ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ كەمەل بولمىستارىنىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە – پەندەنىڭ قولىمەن ەمەس، ۋاقىت كەرۋەنىنىڭ جولىمەن ورنەكتەلگەن، كەلەر ۇرپاقتىڭ بولجامى ەمەس تۇتاس زەردەنىڭ پايىمى مەن شەگەندەلگەن تاريحناما بەتتەرى بولسا كەرەك.وسى رەتتە جازبا تاريحى كەمدەۋ ولكەمىزدىڭ كەشەگى ورلىگىن دە، ەرلىگىن دە، كىسىلىك كەلبەتى مەن كەمەل تۇلعاسىن دا تولىمدى قالپىندا تانىپ-بىلۋگە اپارار ادىلەت جولى – تاريحي-مادەني مۇرالاردا جاتىر دەر ەدىك. قازاق دالاسىندا كونە داۋىرلەردىڭ كوزىندەي 25-مىڭنان اسا تاريحي جادىگەرلەر بار.

«وتكەنسىز كەلەشەك جوق» دەيدى حالىق دانالىعى. كەز-كەلگەن جاڭالىق وتكەننىڭ وزەگىندە دامىپ، كەلەشەك ۇرپاققا جالعاسىن تابارى زاڭدىلىق. ءاربىر اتقان تاڭ مەن كۇن تاريح بەتىندە تاڭبالانىپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە تيەرى انىق. ەندەشە، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارداعى ءتول تاريحىمىزدى تەرەڭنەن تارتىپ تۇگەندەۋ، تاريحي اقتاڭداقتاردى اقتاپ الۋ، ولاردىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتۋ حالقىمىزدىڭ تاريحي سانا سەزىمىنە ەرەكشە سەرپىلىس، ءدۇمپۋ بەرسە، جاڭا مىڭجىلدىقتاردىڭ باسىنداعى ەلباسى باستاماسىمەن جۇزەگە اسقان جاس مەملەكەتىمىزدىڭ ەلدىگىن كۇللى الەمگە تانىتقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى ۇلتتىق تاريحىمىزدى جيناقتاپ، وتكەنىمىزدى ساراپتاۋعا مۇمكىندىك بەرگەنى بەلگىلى.

ال، ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ساراپتامالىق ماقالاسى «رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنىڭ زاڭدى جالعاسى، ءبىر بولىگى ىسپەتتى. ۇلت رۋحىن كوتەرەتىن، حالقىمىزدى تىڭ ويلارعا جەتەلەيتىن، ەلىمىزدىڭ تاريحي دارەجەسىن، تاريحي مادەنيەتىنىڭ دارەجەسىن بۇكىل الەمگە پاش ەتەتىن بۇل ماقالا اتى ايتىپ تۇرعانداي ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىن ايقىنداپ، الداعى ۋاقىتقا باعىت-باعدار بەرەدى.

ەلباسىمىزدىڭ وتكەن جىلعى بايلامى جوعارى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسى جارىق كورگەن كۇننەن باستاپ، جامبىل وبلىسى سارىسۋ اۋدانى ۇرپاققا بەرەرى مول باستامانى قولعا الىپ جۇمىس جاساۋدا.

«قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسى اياسىندا تاريحي تانىمدىق شارالار تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ كەلەدى.

جالپى، اۋدان اۋماعىندا 112 ارحەولوگيالىق، تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن ورىندار بار. ونىڭ 37ء-ى ارحەولوگيالىق، 2ء-ى ساۋلەتتىك (شوقاي داتقا،  بيباتىرجارما كەسەنەلەرى)، 2ء-ى مونمۋنەت («دانق» مونۋمەنتى،  ۇوس قۇرباندارىنا ارنالعان «ەر ەسىمى ەل-ەسىندە» مونۋمەنتى)، 6 تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش (جەرلەس جاۋىنگەرلەر ەسكەرتكىشى، ىقىلاس دۇكەن ۇلى مەموريالى،  جەرلەس جاۋىنگەرلەر ەسكەرتكىشى، بايقادام قاشقىنبايەۆ زيراتى، شوقاي داتقا ەسكەرتكىشى، ىقىلاس دۇكەن ۇلى زيراتى) جانە 75 تىزىمگە الىنعان ارحەولوگيالىق تاريحي ورىندار بولىپ تابىلادى.

وسى باعىتتا 3 تاريحي-مادەني ورىندارعا («شوقاي داتقا» كەسەنەسى، «ىقىلاس دۇكەن ۇلى» مەموريالدىق كەشەنى،  «ساۋداكەنت» قالاشىعىنا) مەملەكەتتىك، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە اقپاراتتىق سىلتەمە باعىتتاۋىشتار ورناتىلعان.

سونداي اق، وبلىستىق «تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ ديرەكسياسى» تاراپىنان ورتاعاسىرلىق «ساۋداكەنت ءىح-حۇ عع.» قالاشىعىنا ارحەولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە انىقتالعان ارحەولوگيالىق نىسانداردىڭ الداعى ۋاقىتتا ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ، مۋزەيلەندىرۋ ماقساتىندا توبەسى جابىلدى.

شوقاي داتقا كەسەنەسىنىڭ ىشكى جۇمىستارى سىلاندى، اكتەلىندى. كەسەنەنىڭ سىرتقى توسەنىش تاستارى قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى.

 ءبىزدىڭ تاريحىمىز تاسقا باسىلعان دەگەن وسى. «كوك تۇرىك بالاسى بولىنىسكە كەتكەندە - قارا شاڭىراققا قازاق يە بولىپ قالعان دەيدى» - دانالار. قاداۋ-قاداۋ تاريحتى ايتپاس بۇرىن وسى ايتىلعان ءسوزدى، تاسقا باسقان تاڭبالى تاستاي سانادا ۇستاۋ مىندەت. بۇل ءبىزدىڭ تەگىمىزدىڭ كىم ەكەندىگىن بىلدىرەتىن ۇعىم. سول ايتۋلى تاريحتىڭ تارامدالعان تارماعىنىڭ بىرىندە، قاسيەتتى، كيەلى – سارىسۋ توپىراعى جاتىر.

ەلدىڭ باتىسىنا قاراي ورنالاسقان شولەيتتى ولكە تاريحى اڭىز بەن ءافسانالاردان دا كەندە ەمەس. اتاعى الەمگە ايگىلى بۇل ولكەنىڭ تاۋ-تاسى، سىرعا تولى تاريحى، كەڭ-جازيرا دالاسىمەن دە ءماشھۇر ايماق. ولكەنىڭ كەيبىر تۇستارىنان كوشپەندىلىكتىڭ كورىنىستەرىندە انىق كورۋگە بولادى. وتىرىقشىلىق، ەگىنشىلىك، جازۋ-سىزۋ، تاريحي مەكەندەر مەن دە بەلگىلى. تاريحي مەكەننىڭ بارلىعى، جوعارىدا ايتقان سان ءتۇرلى وقيعالاردان قۇرالعاندىعى شىندىق. ولاي بولسا، نەنىڭ بولسا دا ىقپالىنا بىردەڭەنىڭ سەپتىگى تيەتىنىن بۇگىنگى كۇننەن كورىپ وتىرمىز. تاريحي مەكەن دەگەندە ويىمىزعا بىردەن، بىر-بىرىنەن كەم تۇسپەيتىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى كەسەنەلەر، قورعاندار، وبالار، قورىمدار ت.ب. كەلىپ تۇرادى.

سىرلى سارىسۋ جەرىندە ءتول تاريحىمىزعا ەنگەن ەسكەرتكىشتەر بارشىلىق. ولاردى جالپى العانداعى بىزگە بەلگىلىسى 62 ءتۇرلى دارەجەدەگى تاريحي-مادەني مۇرا بار. ال، ءبولىپ تاراتساق، 32ء-ى قالا قۇرىلىسى جانە ساۋلەت ونەرى ەسكەرتكىشى، 24ء-ى ارحەولوگيالىق، باستى 6-تاريحي ەسكەرتكىش ورىن تەپكەن. ارحەولوگيا ەسكەرتكىشتەرى نەگىزىنەن قاراتاۋ تاۋىنىڭ جوتاسى مەن شۋ ءوڭىرىن بويلاي ورنالاسقان. كوپشىلىگىن ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءى-ىىى ع.ع. قورعاندار مەن بەيىتتەر قۇرايدى. بۇلاردىڭ بۇگىندە زەرتتەپ-زەردەلەنگەنى، عىلىمدا بارى، ەلدىڭ بىلەتىنى مىنالار دەسەك ارتىق-كەم ايتقاندىق بولماس. اۋدان اۋماعىنداعى شاباقتى وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى ساۋداكەنت اۋىلىندا، ورتاعاسىرلىق ح عاسىرعا جاتاتىن ساۋداكەنت قالاشىعىنىڭ ورنى جاقسى ساقتالعان. اتالعان قالاشىق ودان ءارى زەرتتەۋدىڭ كەزەگىن كۇتىپ جاتىر. جانە وسى اۋىلداعى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار حح عاسىرعا جاتاتىن شوقاي داتقا كەسەنەسى مەن اۋىل ورتاسىنان ورىن تەپكەن، 2001 جىلى تۇرعىزىلعان شوقاي داتقا ەسكەرتكىشى بار. سونىمەن قاتار ءۇشباس، اقتوبە، ارىستاندى، دوسبول ەلدى مەكەندەرىندە بەكىنىستىك قامال، اقتوعاي، تۇركىستان، قىزىلديقان اۋىلدارى ماڭىندا «تاس كەلىنشەك»، تاستاعى جازۋلار جاقسى ساقتالعان. وسى مۇرالار قاتارىندا 1993 جىلى ىقىلاس دۇكەنۇلىنا قوبىز بەينەسى سومدالعان مونۋمەنت تۇرعىزىلدى. وندا ءار كەز، ىلعي قوبىز سارىنى، ياعني ءۇنى شىعىپ تۇرادى. ءيا، ىقىلاستى ەلگە تانىستىرۋدىڭ ءوزى ارتىق ارينە. ءتىپتى ۇلى قوبىزشىنىڭ سۇيەگىنە وسى وڭىردەن توپىراق بۇيىرعان. بۇل سارىسۋ ولكەسى ءجاي عانا مەكەن ەمەستىگىن وسىدان اڭعارۋعا بولادى.  قايناپ جاتقان تاريحتىڭ تاعى ءبىر بولشەگى-شوقاي داتقا كەسەنەسى دەسەك، اتالى ايتىلعان، ساراڭ سوزگە سۇرەڭ قوسپاعان بولار ەدىك. شۋ مەن سارىسۋدىڭ بويىن جاعالاي قونىستانعان ولكە تۇرعىندارىنا بەك-بولىس-داتقالىعى ءبىر توبە بولعان تۇلعا كەلبەتىن قالاي سومداساقتا جاراسىمدى. زامانىنداعى قيان-كەرىس ەرلىكتەرى مەن جاساعان جۇمىستارىن جالپى جۇرت جاقسى ءتۇسىنىپ، باعالاعاندىقتان ەجەلگى قالا ساۋداكەنت تورىنەن ورىن بەرگەندىگى بولار. سول قالا ورتاسىنان ەڭسەلى، كورىكتى مازار سالىپ، باسىنا شىراقشى قويعاندا – قارا حالىق.ونى بۇگىنگى كونەكوز قاريالار جاقسى بىلسە كەرەك.

        ءيا، ەلباسى قۋاتتاپ نەگىزىن سالعان مەملەكەتتىك-ۇلتتىق-ستراتەگيالىق «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ جەمىسىن-وسى سارىسۋ جەرىندەگى تاريحي-مۇرالاردا يگىلىگىن كوردى.

تاريحي مۇرالار قايتا جاڭعىرىپ قويعان جوق، ەلگە يگىلىگىنە قايتا كەلدى. ءبىر كەزدەرى كۇمبەزدەرى بۇزىلىپ، ءتۇرلى قوعامدا ءار ءتۇرلى ورىندارعا اينالعان كەسەنە، ءال دە ءبىر رۋحتىڭ ارقاسىندا ۇرپاعىمەن قايتا قاۋىشتى. جاڭارىپ-جاندانىپ كەلدى. اتالعان كەسەنە 1982 جىلدان بەرى مەملەكەتتىڭ قورعاۋىندا. ال، كەسەنەنىڭ ىشكى-سىرتقى بولىكتەرى تۋرالى ول بولەك تاقىرىپ. ال، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ شاپاعاتىمەن قارقىندى جۇرگىزىلىپ كەلگەن وسىناۋ ۇلكەن شارۋانىڭ باستى ناتيجەسى – ۇلتتىق تاريحنامالارىمىزعا جاڭا بەتتىڭ قوسىلۋى دەپ باعالايمىز.

وسى وڭىردەگى ايتۋلى اتى اڭىزعا اينالعان تاعى ءبىر اۋليەلى جەر-قامىر اۋليە مازارى.

اۋدان ورتالىعىنان وڭتۇستىك-باتىس باعىتىندا كيەلى دە قازىنالى قاراتاۋدى تەرىسكەي مەن كۇنگەيگە ەكى ءبولىپ جاتقان قىرات بەلىندە كوكجون دەگەن ءوڭىر بار. ول جايلى تالاي جازۋشىلار مەن اقىندار قالام تەربەگەن، سىر تارتقان، جىرلارىنا قوسقان. قىسى قاتال، جازى جانعا جايلى وسى مەكەندە تالاي تاريحتىڭ كۋاگەرى بولعان، ءالى سىرى اشىلماعان تاريحي كونە ورىندار بارشىلىق. الىسقا بارماي-اق، تەك ءۇشباس دەگەن اۋىلدىڭ توڭىرەگىندەگى ەجەلدەن كەلە جاتقان قورعانتوبە، اقجار، باستوبەنىڭ باسىنداعى قاراۋىلتوبە ىرگەتاسى، قامىر اۋليە نەگە تۇرادى؟ بار سىرىن ىشىنە بۇگىپ، ءوز زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ جاتقان سول كونە تاريحي ورىندار تۋ سوناۋ ءح-حىى عاسىرلاردا بولعان جاۋگەرشىلىك زاماندا پايدا بولعان قورعان-قامالدار دەيدى ايتۋشىلار. ..

ءۇشباس اۋىلىنىڭ شىعىس جاعىندا 7 شاقىرىمدىق قۇز دالادا وزەن جاعاسىندا تۋ سوناۋ ەرتە زامانداردان كەلە جاتقان ەسكى بەيىتتەر بار. سول بەيىتتەردىڭ ورتاسىندا قىش كىرپىشتەن قالانعان ءتورت قۇلاقتى قامىر اۋليە كەسەنەسى تۇر. بۇل كەسەنە ءىىى عاسىردىڭ تۋىندىسى ەكەن.

راسىندا ءبىزدىڭ جامبىل وبلىسى ەجەلگى تاريحي مۇرالارعا باي ولكە. ەجەلگى قالالار جەر استىنان ارشىلىپ، قازىلىپ، قازاق حالقى مەكەندەگەن ۇلى دالا تۋرالى، ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جايلى كوپ مالىمەتتەردى الەمگە بەرۋدە. ءبىز بۇگىندە تاريح قويناۋىنا سۇڭگي كەلە، شىندىققا جاقىنداي تۇسۋدەمىز، ادامزاتتىن دامۋىنىڭ سىرىن اشامىز.

ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنان تۋىندايتىن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ جانە سارىسۋ اۋدانىنىڭ قۇرىلعانىنا 90 جىل تولعان مەرەيتوي اياسىندا بىلتىر كونەنىڭ كوزى داۋلەسكەر  كۇيشى  ءمادى ءشاۋتىۇلىنا جانە اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرىنە ارنالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ اشىلۋى دا  بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن تاعىلىمدى باستاما.

جوعارىدا جازعان مەكەندەر تاريحى ەلدىڭ، جەردىڭ ماقتانىشىنا اينالدى، باي تاريحىمىزدىڭ كوكجيەگىن ودان ءارى كەڭەيتە ءتۇستى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ تاريحى، كونەنىڭ كوزى، اشىلماعان پاراقتارى، جازىلماعان سىرى بولدى. بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ ولكەمىزدىڭ تاريحىنا قوسار ۇلەسى مول بولماق.                   

قازاقتا: «باعالاي بىلگەنگە ب ا ق قونادى، قۋانا بىلگەنگە قۇت قونادى» - دەگەن جاقسى ءسوز بار. ۇلى دالا تاريحىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ارقىلى ۇلتتىق سانا مەن ۇلتجاندىلىقتى قازاقستان حالقىنىڭ بويىنا دارىتا بەرەمىز. وسى باعىتتا ەلباسى كورسەتىپ وتىرعان بيىك ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن الداعى كۇندەرگە ۇلكەن جوسپارلار بەلگىلەنىپ، جۇمىستار جۇرگىزىلەتىن بولادى.

داريحا ۇمبەتياروۆا