شىندىعىندا اتالعان ۇيىمنىڭ نەمەن اينالىساتىنىنا ءمان بەرە بەرمەۋىمىز
مۇمكىن. ءبىراق ازاماتتىق قوعامدا بارعان سايىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ
(ۇەۇ) قاتارى ارتىپ كەلەدى. كوپ جاعدايدا اتالعان ۇيىمداردى ءۇشىنشى سەكتور
دەپ تە اتايدى. جالپى نەگە اتالعان توپ «ءۇشىنشى سەكتور» دەپ اتالادى. مۇنىڭ
سەبەبى نەدە؟ ال سوندا ءبىرىنشى، ەكىنشى سەكتور نە؟ اتاپ ايتار بولساق، ءبىرىنشى
سەكتور ول – مەملەكەت. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى باقىلاپ،
رەتكە كەلتىرىپ باسقارىپ وتىر. مەملەكەت كەز كەلگەن ادامنىڭ قۇقىق،
بوستاندىعىن، ءومىر ءسۇرۋى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. ال ەكىنشى
سەكتور بۇل – كوممەرسيالىق ۇيىمدار، ناقتى ايتقاندا بيزنەس. ول – سەنىڭ
جەكە تابىسىڭ، جۇمىسىڭ، پايدا كەرەتىن قاينار كوزىڭ.
ال ءۇشىنشى سەكتور دەگەن نە، سوندا؟ ول كوممەرسيالىق بيزنەس ەمەس. بۇل
بىرنەشە ادامداردىڭ بىرلەسىپ، قوعامداسىپ جۇمىس ىستەيتىن توبى. ولار پايدا
تابۋمەن اينالىسپايدى. ولار ءارتۇرلى قىزمەتپەن اينالىسۋى مۇمكىن. ەڭ
باستىسى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم ولار – بەلسەندىلەر. ولار قوعامدا
ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن وياتادى. ولار قوعامعا پايدالى جۇمىستارمەن
اينالىسادى.
راس، قازاقستان مەملەكەتى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا كومەك كورسەتەدى.
اتالعان ۇيىمدار ارنايى جوبالارعا قاتىسادى، ءسويتىپ مەملەكەتتىك تاپسىرىس
الادى. ارنايى باس قوسقان جيىنداردا ولار كەلەلى ماسەلەلەر كوتەرەدى. بۇل
مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىسى ەكەندىگىن ايتا
كەتكەن ءجون.
ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ قىزمەتى قوعامنىڭ ءارتۇرلى سالاسىن قامتيدى.
اتاپ ايتار بولساق، ولار ەكولوگيا سالاسىن زەرتتەپ، ءوز ۇسىنىستارىن ايتۋى
مۇمكىن. ولاردى گەندەرلىك ماسەلەلەر دە سىرت قالدىرمايدى. ادام قۇقىعىن
قورعاۋ مەن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان از قورعالعان توبىن قورعاۋ سەكىلدى
شارالارمەن اينالىسۋى ىقتيمال. جالپى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار
اينالىساتىن سالالارى وتە كوپ.
ارينە، اتالعان ۇيىمدار بارلىق زاڭدىق جاعىنان قورعالعان. اتاپ ايتار
بولساق، 2001 جىلى «كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمدار تۋرالى»، سونداي-اق
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ۇكىمەتتىك ەمەس
ۇيىمداردىڭ قىزمەتى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار
ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى قابىلداندى.
2010 جىلدان 2020 جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات
تۇجىرىمداماسىندا «ۇكىمەتتىك ۇيىمداردىڭ مارتەبەسىن جەتىلدىرۋ كەرەك.
قۇقىقتىق رەتتەۋ تەتىكتەرى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار قىزمەتىنىڭ
ەرەكشەلىكتەرىن، سونداي-اق قوعامدىق بىرلەستىكتەردى مەملەكەتتىك قولداۋدى
قامتاماسىز ەتۋدى ەسكەرۋى ءتيىس» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.
ءبىز ماقالا بارىسىندا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا مەملەكەت قولداۋ كورسەتىپ
وتىراتىنىن جازدىق. نەگىزى اتالعان ۇيىمدار قايدان قارجىلاندىرىلادى
نەمەسە جۇمىس قالاي جۇزەگە اسادى؟ ەندى وسى ماسەلەگە توقتالايىق.
1. ولار ۇكىمەتپەن ءىس-قيمىلىن ۇيلەستىرەدى.
2. ولارعا مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس گرانتتار بەرىلەدى.

3. گرانتتاردان بولەك، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا ارنايى سىياقى
تاعايىندالادى.
4. سىياقىلار الەۋمەتتىك مىندەتتەردى شەشۋگە ۇلەس قوسقاندارى ءۇشىن
بەرىلەدى.
5. سىياقىلار 15 اتالىم بويىنشا ۇيىمداستىرىلادى.
6. بۇل ءوز كەزەگىندە ءۇشىنشى سەكتوردىڭ ورنىقتى دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.
7. ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ
نىعايۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
ارينە، ايتاتىن اقيقات نارسە، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ساياسي جۇمىستارمەن
اينالىسپايدى. ولار قوعامداعى ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋىنا
سەپتىگىن تيگىزەدى، ولارعا قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى حالىقتىڭ كوزىن اشادى.
نەگىزىندە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ءارتۇرلى اتاۋمەن جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن. ولار
– قايىرىمدىلىق نەمەسە ءارتۇرلى قورلار، كوممەرسيالىق ۇيىمدار بولۋى
ىقتيمال. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ايماقتىق، مەملەكەتتىك نەمەسە
حالىقارالىق دەڭگەيدە شارا ۇيىمداستىرا بەرەى. ايتا كەتۋ كەرەك، ولاردىڭ
بارلىعى دا ەرىكتى نەگىزدە قۇرىلادى جانە وز-وزدەرىن باسقارادى. ناقتى
ايتقاندا، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار حالىق پەن مەملەكەت اراسىنداعى التىن
كوپىر ىسپەتتى.
تاريحقا جۇگىنەر بولساق، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردى مەملەكەتتىك تۇرعىدان
قارجىلاندىرۋ 2002 جىلدان باستاۋ الدىدەسە دە بولادى. سول كەزدەن باستاپ،
اتالعان ۇيىمداردى قولداۋ تۋرالى تۇجىرىمداما بەكىتىلدى. كەيىننەن
ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردى قولداۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسى قابىلداندى.
2003 جىلدىڭ قازان ايىندا ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان
نازاربايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن تۇڭعىش ازاماتتىق فورۋم، ياعني ۇكىمەتتىك ەمەس
ۇيىمداردىڭ العاشقى سەزى ءوتتى.

ايتا كەتۋ كەرەك، ءۇشىنشى سەكتوردىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىن تالقىلايتىن جيىن
تۇراقتى وتكىزىلىپ تۇرادى. ءبىر عانا مىسال، 2018 جىلدىڭ قاراشا ايىندا
ازاماتتىق فورۋمنىڭ VIII كەڭەسى وتكەنى بەلگىلى. وعان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش
پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قاتىسىپ، ءسوز سويلەدى. ۇكىمەتتىك ەمەس
ۇيىمداردىڭ ەل دامۋىنداعى ءرولىنىڭ زور ەكەندىگىن ايتتى. ارنايى
تاپسىرمالار بەردى.
– ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار سانى 2003 جىلى 5 مىڭ بولسا، 2018 جىلى 22
مىڭعا دەيىن جەتىپ، ءتورت ەسەدەن استام وسكەن. مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك
تاپسىرىستى قارجىلاندىرۋ كولەمى 65 ەسە ءوسىپ، قازىرگى كەزدە 20 ميلليارد
تەڭگەدەن اسىپ وتىر. ناتيجەسىندە، بۇگىندە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ
قىزمەتى، ءىس جۇزىندە، قوعامىمىزدىڭ ماڭىزى بار بارلىق سالاسىن قامتيدى، –
دەدى ەلباسى.

ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بۇل سالانى جانداندىرۋعا بەكەر ماڭىز بەرىپ
وتىرعان جوق. ويتكەنى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەملەكەت ءۇشىن دە، قاراپايىم
ەڭبەك ادامدارى ءۇشىن دە قاجەت. ناقتى ايتساق، اتالعان ۇيىمدار قوعام ءۇشىن
كەرەكتى جوبالارمەن جۇمىس ىستەيدى. ءبىر جاعىنان اتالعان ۇيىم ارنايى
گرانتتاردى ۇتىپ الىپ جانە بەلگىلى دارەجەدە قارجىلاندىرىلىپ وتىرسا،
ونىڭ قوعام ءۇشىن جانە قاراپايىم ادامدار ءۇشىن ماڭىزى زور بولادى.
راس، سوڭعى جىلدارى قازاقستان قوعامىندا ازاماتتىق بەلسەندىلىكتىڭ كۇرت
ارتقانى بايقالىپ كەلەدى. مۇنى كۇندەلىكتى ومىردەن بايقاپ تا ءجۇرمىز. دەمەك،

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار حالىقتىڭ داۋسىن، مۇڭ-مۇقتاجىن بيلىككە جەتكىزەدى.
ناقتىلاي ايتقاندا، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، ياعني ءۇشىنشى سەكتور مەملەكەت
پەن حالىق اراسىنداعى التىن كوپىرگە اينالىپ وتىر. دەمەك، مۇنداي ۇيىم
كەرەك جانە ونىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى قاراپايىم حالىق ءۇشىن بارعان سايىن
ارتا تۇسەدى.

ارينە تاعى ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار بەلسەندى جۇمىس
ىستەسە، ولار مەملەكەت پەن حالىقتىڭ تۇراقتى بايلانىس ورناۋىنا ەلىمىزدە
تۇراقتىلىق. بىزگە دە كەرەگى سول.