بۇل ساياسي قوزعالىسقا كەلىپ قالۋىمنىڭ باستى ءبىرىنشى سەبەبى، 1986 جىلعى الماتىداعى ايگىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ جانىما سالعان جاراسى جازىلماي، قاتتى سىزداتىپ، قاتتى اۋىرتىپ جۇرگەن تۇس بولاتىن.

ونىڭ ەكىنشى سەبەبى، 1987 جىلى جستاردىڭ رەسپۋبليكالىق «جالىن» باسپاسىنىڭ پروزا بولىمىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە، ءبىر توپ باسپا قىزمەتكەرلەرىمەن «قىزمەتتى جاقسى ىستەگەنىم ءۇشىن» لاتۆيانىڭ يۋرمالا قالاسىنا ءبىر اپتالىق دەمالىسقا بارعانىمدا الماتىدا بولعان جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى تىڭدايتىن ءبىر ءجىبى ءتۇزۋ جان تابا الماي، جاعاجايدا دەمالىپ جاتقان لاتىش قىزدارىنا زورلاعانداي ەتىپ، ءوزىمنىڭ شالا-شارپى ورىس تىلىممەن ءتۇسىندىرىپ بەرىپ، ىشىمدەگى شەرىمدى ءبىر تارقاتقانىم ەسىمدە. الگى داۋگاۆا وزەنىنىڭ جاعاسىندا مەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان لاتىش قىزدارىنىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىن قويىپ، قازاقستان، الماتى دەگەننىڭ ءوزىن بىلمەيتىن «ساۋاتسىزدىقتارى» مەنى قايران قالدىرعان ەدى. ءبىراق، مەن ول قىزداردىڭ بۇل «ساۋاتسىزدىقتارىنا» كەشىرىممەن قاراپ، 1986 جىلعى جلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى اشىنا اڭگىمەلەگەنىم، بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا قالىپتى.

«جىلى، جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنىنەن شىعادى» دەگەندەي، سويتسەم، لاتۆيادا دا 70-جىلداردىڭ اياق شەنىندە ءبىر ۇلتتىق كوتەرىلىس بولىپ، كوشەگە شىققان لاتىشتىق ازاتكەرلەردى قىزىل ارميا جەندەتتەرى وسى ءبىز جاعاسىندا وتىرعان داۋگاۆا وزەنىنە قالاي باتىرعاندىقتارى تۋرالى لاتىش قىزدارى دا ماعان جىلاپ وتىرىپ، اڭگىمەلەپ بەرگەن. ولاردىڭ دا قايعىسى مىنا مەنىڭ قايعىممەن ۇندەس شىعىپ، اقىرى قازاق پەن لاتىش ءتىل تابىسقانداي بولىپ، تاراسقان ەدىك. ول قىزدار مەن دەمالىپ جاتقان يۋرمالاعا كەلىپ، مەنى لاتىشتىڭ ازاتكەر ازاماتتارىمەن تانىستىرىپ، الماتىعا قايتارىمدا ولار مەنىمەن قيماي، قيماي قوشتاسقان ەدى...

ونىڭ ءۇشىنشى سەبەبى، ماسكەۋدە جىل سايىن ءوتىپ تۇراتىن حالىقارالىق كىتاپ جارمەڭكەسىنە (ورىسشاسى ممكۆيا) بارعان سايىن، شەتەلدىك ءبىر جۋرناليست تاۋىپ، جەلتوقسان جايلى بار شىندىقتى ايتىپ بەرۋگە قانشاما تالپىنسام دا، مەنىڭ ول ارەكەتىمنەن ەشتەڭە شىقپاعانىنا ىشتەي قان جۇتىپ، قاتتى قينالىپ جۇرگەنىم سەبەپ بولعان ەدى.

ونىڭ ءۇشىنشى سەبەبى، 1988 جىلى شىمكەنت قالاسىندا وتكەن «جالىن» باسپاسى كۇندەرىندە شىمكەنت پەدينستيتۋتى مۇعالىمدەرى مەن شاكىرتتەرى الدىندا ماعان ءسوز بەرگەندە، ىشتەگى قىستىققان مۇڭىمدى اشىق جەتكىزەتىن سول كۇندەرى  دۇنيەگە كەلگەن «قايران، قازاق!» دەگەن توپتاما ولەڭدەرىمدى وقىعان كەزدە، اسىرەسە، قازاق جاستارى قاتتى تولقىپ، زال كۇڭىرەنىپ كەتكەندەي بولىپ ەدى.

سول كەزدەگى «جالىن» باسپاسىنىڭ باسشىلارى مەن ينستيتۋت وقىتۋشىلارىنىڭ، وبكومنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوزدەرى اتىزداي بولعانى، ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. سول كۇنى ءتۇن ورتاسى اۋعانشا مەن جاتقان قوناق ءۇي بولمەسىنەن مەنەن اقىل سۇراعان جاستاردىڭ قاراسى ءبىر ۇزىلمەي قويعانى دا، كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.

مەنىڭ وزبەكستانمەن شەكارالاس، ءالى كۇنگە دەيىن تەرريتورياسى داۋلى قازاق اۋداندارىندا ەلمەن كەزدەسۋلەرىم «اسا ءقاۋىپتى» دەپ ەسەپتەلىپ، سول كەزدەگى باسپا پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسىن جانىما باقىلاۋعا قوسىپ جىبەرگەنى،  مەن بىردەڭەنى «ءبۇلدىرىپ قويماس» ءۇشىن مەنى سىلقيتا ىشكىزىپ، ۇنەمى قىزۋ كۇيدە ءجۇرۋىمدى وزدرىنە «قامقورلىقتىڭ» تاماشا ۇلگىسى دەپ تۇسىنگەن ساپارلاس دوستارىم بۇگىنگە دەيىن سول قىلىقتارىمەن مەنى قايران قالدىرادى.

ونىڭ ءتورتىنشى سەبەبى، سول جىلى بولسا كەرەك، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا وداقتاس رەسپۋبليكالار جاس اقىندارىنىڭ فەستيۆلى الماتىدا بولماسى بار ما؟

وسى فەستيۆال اياقتالار كەزدە مەن ءبىر توپ جاس اقىنداردى ۇيىمە قوناققا شاقىرىپ، اقىن امانحان ءالىمدى اسابا سايلاپ، تاڭ اتقانشا، جەلتوقسان قاسىرەتىن ايتىپ، ىشتەگى شەمەن شەرىمىزدى ءبىر اقتارعانىمىز بار. ولاردىڭ اراسىندا: لاتۆيانىڭ، ليتۆانىڭ، ەستونيانىڭ، ۋكراينانىڭ، گرۋزيانىڭ، ارمەنيانىڭ، قىرعىزستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ، تۇركمەنستاننىڭ، ۋكراينانىڭ، ت.ب. جاس اقىندارى بار بولاتىن. الماتىنىڭ «تاتاركاسىنداعى» ءبىزدىڭ جەر ۇيىمىزدەگى بۇل وتىرىستا بارلىعىمىزدىڭ دا قايعىمىز بەن مۇڭىمىز، اسىل ارمانىمىز - ءبىر جەردەن شىققان بولاتىن. ءبارىمىزدىڭ باستى ارمانىمىز ۇلتىمىزدىڭ ازاتتىعى، قالايدا ورىس ەزگىسىنەن شىعۋ ەدى...

مىنە، جوعارىدا توقتالعان ءتورت سەبەپ پە، الدە باسقا دا سەبەپتەر مە، ايتەۋىر، مەنى بۇل ارادان كەتىپ، باسقا ءبىر حالقىما پايدالى ىسپەن اينالىسۋىما مەنى ءبىر كۇش يەتەرمەلەگەندەي بولىپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن... 

وسى سياقتى ءبىر كۇيىپ، ءبىر جانىپ جۇرگەن كەزىمدە، قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلعانىن، قوزعالىستىڭ تەك ۇلتتىق ماسەلەمەن شۇعىلداناتىنىن جانە ۇلتتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسەتىنىن ءبىلىپ، ولگەن بابام قايتا ءتىرىلىپ كەلگەندەي، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي شالقىپ،  قاتتى قۋانعانىمدى ەستىپ، بىرەۋلەر مەنىڭ ول  ەرسى قىلىعىممدى دۇرىس ەمەسكە ساناپ جاتتى. 1918-1932 جىلدارى قىزىل وكىمەتكە بەرىسپەي، قارسى كۇرەسەتىن جانە وسى جولدا قىزىلدار تاراپىنان ولتىرىلگەن سادىق كەنەباي ۇلى اتامنىڭ  ورىندالماي كەلە جاتقان ارمانى سالتانات قۇراتىن كۇننىڭ الىس ەمەس ەكەنىن سەزگەن بولاتىنمىن.

ءوستىپ شەرمەندە بولىپ جۇرگەنىمدە، ءبىر كۇنى قازمۋ-دىڭ جۋرفاگىندە مەنەن ءبىر كۋرس جوعارى وقىعان، ءوزى مەنەن ءبىر جاس كىشى، سىرتتاي ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى بىلەتىن باتىرحان دارىمبەتوۆ دەگەن جىگىت «جالىن» باسپاسىنا كەلىپ، ماشينكاعا ءبىر ماقالالار باسقىزىپ بەرۋگە ماعان تاپسىردى. مەن كەلىسىپ، وعان دايىن ماتەريالداردى ەرتەڭگىسىن الىپ كەت دەدىم.

«جالىن» باسپاسىنداعى جۇمىسىمنىڭ اياعىنا قاراي، باتىرحان ماعان ماشينكاعا باستىرۋعا تاستاپ كەتكەن الگى ماقالالاردىڭ دايىنىن الىپ، ءجاي، نەمكەتتىلەۋ نيەتپەن، كوز جۇگىرتىپ قانا قاراپ وتىرعان بولاتىنمىن. ءسويتىپ، بىرتىندەپ، بىرتىندەپ، ماقالالار مازمۇنىنىڭ قىزىعىنا بايقاۋسىزدا، قالاي كىرىپ كەتكەنىمدى،  جۇمىس ورنىمدا تىم ۇزاق وتىرىپ قالعانىمدى، وتە كەش بىلگەن ەدىم.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسى ءقازىر عانا وقىپ شىققان ماقالالار مەنىڭ جان-دۇنيەمنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارعان ەدى. 1986 جىلعى ايگىلى جەلتوقساندا تۇبىرىمەن قايتا تۇلەگەن سانا-تۇيسىگىم بۇل جولى دا مۇلدەم باسقا سيپات الىپ، اشىق كۇندە نايزاعاي ويناعانداي، جارىق-جۇرىق ەتىپ شىعا كەلگەن ەدى. ۇزاق جىلدار بويعى، مۇمكىن، عاسىرلار بويعى ىشىمدە قالىڭ ۇيقىدا ءۇنسىز بۇعىپ جاتقان جانارتاۋلار بىرىنەن كەيىن، ءبىرى اتىلىپ، مەنىڭ كوز الدىمدا بىت-شىتى شىعا كۇل-تالقان بولىپ، كەزەگىمەن جارىلىپ جاتتى. ۇزاق جىلدار بويى ىشكى تۇيسىگىممەن عانا كوكتەن ىدەگەنىمدى، وسى ءقازىر جەردەن تاپقانداي بولعان، تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز، ءبىر عاجايىپ سەزىمدە بولعان ەدىم.

مەن ءسويتىپ، وسى كۇن، وسى ءسات، ءوزىمنىڭ ەركىمنەن تىس، ءبىر تىلسىم كۇشپەن اعىسى كۇشتى  ۇلى تاسقىنعا ىلەسىپ كەتە بەرگەم. الماتىنىڭ ورتالىق پاركى جاعىنداعى «تاتاركا» دەپ اتالاتىن جەردەگى مالايا كوشەسىندەگى جەر ۇيىمە كەلىپ، جاتىپ قالعاننان كەيىن دە، كوپكە دەيىن دوڭبەكشىپ، ۇيىقتاي الماعان ەدىم. مەنىڭ سونداعى ۇيقىداعى سانا-تۇيسىگىمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن، ءبىر كەزدەرى قىزىلدارمەن شايقاستا بولىپ، جاۋ قولىنان وققا ۇشقان سادىق كەنەباي ۇلى اتامنىڭ جانە بارشا كۇرەسكەر اتا-بابالارىمنىڭ ۇلى رۋحى ما ەكەن دەپ ويلايمىن بۇگىندە...

سول كۇننىڭ ەرتەسىندە باتىرحان قايتادان مەنىڭ جۇمىس ورنىما كەلىپ، كەشەگى ماعان تاستاپ كەتكەن دايىن، ماشينكاعا باسىلعان ماقالالاردى الىپ، مەنى سىرتقا شىعىپ كەتۋگە شاقىرىپ، ەكەۋمىز گاگارين مەن اباي داڭعىلى قيلىسىنداعى ساياباقتاعى ءبىر ورىندىققا كەلىپ وتىرىپ، ول تىڭنان ءبىر اڭگىمە باستاپ كەتكەن بولاتىن. ونىڭ بۇل سوزدەرىنە قاراعاندا، تاياۋدا «ازات» قوزعالىسىنىڭ ءۇنى، تاۋەلسىز ساياسي «ازات» دەگەن گازەت جارىق كورەتىنىن، ءوزىنىڭ سول باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى بولىپ تاعايىندالعانىن، ەندى وزىنە مەن سياقتى ورىنباسار كەرەك ەكەنىن تۇسىندىرە باستادى.

ادەيى قىزىق كورۋ ءۇشىن مەن ودان «ايلىعى قانشا بولادى؟» دەپ جورتا سۇراعان بولدىم. ول ويلانىپ جاتپاي، بىردەن «500 بەن 1000 رۋبل ارالىعىندا بولاتىنىن...» ايتىپ قالدى. سول جىلدارى مۇنداي ايلىقتى مينيسترلەر مەن اكادەميكتەر عانا الاتىن. مەن ارينە، وعان بىردەن قۇلاي سەنە قويعان جوق ەدىم، ءبىراق، ونىمدى اناعان سەزدىرمەدىم. باتىرحانعا ءبىر اپتادان كەيىن بارىپ، جاۋابىمدى بەرەتىنىمدى ايتىپ، ونى ورتالىق جاققا باراتىن ءبىر كولىككە مىنگىزىپ جىبەردىم.

ول كەزدەگى قىزمەتىم دە، سونشالىقتى ەل مەنسىنبەيتىندەي ەمەس، قايتا كوبىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتتەن دامەسى بارلاردىڭ قولدارى جەتە بەرمەيتىن، قالامگەرلەر ءۇشىن اسا مارتەبەلى جۇمىس ورنى ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كىتابىن شىعارا الماي جۇرگەن جاس اقىندار مەن جازۋشىلارعا تاپتىرمايتىن جەر ەدى بۇل. جانە دە ايلىعى مەن شايلىعى دا جامان ەمەس، ەل قاتارلى كۇن كورە الاتىنداي تابىسىڭ دا بار بولاتىن. 

«جالىن» باسپاسى ۇجىمىنىڭ اۋىز بىرلىگى مىقتى جانە كوبى جازۋشىلىر مەن اقىنداردان تۇراتىن. بۇندا قىزمەت ىستەۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت دەسە دە بولادى. باسپا ديرەكتورى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆپەن ارام وتە جاقسى بولدى. ول كىسى ىلعي دا مەنى جانىنا جاقىن تارتىپ، ارا-اراسىندا ايەلىم شولپاننىڭ وسى جاقتىڭ قىزى ەكەنىن مەڭزەپ، «ءاي، كۇيەۋ بالا، بايقا...» دەپ  ازىلدەپ قويعاندى دا جەك كورمەيتىن. باسپانىڭ باس رەداكتورى قوعاباي سارسەكەيەۆ تە ماعان قامقور بولىپ ءجۇردى. «اققۋ-جۇرەك» كىتابىمنىڭ دەر كەزىندە باسپادان قالىڭ تىسپەن جارىق كورۋىنە بۇل كىسى تيگىزگەن شاپاعات ەرەكشە ەدى. مەيرام اسىلعازين باسقاراتىن پروزا بولىمىندە دە اتموسفەاە اسا جايلى بولدى. اسىرەسە، قوعاڭنىڭ ماعان دەگەن ءىلتيپاتى جاقسى ەدى، ءبارىن ءوزىم ءبۇلدىرىپ العامىن. انا شىمكەنتتەگى «جالىن» باسپاسى كۇندەرىندە تىم ۇلتشىل بولىپ العانىم تۋرالى جوعارى دا ايتقامىن.

ەندى مىنە، ول كىسىمەن ارامىزعا سىنا تۇسە باستاعان. سول ساپاردا مەنىڭ قاسىمدا بولعان شىمكەنتتىك اقىن تورەگەلدى تۇياقبايەۆ تا اعا مەن ءىنىنىڭ اراسىنىڭ الشاقتاي تۇسۋىنە وزىنشە ۇلەس قوسقانى بار. «قۇلاننىڭ قاسۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋى تۋرا كەلگەن» بولاتىن. قوعاڭا قىزمەتتەن كەتەتىن ءوتىنىشىمدى الىپ كىرىپ ەدىم، ەشتەڭە سۇراماستان قولىن قويا سالدى. ال، باسپا ديرەكتورى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ اعا، مەنىڭ بۇل ارادان كەتپەۋىمدى، انا جاڭا باراتىن جۇمىس ورنىمنىمنىڭ بولاشاعى بۇلدىر ەكەنىن ايتىپ، ءبىراز ۇگىتتەپ ەدى، مەن  العان بەتىمنەن قايتپاي قويدىم. ول كىسى قينالا وتىرىپ، مەنى قىزمەتتەن ازەر بوساتقان ەدى.

مىنە، مەن ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ ءۇنى - تاۋەلسىز ساياسي «ازات» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ شىعا كەلىپ، سارىق-سۇرىق قايناپ جاتقان ەل ءومىرىنىڭ ساياسي قازانىنا كۇمپ بەرىپ، ءتۇسىپ تە كەتكەن ەدىم.

الداعى ۋاقىتتا اللا اماندىق بەرسە، وسى باتىرحان دارىمبەت، سابەتقازى ااقاتاي (وسى كىسى قايتىس بولعاننان كەيىن ارادا ءبىر جىل وتكەندە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى، اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ تاپسىرىسىمەن جازىلعان «الاشتىڭ اردا ۇلى» دەگەن ماقالام جارىق كورگەن ەدى)، ميحايل ەسەنالييەۆ، مارات شورمانوۆ، نۇرباقىت قويشىبەكوۆ، گۇلجيحان بيبولدينوۆا، داۋرەن ساتىپالدييەۆ، ت.ب. كوپتەگەن «ازاتتىق» ارىپتەستەرىم تۋرالى جازاتىن شىعارمىن دەپ ويلايمىن. بۇل بولاشاقتىڭ ءىسى....

(جالعاسى بار...)

qamshy.kz