم الۋعا قۇشتار، تابيعاتىندا زەرەك ۇل-قىزدارىمىزعا كوپ جاعدايدا اقىسىز ءبىلىم بەرمەيمىز!

ال نەگە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جالدارىندا كوپشىلىك جاستار زاڭگەر بولۋعا ۇمتىلدى؟ ونىڭ سەبەبى، ارينە بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم، بىرەۋ-اق: جەمقورلىق جايلاعان قوعامدا جەمقورلىقسىز ەشتەڭەگە دە قول جەتكىزە المايتىنىن تۇسىنگەن جاستار ەرتەڭ زاڭگەرلىك ماماندىقتى مەڭگەرىپ تەرگەۋشى، پروكۋرور، سۋديا، ادۆوكات، پوليسيا قىزمەتكەرى بولىپ، ەلدەن پارا الۋ ارقىلى جاقسى ءومىر سۇرەمىن دەگەن ويدا بولدى. ولار 60-80 جىلدارى قوعامدا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولعان ءۇندى كينوفيلمدەرىندەگى وزبىرلىقتى، ادىلەتسىزدىكتى كوپ كورگەن حالقىن ادىلەتكە جەتكىزەمىن دەپ ۇمتىلعان باس كەيىپكەرلەر سياقتى جاقسى ويمەن، ىزگى نيەتپەن بۇل ماماندىقتى تاڭداعان جوق. دەمەك، و باستا ولاردىڭ نيەتى ءتۇزۋ بولعان جوق! سول جاستار وقۋ ءبىتىرىپ، جۇمىسقا ارالاسقان سوڭ الدىنداعى ۇلكەندەردەن كورگەننىڭ ءبارىن ىستەپ، جەمقورلىق قوعام ءومىرىنىڭ قالىپتى نورماسىنا اينالدى. ونىڭ ۇستىنە ۇكىمەتتەگى ەڭ ۇلكەن بيلىك ورىندارىندا وتىرعان شەندىلەردىڭ ءوزى «جەمقورلىقتى جەڭە المايمىز» دەپ مەملەكەتتىڭ دارمەنسىزدىگىن كورسەتتى.

مۇنىڭ ءبارىن ايتۋداعى ماقسات – بيىلعى مەكتەپ ءبىتىرىپ جاتقان تۇلەكتەرگە ازدى-كوپ كەڭەس بەرۋ. بۇدان بىلاي ايتەۋىر «جوعارى ءبىلىمى بار» دەگەن ديپلوم السام بولدى دەگەن ويدى سانادان مۇلدەم شىعارىپ تاستاۋ كەرەك! ديپلوم العانمەن ءبىلىم بولماسا، ءبىلىم العانمەن جۇمىس تابىلماسا – بەكەرگە ۋاقتىڭدى جوعالتىپ، اتا-اناڭنىڭ قىرۋار  قارجىسىن شاشىپ قاجەتى قانشا؟! سوندىقتان، ەڭ الدىمەن ءوزىڭنىڭ يكەم-ۇقىبىڭ بار، جانىڭ قالايتىن، ءسۇيسىنىپ ىستەيتىن، ەڭ ماڭىزدىسى نارىقتا ءارقاشان سۇرانىسقا يە كاسىپتى تاڭداپ، سول بويىنشا وقىعان، تاجىريبە جيناعان دۇرىس دەپ ويلايمىن. ونىڭ ۇستىنە تەك جوعارى ءبىلىم الۋ مىندەت ەمەس. جالاقىسى جوعارى قاراپايىم جۇمىسشى ماماندىعىن يەلەپ تە بالا-شاعا باعۋعا، قوعامعا پايداڭدى تيگىزۋگە، باقىتتى ءومىر سۇرۋگە بولادى. اباي اتامىز ايتقانداي، بالانى جوعارى بولسىن، ورتا-ارنايى بولسىن، ءتىپتى كاسىپتىك-تەحنيكالىق وقۋ ورنى بولسىن، قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەي، ۇيرەنسىن، ءبىلىم السىن دەپ بەرۋ كەرەك.

ەڭ باستىسى، قانداي وقۋ ورنى، قاي ماماندىقتى تاڭداساق تا نيەت ءتۇزۋ بولۋى كەرەك. دانا قازاق ازەلدەن «جاقسى نيەت – جارىم ىرىس»، «جاقسى ءسوز –جارىم ىرىس»، «نيەتىڭ – جولداسىڭ بولسىن» دەگەن تۇجىرىمداردى بەكەر ايتپاعان. نيەت ءتۇزۋ بولماعان جەردە جاقسىلىق بولمايتىنىن ادامزات تاريحى سان مىڭداعان رەت دالەلدەدى. تاعى بۇل تەك وقۋ، ءبىلىم قۋعان جاستارعا عانا ەمەس، اتا-انا، بالاباقشا، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت سياقتى ءبىلىم مەن تاربيە ورىندارى، اۋىلدىق اكىمدىكتەن باستاپ، اۋدان، وبلىس، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى بارلىق شەندىلەرگە، جالپى قازاققا، بۇكىل ادامزاتقا قاتىستى ايقىنداۋشى ماسەلە. ەگەر ەڭ تومەنگى باسقىشتان باستاپ، ەڭ جوعارىعا دەيىنگى بارلىق ساتىلاردا ەل ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن ادال قىزمەت ەتەمىن، سول ادال قىزمەتتەن ءلاززات الىپ، حالقىمنىڭ قۇرمەتىنە بولەنەمىن، ءسويتىپ ادام دەگەن ۇلى اتقا لايىق بولىپ، باقىتتى عۇمىر كەشەمىن دەيتىن نيەتى ءتۇزۋ جاندار وتىرسا، ونداي قوعامدا ەشقانداي زاڭبۇزۋشىلىق، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك، بيلىككە دەگەن نارازىلىق بولمايدى دەپ ويلايمىن. ول ءۇشىن كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان ەل باسقارۋدىڭ اكىمشىل-امىرشىل ادىستەرىنەن ارىلىپ، بيلىكتىڭ قاينار كوزى رەتىندە حالىقتىڭ وي-تىلەگىنە، ارمان-مۇراتىنا قۇلاق اسۋ كەرەك. مەملەكەت ازاماتتاردىڭ اتا زاڭدا جازىلعان بارلىق قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىنا، ورىندالۋىنا بارىنشا جاعداي جاراتۋى ءتيىس.

دانا بابالارىمىز «حالىق دەگەن – قۇدايدىڭ ءبىر اتى» دەپ بەكەر ايتپاعان شىعار! اتا زاڭداعى «بيلىكتىڭ قاينار كوزى – حالىق» دەگەن تۇجىرىم دا وسى پىكىرگە نەگىزدەلگەنى كۇمانسىز. ەندەشە حالىقتىڭ ءوزى دە وسى ۇلى اتقا لايىق بولۋعا ۇمتىلۋى كەرەك. ۇلتتىق سانا ءوسىپ، جاقسى ءسوزدى كوبىرەك ايتىپ، ءاردايىم نيەتىمىز ءتۇزۋ بولۋى كەرەك. ايتپەسە ءقازىر، اۋزىمىزدان جاقسىدان گورى جامان سوزدەر كوبىرەك شىعىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. «بالەنباي گەكتار جەرىمىز ساتىلىپ كەتىپتى. ەرتەڭ ءبىزدى جاۋلاپ الادى. بولاشاعىمىز بۇلىڭعىر. كەلەشەگىمىز جوق» دەپ كۇندە ءبارىمىز قاقساي بەرسەك، سولاي بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. ال، جاقسى نيەتپەن «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق قالعان جاعىندا ءوز اراسىندا بىرلىك بولسا، ۇلتىنىڭ قامىن، ەلىنىڭ جايىن، مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىن ويلايتىن ازاماتتار كوبەيە تۇسسە – ەشكىم دە بىزدەن ەشتەڭە الا المايدى، ۇزاققا سوزىلعان بوداندىق بۇعاۋىنان قۇتىلعان قازاق قۇلدىق سانادان ارىلسا – ەندى ەشكىمگە دە باس يمەيدى» دەپ ويلاپ، ۇرپاعىمىزدى وسى باعىتتا تاربيەلەسەك – بۇگىنىمىز ايقىن، بولاشاعىمىز جارقىن بولاتىنىنا كۇمان جوق. سوندا عانا قۇدايدىڭ ءبىر اتى، بيلىكتىڭ قاينار كوزى سانالاتىن حالىققا مەملەكەتتىك قىزمەتتە وتىرعان شەندىلەر شىن مانىندە قازىرگىدەي بيلىك وكىلى ەمەس، ناعىز بيلىكتىڭ قىزمەتشىسىنە اينالادى.

سوندىقتان، ەي قازاعىم، ەڭ الدىمەن نيەتىڭ ءتۇزۋ بولسىن!

قۇتماعامبەت قونىسباي،

 جۋرناليست