(جالعاسى)
الايدا امانشانىڭ دەنساۋلىعى ءالسىز بولعاندىقتان 1925 جىلى ءىلياس ماسكەۋ قالاسىنداعى مەملەكەتتىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنا جولداما العان كەزدە امانشا اۋىلىندا قالدى. سايات جانسۇگىروۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، امانشا ءىلياس ءۇشىن ماسىل بولعىسى كەلمەدى. ءىلياس ماسكەۋگە اتتانعاندا امانشانىڭ اياعى اۋىر بولعان. ءبىراق امانشانىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاپ، تولعاق كەزىندە دۇنيە سالعان. ءىلياس سول ۋاقىتتا ماسكەۋدە وقۋىن وقىپ، جان-جارىنىڭ ءولىمى تۋرالى بىلمەگەن. ءىلياس جانسۇگىروۆ ماسكەۋدەن اۋىلىنا وقۋ دەمالىسى كەزىندە ورالعان. قۋانىشقا تولى ءىلياس قولىندا سۇيىكتىسىنە سىيلىق ۇستاپ كەلە جاتقان. ايەلىنىڭ ءولىمى تۋرالى ەستىگەندە ول جان تۇرشىگەرلىك جاعدايعا ءتۇستى. امانشا ءىلياسقا ءوزىنىڭ ساقينالارىن جانە قىسقا حات قالدىرعان. سول حاتتا «ءىلياس. وسى ساقينالارمەن باسقا دا زاتتاردى ساعان قالدىرامىن. ولاردى ساقتا. وسى جارىق الەمدە مەن جارقىراپ... ءوشتىم. سەن مەنىڭ قاسىمدا بولمادىڭ. مەن سەنى كورە المادىم. قوش!» دەپ جازىلعان.
№ 66
ۆىپيسكا يز پروتوكولا زاسەدانيا يسپولبيۋرو دجەتگۋبكوما ركپ (ب)
10 اۆگۋستا 1925گ.
سلۋشالي: زاياۆلەنيا ت.ت. تاجيبايەۆا ي دجانسۋگۋروۆا (دوكل. ت. باريبايەۆ)
پوستانوۆيلي: پريزنات نەوبحوديمىم وبەسپەچەنيە سەمەي ت.ت. تاجيبايەۆا ي دجانسۋگۋروۆا نا ۆرەميا يح ۋچەبى.
ۆوپروس و سرەدستۆاح پورۋچات ۆىياسنيت ت.ت. باريبايەۆۋ ي كوشكۋنوۆۋ.
ۆىپيسكا ۆەرنا:
سەكرەتار يسپولبيۋرو ريادنين
سگارك. ف. 1368. وپ. 3. د. 64. ل. 29. پودليننيك.
№69
يز پروتوكولا زاسەدانيا پرەزيديۋما دجەتىسۋيسكوگو گۋبەرنسكو-گورودسكوگو يسپولكوما
16 اۆگۋستا 1925گ.
[...] سلۋشالي: وب وتپۋسكە نا وتپراۆكۋ ستۋدەنتوۆ ي كۋرسانتوۆ ۆ ۆۋزى ي درۋگيە زاۆەدەنيا.
پوستانوۆيلي: ۆو يزمەنەنيە پوستانوۆلەنيا گيك ا وت 05. 07. س.گ. زا N 77، پ. 7، ۋتۆەرديت سمەرتۋ راسحودوۆ پو وتپراۆكە ۋچاششيحسيا پولنوستيۋ ۆ رازمەرە 2450 رۋب. 80 كوپ. يز زاپاسنوگو فوندا، وتپۋستيۆ يز ەتوي سۋممى 700 رۋب. گۋبينسپەكسيي نكپ، دليا وتپراۆكي زارەگيستريروۆاننىح كۋرسانتوۆ، ا وستالنۋيۋ سۋممۋ 200 رۋب. وستاۆيت ۆ راسپورياجەنيي گيكا دليا توي جە نادوبنوستي.
2.سلۋشالي: وب وكازانيي ماتەريالنوي پوموششي ت.ت. دجانسۋگۋروۆۋ ي تاجيبايەۆۋ، وتپراۆليايۋششيمسيا پرودولجيت وبرازوۆانيە، كاك نۋجدايۋششيمسيا ۆ تاكوۆوي.
پوستانوۆيلي:پرينيمايا ۆو ۆنيمانيە كراينيۋيۋ بەدنوست ت.ت. دجانسۋگۋروۆا ي تاجيبايەۆا ي يح پرودولجيتەلنۋيۋ پولەزنۋيۋ وبششەستۆەننۋيۋ دەياتەلنوست ۆ گۋبەرنسكوم ماسشتابە، ۆوزبۋديت پەرەد ستيپەنديوننوي كوميسسيەي حودايستۆو و نازناچەنيي ستيپەنديي، ت.ت. دجانسۋگۋروۆۋ ي تاجيبايەۆۋ، ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد، ي ودنوۆرەمەننو وكازات ماتەريالنۋيۋ پوموشش ۆ ۆوزموجنوم رازمەرە […].
پرەدسەداتەل ي.كوشكۋنوۆ
سەكرەتار شامىشەيسكيي
گااو. ف. 489. وپ. 2. د. 4. ل. 203-204. پودليننيك.
№70
ۋدوستوۆەرەنيە چلەنى پرەزيديۋما دجەتىسۋيسكوگو گۋبەرنسكو-گورودسكوگو يسپولكوما سوۆەتوۆ
18 اۆگۋستا 1925گ.
پرەدياۆيتەل سەگو چلەن پرەزيديۋما دجەتىسۋيسكوگو گۋبكوريسكوما سوۆەتوۆ دجانسۋگۋروۆ يلياس دەيستۆيتەلنو سوستويال ۆ دولجنوستي گۋبەرنسكوگو ينسپەكتورا نارودنوگو كوميسسارياتا پروسۆەششەنيا كسسر ۆ دجەتىسۋيسكوي گۋبەرنيي س 17 مارتا 1925گ. پو 9 اۆگۋستا 1925گ.، چتو پودپيسيامي ي پريلوجەنيەم پەچاتي ۋدوستوۆەرياەتسيا.
وسنوۆانيە: پروتوكول زاسەدانيا گيكا وت 17.03.1925گ. №30 پۋنكت 2، پريكاز گيكا وت 20.03.1925. №46، پروتوكول زاسەدانيا گيكا وت 09.08.1925گ. №78 پۋنكتا 10.
سگارك. ف. 1368. وپ. 3. د. 784. ل. 130.
№71
حاراكتەريستيكا نا ي.دجانسۋگۋرۆا.
19 اۆگۋستا 1925گ.
نا كانديداتا ركپ (ب) پو دولجنوستي ينسپەكتورا ناركومپروسا ۆ دجەتىسۋيسكوي گۋبەرنيي توۆ. دجانسۋگۋروۆا يلياسا.
ۆىدۆينۋت يز نيزوۆ، باتراك، زا كوروتكيي سروك دوكازال سپوسوبنوستي ك رابوتە ي زانيماەموي دولجنوستي سووتۆەتستۆوۆال. رۋكوۆوديت رابوتوي ي پودوبرات رابوتنيكوۆ موجەت.
سپەسيالنوگو ماركسيستسكوگو وبرازوۆانيا نە يمەەت. پوليتيچەسكي رازۆيت ۋدوۆلەتۆوريتەلنو. ۆ سكلوكاح ي گرۋپپيروۆكاح نە زامەچەن. ديسيپلينيروۆان. كاك توۆاريشش – حوروشيي.
يمەەت سكلوننوستي ك ليتەراتۋرنوي ي پەداگوگاچەسكوي رابوتە، يمەەت ۆ ەتوم پراكتيچەسكيي وپىت.
ۆ دالنەيشەم نەوبحوديمو يسپولزوۆات پو ليتەراتۋرنوي يلي پەداگوگيچەسكوي رابوتە.
ۋتۆەرجدەن يسپولبيۋرو دجەتگۋبكوما ركپ (ب) پروتوكول №40 وت19. 03. 1925.
سەكرەتار يسپولبيۋرو ركپ (ب) ريادنين
سگارك. ف. 1368. وپ. 3. د. 64. ل. 44. پودليننيك.
№72
پيسمو كازكرايكوما ركپ (ب) ۆ پريەمنۋيۋ كوميسسيۋ اكادەميي كوممۋنيستيچەسكوگو ۆوسپيتانيا
گ.كزىل-وردا 25 اۆگۋستا 1925گ
كومانديرۋەمىي نامي ت. دجانسۋگۋروۆ نە سوۆسەم پولنو وتۆەچاەت ۋسلوۆيام پريەما (ۆ سمىسلە اكادەميچەسكوي پودگوتوۆكي). نو پو ۋسلوۆيام كۋلتۋرنوي وتستالوستي كازاكوۆ-كيرگيزوۆ ون ياۆلياەتسيا نايبولەە پەرەدوۆىم توۆاريششەم، يمەيۋششيم بولشوي پراكتيچەسكيي ستاج پو رابوتە نا كۋلتۋرنوم فرونتە. كرومە توگو، ت. دجانسۋگۋروۆ وبلاداەت بولشيمي سپوسوبنوستيامي، پوەتومۋ كرايكوم ركپ (ب) ناستوياتەلنو حوداتايستۆۋەت و زاچيسلەنيي ەگو سلۋشاتەلەم ۆاشەي اكادەميي.
وتۆەت. سەكرەتار كرايكوما ركپ (ب) س.حودجانوۆ
زاۆ. اپو ۋ. دجاندوسوۆ
سگارك. ف. 1368. وپ. 3. د. 64. ل. 53. پودليننيك.
№73
يز پريكازا پو دجەتىسۋيسكومۋ گۋبەرنسكو-گورودسكومۋ يسپولكومۋ
1 سەنتيابريا 1925گ.
[…] پۋنكت №2 گۋبينسپەكتورا ناركومپروسا ت. دجانسۋگۋروۆا، وتبىۆشەگو 09.08.س.ت.ۆ گ. موسكۆۋ دليا پرودولجەنيا وبرازوۆانيا، پولاگات وت زانيماەموي دولجنوستي وسۆوبوجدەننىم س 09.08. س.گ.ي س توگو جە چيسلا نازناچاەتسيا ت. اسپەندياروۆ.
وسنوۆانيە: پروتوكول سوۆەششانيا پرەزيديۋما گيكا وت 09. 08 س.گ. № 78، پ. 9 […]
پرەدگۋبگوريسپولكوما بۋساكوۆ
سەكرەتار شامىشەيسكيي
گااو. ف. 489. وپ. 1. د. 681. ل. 114. ي وب. پودليننيك
مىنە، وسىنداي كوپتەگەن كەدەرگىلەردەن اسقان ءىلياس جانسۇگىروۆ ماسكەۋگە اتتانادى. جۇيەلى الماعان بىلىمىنە قاناعاتتانباعان اقىن سول كەزدەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ استاناسىنا دا كەلەدى. سول كەزدەگى ماسكەۋدىڭ ساياسي ءھام رۋحاني-مادەني، ادەبي ەليتاسىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، تىعىز شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناس ورناتا باستايدى. ءىلياستىڭ ارمانداعان كەلىپ جەتكەن قالاسىندا ورىس دوستارى وتە كوپ ەدى. ماسكەۋدىڭ ءتۇرلى مادەني بۇرىشىندا، پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ ەسكەرتكىشتەرى ماڭى مەن ولەڭ وقيتىن سول زاماننان اتى شىققان اقىندارىنىڭ جىر كەشتەرىنە، پوەتيكالىق ديسكۋسسيا مەن ادەبي وتىرىستارعا بارىپ جۇرگەن. ماسەلەن، اننا احماتوۆا، مارينا سۆەتايەۆا، ۆ. ماياكوۆسكيي، م. سۆەتلوۆ، ۆ. لۋگانسكيي، د. بەدنىي، ە. باگريسكييلارمەن جاقىن ءتانىس-بىلىس بولعانىن اقىن تۋرالى جازىلعان كوزكورگەن زامانداستارىنىڭ ەستەلىگىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى.
...ماسكەۋگە ءىلياستاي مول مۇرا قالدىرعان سان قىرلى تالانتتىڭ شىعارمالارىن تۇگەندەۋ قامىمەن كەلگەن سوڭ، ونىڭ ءومىر جولىنا، قوعامدىق-ساياسي، ادەبي-مادەني قىزمەتىنە قاتىستى تاريحي نىسانداردى ارالاۋدى مىندەت دەپ سانادىق. ساپار بارىسىندا اقىننىڭ ءوزى جاقسى كورىپ، ءجيى-جيى ساياحاتتاعان كرەمل كەشەنىنە، موسكۆا وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا، ونىڭ سۇيىكتى اعاسى، قامقور دوسى بولعان جازۋشى ماكسيم گوركييدىڭ مۋزەي-ۇيىنە باردىق.
مۋزەي ۇيىندە ماكسيم گوركييدىڭ بالالىق شاعىنىڭ وڭاي بولماعانى، تاعدىرىنىڭ ءىلياسقا ۇقساس ەكەندىگىن بايقادىق. گوركيي ەرتە جەتىم قالىپ، بالالىق جىلدارىن ءوزىنىڭ ناعاشى اتاسى كاشيريننىڭ ۇيىندە وتكىزدى. 11 جاسىنان باستاپ «ادامدارعا» بارۋعا ءماجبۇر بولدى: دۇكەندە «بالا»، كەمەدە بۋفەتتى ىدىس جۋۋشى، ناۋبايحاناشى بولىپ جۇمىس ىستەدى. شەبەرحانادا يكون جازۋدى ۇيرەندى.
1884 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسۋگە تالپىنادى. ماركستىك ادەبيەت پەن ناسيحات جۇمىسىمەن تانىسادى. 1888 جىلى ن. ە. فەدوسەيەۆانىڭ ۇيىرمەسىنە بايلانىستى قاماۋعا الىندى. پوليسيانىڭ ۇنەمى قاراۋىندا بولدى. 1888 جىلدىڭ قازان ايىندا دروبينكا ستانسياسىنداعى گريازە-ساريسينو تەمىر جولىنا كۇزەتشى ەتىپ جىبەردى. دروبينكاداعى العان اسەرى «ستوروج» جانە «سكۋكي رادي» اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمەلەرى ءۇشىن نەگىزگى قىزمەت اتقاردى.
1889 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ءوزىنىڭ كەلىسىمىمەن (ولەڭمەن جازىلعان) بوريسوگلەبسك ستانسياسىنا اۋىستىرىلدى، كەيىن كرۋتايا ستانسياسىنا تارازىشى بولدى. 1891 جىلدىڭ كوكتەمىندە ەل ارالاپ، كاۆكازعا دەيىن جەتتى.
1932 جىل – گوركيي كەڭەس وداعىنا ورالادى. ۇكىمەت وعان گوركا مەن تەسسەليدەگى ساياجايدان سپيريدونوۆكاداعى ريابۋشينسك بۇرىنعى جەكە ءۇيىن بەرگەن بولاتىن. وسى جەردەن ول ءستاليننىڭ تاپسىرىسىن الدى – كەڭەستىك جازۋشىلارىنىڭ 1-سەزى ءۇشىن نەگىز دايارلاۋ ەدى. بۇل ءۇشىن ولاردىڭ اراسىندا دايارلىق جۇمىستارىن جاساۋ كەرەك بولاتىن. مىنە وسى تۇستا ءىلياس ماكسيم گوركييمەن جۇزدەسەدى، ەكەۋارا ادەبيەت پەن مادەنيەت، بولاشاق جوسپارلارى مەن جازار دۇنيەلەرىمەن بولىسەدى.
1934 جىلى 11 مامىردا گوركييدىڭ ۇلى – ماكسيم پەشكوۆ اياق استىنان قايتىس بولادى. م.گوركيي 1936 جىلى 18 ماۋسىمدا گوركادا ۇلىنىڭ قازاسىنان كەيىن ەكى جىلدان سوڭ قايتىس بولادى. قايتىس بولعان سوڭ، دەنەسى كرەماسيالاندى، ءمايىتى ماسكەۋداعى قىزىل الاڭنىڭ كرەمل قابىرعاسىندا ساۋىتتا ورنالاستىرىلدى. كرەماسيادان بۇرىن م.گوركييدىڭ ميى الىنىپ، ماسكەۋلىق مي ينستيتۋتىنان ارى قارايعى زەرتتەۋگە قويىلادى.
گوركيي مەن ونىڭ ۇلىنىڭ قايتىس بولۋ سەبەبى كوپشىلىكتىڭ «سەزىكتى»، شىندىعى انىقتالماعان ۋلاندىردى دەگەن سىبىستار شىقتى. جەرلەۋ راسىمىندە باسقالارمەن قاتار گوركييدىڭ ءمايىتىن مولوتوۆ پەن ستالين الىپ ءجۇردى. گەنريح ياگودانى باسقا دا تاعىلعان ايىپتارىمەن بىرگە 1938 جىلى ءۇشىنشى ماسكەۋ ۇردىسىندە گوركييدىڭ ۇلىن ۋلاندىردى دەگەن ايىپ تاعىلدى. ياگودادان جاۋاپ الۋ كەلىسىمىندە ماكسيم گوركييدى تروسكيي بۇيرىعىمەن ءولتىرىلدى، ال گوركييدىڭ ۇلى ماكسيم پەشكوۆتى ءولتىرۋ ءوزىنىڭ ينيسيتيۆاسى بولعانىن ايتتى. كەيبىر باسىلىمداردا گوركيي ولىمىنە ءستاليندى ايىپتايدى. مەديسينالىق جاعىنىڭ ماڭىزدى پرەسەدەنتى «دارىگەرلىك ىسىندە» سوتقا تارتىلعاندار اراسىندا ءۇش دارىگەر بولعان (كازاكوۆ، ليەۆين جانە پلەتنوۆ) ءۇشىنىشى ماسكەۋلىك ءۇردىس (1938) بولدى.
بۇدان كەيىنگى ساپارىمىز گيج بولدى، ءىلياستىڭ وقىعان جەرى. باياعىداعى گيج بۇگىندە م. ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرامىنداعى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى رەتىندە ءوز جۇمىسىن جالعاستىرىپ وتىر ەكەن. 1930 جىلى ءممۋ-نىڭ قۇرامىنا ەنگەن. ءبىز سول تاريحي عيماراتقا بارىپ، بۇگىنگى احۋالىمەن تانىستىق.
تاڭ اتا 8 قىركۇيەك كۇنى قالا شەتىندەگى نوۆوديەۆيچە زيراتىنا باردىق. بۇل زيراتتا 36 مىڭنان استام مارقۇم جەرلەنگەن ەكەن. نەبىر تاريحي ۇلىلار ماڭگىلىك تىنىس تاپقان جەردە قازاق رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى بولعان، ۇلى دالا حالقىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن زەرتتەگەن، ءان مەن كۇيىن نوتاعا تۇسىرگەن كومپوزيتور، قازاق ءسسر-نىڭ حالىق ءارتىسى الەكساندر زاتايەۆيچ تە جەرلەنگەن.
الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتايەۆيچ 1869 جىلى جيىرماسىنشى ناۋرىز كۇنى، قازىرگى ءورول وبلىسى، بولحوۆ قالاسىندا دۇنيەگە كەلەدى. التىنشى جەلتوقسان كۇنى 1936 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا دۇنيە سالادى. اتاقتى كومپوزيتور، ەتنوگراف، مۋزىكا جانە قوعام قايراتكەرى. ول العاشقى مۋزىكالىق ءبىلىمىن سول ءورول قالاسىنداعى اسكەري گيمنازيادان العان. ءبىراز جىل بويى ۆارشاۆا كونسەرۆاتورياسى جانىنان شىعاتىن «ۆارشاۆا كۇندەلىگى» اتالاتىن گازەتتە مۋزىكا رەسەنزەنتى قىزمەتىن اتقارىپ، ورىس، باتىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن، سونداي-اق حالىق مۋزىكاسىن ناسيحاتتاۋمەن اينالىسقان.
ول العاش رەت قازاقتىڭ حالىقتىق مۋزىكاسى شىعارمالارىمەن 1920 جىلداردىڭ باسىندا، ورىنبوردا جۇرگەن كەزىنەن-اق تانىسا باستايدى. سول كەزەڭنەن باستاپ ا. زاتايەۆيچ ءوزىنىڭ بولاشاق قىزمەتىن اسپاپتىق مۇرالارىن تاماشا ۇلگىلەرىن جيناۋ، ونى ناسيحاتتاۋمەن تىعىز بايلانىستىرادى. ول جاتاقحانالاردى، مەكتەپتەردى، قۇرىلىستاردى، ورتا دارەجەلى وقۋ ورىندارىن، كازارمالاردى ارالايدى، سەزگە، كونفەرەنسياعا، كەڭەستەرگە كەلگەن قازاقتاردان ءان جازادى. بازار، تەاتر، كونسەرت ورىندارىنىڭ فويەلەرىندە كەزدەسكەندەردىڭ بارىنەن دە جازىپ الادى. بالا جاسىنان كىرشىكسىز ەستيتىن قۇلاعى جاسى ەلۋدەن اسقانشا كورمەگەن ەلدىڭ مۋزىكاسىن جازا باسپاي نوتاعا تۇسىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ءبىراق، ءومىرىن مۋزىكاعا باعىشتاعان ا.ۆ. زاتايەۆيچ ءاندى قالادا وتىرىپ تەك كەزدەيسوق كەلگەندەردەن جازىپ وتىرۋدى ءجون كورمەدى، ەلگە شىعادى، جايىقتىڭ كەڭ بايتاق جەرىندەگى مەكەندەگەن ەلدىڭ، ونىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ اۋەندەرى ونىڭ بويىن باۋراپ الادى، سونى مەيلىنشە جان-جاقتى زەرتتەيدى، سىر، ەرتىس وزەندەرىن، بوكەي، قارقارالى دالالارىن شارشاماي ارالايدى. زاماندار بويى جابىلىپ جاتقان قازاقتىڭ ءان قازىناسىن كوتەرەدى. قازاقتىڭ كول-كوسىر مۇراسىن جيناقتاۋدى وزىنە پارىز ساناعان جاننىڭ ءبىرى. ۇلتى باسقا بولسا دا، جەر ورتا جاسقا كەلگەنىنە قاراماستان، 1920 جىلى قيىن-قىستالاڭ كەزدەرىندە كەزدەسكەن كولىك اتاۋلىمەن، بولماسا، جاياۋ-جالپى ارالاپ، حالقىمىزدىڭ ان-كۇيلەرىن مۋزىكا بەلگىلەرىمەن (نوتامەن) حاتقا تۇسىرگەن. حالىقتىق كاسىبي انشى-كۇيشىلەرىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىن، ولاردىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكتەرىنىڭ سىرىن اشىپ، وتە قۇندى ماعلۇماتتار جينادى. اقان سەرى، ءبىرجان سال، اباي، جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، قۇرمانعازى، مۇحيت، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت ت.ب. شىعارمالارىن العاش رەت زاتايەۆيچ جارىققا شىعاردى. ءسويتىپ، ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋشىلار مەن دامىتۋشىلار جايىندا قايتالانباس دەرەكتەر جازىپ قالدىردى. ەتنوگرافتىڭ “قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى” (1-باس.، 1925 ج.، 2-باس.، 1963 ج.)، “قازاقتىڭ 500 ان-كۇيى” (1931)، “پەسني رازنىح نارودوۆ” (1971)، جاريالانباعان “قازاق مۋزىكاسىنىڭ 3-تومى” دەپ اتالاتىن جيناقتارىندا قازاق حالقىنىڭ كلاسسيكالىق ءان، كۇيلەرىنىڭ ۇلگىلەرى مول ورىن العان. زاتايەۆيچتىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى قازاق مۋزىكاسى دۇنيە جۇزىنە تارادى، بۇكىل ەۋروپا ەلدەرىنە جەتتى، الدىڭعى قاتارلى ونەر يەلەرىنەن جوعارى باعا الدى. مۇندا قازاق مۋزىكاسىنىڭ كوپتەگەن تەوريالىق جانە تاريحي ماسەلەلەرىنىڭ بەتى اشىلدى. زاتايەۆيچتىڭ ءاربىر ان-كۇيگە بەرگەن جەكە تالداۋلارىنىڭ ءمانى زور. حالىق كومپوزيتورلارى مەن ورىنداۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىنا بەرگەن مىنەزدەمەلەرى دە ءالى ءوز باعاسىن جوعالتقان جوق. زاتايەۆيچ جيناقتارى قازاق حالقىنىڭ كاسىبي مۋزىكاسىنىڭ دامۋىنا زور ىقپال ەتتى. اتالعان جيناقتارداعى ءان مەن كۇيلەر قازاقتىڭ كاسىبي مۋزىكالىق جانرلارى – وپەرالىق، سيمفونيالىق، كامەرالىق شىعارمالارىندا كەڭىنەن پايدالانىلدى. وسى جيناقتارداعى ان-كۇيلەردى قازاق كومپوزيتورلارىمەن بىرگە س.س. پروكوفيەۆ، ن.يا. مياسكوۆسكيي، م.م. يپپوليتوۆ-يۆانوۆ سىندى ورىس كومپوزيتورلارى دا ءوز شىعارمالارىندا پايدالاندى.
كومپوزيتور رەتىندە زاتايەۆيچ قازاق مۋزىكاسىنىڭ كەيبىر ۇلگىلەرىنە فورتەپيانو، اسپاپتى انسامبلدەرمەن قوسىلىپ ايتۋ ءۇشىن كوپتەگەن وڭدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. زاتايەۆيچتىڭ “قازاق مۋزىكاسى” اتتى فورتەپيانولىق شىعارماسى – كاسىبي دارەجەدە جازىلعان تۋىندى. ول 1925 – 27 جىلدارى فورتەپيانولىق پەسالار سيكلىن جازدى. سونىڭ ناتيجەسىندە “حالىق تاقىرىبىنا جازىلعان مينياتيۋرالارى” (1925)، “قازاقتىڭ حالىق اندەرى تاقىرىبى بويىنشا فورتەپيانوعا ارنالعان پەسالارى” (1927) جارىق كوردى.
قازاق حالقىنىڭ مۋزىكا مۇراسىن ساقتاپ كەلگەن 500-گە جۋىق ونەرپازدار – مايرا شامسۋدينوۆا، امىرە قاشاۋبايەۆ، ع.ايتبايەۆ، ق.بايجانوۆ، م.بوكەيحانوۆ پەن ن.بوكەيحانوۆ، ع.مۇحيتوۆ پەن ش.مۇحيتوۆ، عىلىم قايراتكەرلەرى ءا.مارعۇلان، ق.ساتبايەۆ، م.بوجەيەۆ، ادەبيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، ج.شانين، ت.ب. وزدەرى بىلەتىن ءان، كۇيلەردى زاتايەۆيچكە ايتىپ، جازدىردى (“زاتايەۆيچتىڭ كوررەسپوندەنتتەرى”). زاتايەۆيچ قازاقتىڭ فولكلورىنىڭ جينالۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىرىپ، ودان ءارى جالعاستىرۋدا ا.جۇبانوۆ، ە.برۋسيلوۆسكيي، ب.ەرزاكوۆيچ، م.تولەبايەۆ، ل.حاميدي جانە باسقالاردىڭ ەڭبەكتەرى وراسان زور.
ءسويتىپ، 1920 كوكتەمىنەن باستاپ 1923 ج. اياعىنا دەيىن، ناعىز اش-جالاڭاش جول قيىندىقتارىنا دا قاراماي، الەكساندر زاتايەۆيچ قازاقتىڭ 1000 ءانىن جيناپ نوتاعا تۇسىرەدى.
ونىڭ 1925 جىلى ماسكەۋدە «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» جانە 1933 جىلى «قازاقتىڭ 500 ءانى مەن كۇيى» اتتى ەتنوگرافيالىق جيناقتارى شىقتى.
الەكساندر زاتايەۆيچ 1936 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا دۇنيە سالعان. ونىڭ جارقىن بەينەسى، ونىڭ قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى، ءىرى تۇلعاسى ۇلعايعان ۇستىنە ۇلعايا بەرمەك، ۇمىتىلماق ەمەس.
الەكساندر زاتايەۆيچتىڭ قازاق دالاسىنا كەلىپ، ان-كۇيدى حاتقا تۇسىرۋىنە سەبەپكەر بولعان ساكەن سەيفۋللين مەن ءىلياس جانسۇگىروۆ بولاتىن. مىڭنان استام سان عاسىرلىق مۋزىكالىق مۇرانى حاتقا ءتۇسىرىپ، ساقتاپ قالعان ونەرتانۋشىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، قابىرىنە باردىق. ءقابىر باسىن ءارامشوپ باسىپ، قاراۋسىز-اق قالعان ەكەن. بيىل بۇل تۇلعانىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى ەدى. ونىڭ تويى قازاقستاننىڭ كوپتەگەن كىتاپحانالارىندا اتالىپ تا ءوتتى. ونىڭ مەرەيتويى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ اتاۋلى وقيعالار جىلناماسىنا ەنگەن-دى. ءبىراق، رەسەي بۇل كىسىنى ۇمىتسا كەرەك. ۇلتى باسقا بولسا دا بوتەن حالىقتىڭ ومىرىنە ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن ارناپ، سول حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن ادامدار بولادى. زاتايەۆيچ سول ساناتقا جاتاتىن ازامات. ءىلياس الەكساندر زاتايەۆيچپەن تانىسقاندا وعان جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ حالىقتىق ءداستۇرلى مۋزىكاسى تۋرالى مالىمەت ايتىپ، ەسكى زاماننان جەتكەن مۋزىكالىق مۇرالاردى دومبىرادا ويناپ تا كورسەتكەن. يندۋستريا، نانوتەحنولوگيا دامىماعان زاماندا تابانىنان توزىپ، ات تەرلەتىپ، سايىن دالانى ارالاعان ونەر زەرتتەۋشىسى ەڭبەگىنە اقى-پۇل سۇراماي، قازاقتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قاجىر-قايراتىن جۇمساعان. ونىڭ سونداي كول-كوسىر ەڭبەگىن ەسكەرىپ، رۋحانياتىمىزعا قوسقان مول مۇرانى باعالاپ قاراۋسىز قالعان بەيىتىنىڭ ءشوبىن جۇلىپ، جان-جاعىن تازالادىق. گۇل شوقتارىن قويىپ، ەل اتىنان باسىمىزدى ءيىپ، قۇرمەت كورسەتتىك. سۇلتانماحمۇت تورايعىر “ءبىر حالىقتىڭ ءانى ولسە، ادەبيەتى جەتىم قالادى” دەگەن ەكەن. عاسىردان عاسىرعا اۋەن بوپ جەتكەن سىرلى سازدى حاتقا ءتۇسىرىپ، بولاشاق ءۇشىن نوتاسىن جازۋعا يدەيا بەرىپ، جول كورسەتكەن ساكەن ەدى. ول كەزدە ساكەن اعامىز قازاق ۇكىمەتىن باسقارعان 28 جاستاعى جىگىت ەكەن. ساكەن، ءىلياس سياقتى قازاقتىڭ ورىمدەي جىگىتتەرى ەلى ءۇشىن، ۇلت مادەنيەتى ءۇشىن وراسان زور ەڭبەك ەتتى، وزدەرى ىستەي المايتىن سالاعا سونىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىن شاقىرىپ، ىستەتتى. فولكلورلىق مۇراعا جاناشىر بولا ءبىلدى.
نيكيتا حرۋششيەۆ باستاعان كىل سوۆەتتىك بيلىكتىڭ باسشىلارى، ساياسي ينتەلليگەنسيا جەرلەنگەن جەردە قازاقتىڭ زەينەپتەي قىزىنىڭ بەيىتى دە بار. زەينەپ دەگەن – الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قىزى، الاش قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆتىڭ جارى بولعان اتاقتى سوۆەت عالىمى، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. سوناۋ 1935 – 1939 جىلدار ارالىعىندا تۇسىك تاستاۋدىڭ (ابورت) پروبلەماسىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، دەموگرافياعا، تۋۋ كورسەتكىشىنە ءقاۋپىنىڭ زور ەكەنىن ايتىپ، الاپات جاڭالىق اشقان جاڭاشىل عالىم ەدى. ءبىراق سول كەزەڭدەرى رەسمي باعالانباي، اشقان تەوريالىق جاڭالىعى مويىندالماي قالعان-دى. ەندى، مىنە ارادا سەكسەن جىلدان استام ۋاقىت وتكەندە، رەسەي عالىمدارى ونىڭ مونوگرافيالىق ەڭبەگىن باعالاپ، نومەرى 1 وقۋلىق رەتىندە ستۋدەنتتەرگە وقىتىپ جاتىر. ماسكەۋدەگى جوعارى مەديسينا اكادەمياسىندا تۇلعانىڭ اتىنداعى اۋديتوريا، لابوراتوريا اشىلىپتى. ەليزاۆەتانىڭ ءقادىرىن ەندى عانا تۇسىنگەن ەكەن. وكىنىشتى-اق! ءتىرى كۇنىندە “حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعى”، “حالىق جاۋىنىڭ ايەلى” رەتىندە ازاپ شەكتى. جالعىز ۇلى ەسكەندىر سوعىس باستالعان ساتتە-اق مايدانعا كەتىپ، 17 جاسىندا قازا تاپقان. اكەسىنەن، جولداسىنان، ۇلىنان تىرىدەي ايىرىلىپ، ومىردەن وكسىپ ءوتتى. سوۆەتتىك شوۆينيستىك بيلىكتىڭ كەسىرىنەن. ەكسپەديسيا مۇشەلەرى قايراتكەر اپامىزدىڭ رۋحىنا باس ءيىپ، فاتيحا وقىپ، دۇعا ەتتىك. سول زيراتتا اتاعى جەر جارعان ارتيست يۋريي نيكۋلين، ليەۆ دۋروۆ، ليۋدميلا زىكينا، رەسەيدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بوريس ەلسين ت.ب. ادامداردىڭ كرەماسيادان كەيىنگى ك ۇلى وسى جەردەن ورىن تەپكەن.
جۇمىس بابىمەن بارعانىمىزبەن، وزىندىك اسەرىمىز از بولمادى. تۇتاس قازاقستان حالقىنىڭ سانىنداي تۇرعىنى بار ماسكەۋ (18 ميلليوننان استام) بۇگىندە تۋريستەردىڭ ورداسىنا اينالعان. مادەنيەتتىلىك پەن سىپايلىلىق بىلاي تۇرسىن، ەسكى زاماننىڭ سارقىتىنداي ساقتالعان قالانىڭ كوركى ءتۇرلى تاريحي كەزەڭنىڭ كۋاگەرى رەتىندە ىستىق كورىنەدى. سوناۋ پاتشالىق داۋىردەن بەرگى ەكى-ۇش عاسىرلىق عيماراتتاردىڭ قاي-قايسىسى دا سول رەڭىن بۇزباي، سول ەسكى قالپىندا تۇر ەكەن. تۋريست بىتكەن سول ەسكى عيماراتتاردى ارالاپ، تامسانىپ ءجۇر. نەگىزىندە، الەم حالقىنا جارقىراعان الا-قۇلا عيماراتتار ەمەس، ەسكىلىكتى كورسەتەتىن عيماراتتار، تاريحي ورىندار قىزىق ەكەن. ماسكەۋدىڭ ءار بۇرىشى، ءار كوشەسى، ءار بۋلۆارى ادەبيەت پەن ونەر، تاريح دەرسىڭ تەگى. مۋزەي، كىتاپحانا، تەاتر، شىركەۋ دەگەندەر قادام باسقان سايىن الدىڭنان شىعادى. وركەنيەت وشاعى، مادەنيەت قالاسى دەسە ارتىق ايتقاندىق ەمەس. وعان قالانىڭ تازالىعى مەن حالىقتىڭ ىزەتتىلىگى، قىزمەتىنە ىجداھاتتىلىعى بىزدەردى قايران قالدىردى.
ەكسپەديسيانىڭ عىلىمي قۇرامى رەسەي مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتار قورى بولىمىندە بەلسەندى جۇمىس ىستەپ، بۇرىندا وقىرمان جۇرتشىلىعىنا بەيمالىم قۇجاتتار تابىلدى. ءىلياس جانسۇگىر ۇلىنىڭ ءبىرقاتار جاريالانباعان، عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن مۇرالارىن دا قولعا تۇسىردىك. بۇل – ارينە زەرتتەۋدى، تالداۋدى، ساراپتاۋدى قاجەتسىنەتىن ۇزاق عىلىمي جۇمىس پروسەسى. دەسەك تە وراسان زور جاڭالىق دەپ تە سۇيىنشىلەۋگە بولادى.
الدىمىزداعى جوسپارلانعان بەكەت – پەتەربور قالاسىنا دا كەلدىك. بۇل قالا ىلەكەڭنىڭ قىزمەت بابى مەن وتباسىمەن ءجيى-جيى ساياحاتتاپ كەلگەن سۇيىكتى قالاسى بولاتىن. ءبىز بۇل قالاداعى ورتالىق مەملەكەتتىك تاريح ءارحيۆىنىڭ، رەسەي ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ جانە ۆسيەۆولود روجدەستۆەنسكييدىڭ مۋزەي قورىمەن جۇمىس ىستەۋگە دە كىرىسىپ كەتتىك. ۆسيەۆولود روجدەستۆەنسكيي دەگەن كىم، ءىلياسقا قاتىسى بار ما دەگەنگە كەلسەك، ۆسيەۆولود الەكساندروۆيچ روجدەستۆەنسكيي - ورىس سوۆەت اقىنى، ىلياسپەن قويان-قولتىق ادەبي سالادا جۇمىس ىستەگەن ادام، ءبىرقاتار شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارعان اۋدارماشى، ءتىپتى ىلياسپەن فوتوسۋرەتكە تۇسكەن ادام.
1914 جىلى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سول كەزدەگى تاريح-فيلولوگيالىق فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە 3-كۋرستا ارميا قاتارىنا شاقىرىلدى. العاشقى «وقۋشى» اتتى ولەڭى 1910 جىلى جاريالاندى. ونىڭ «گيمنازيا جىلدارى»، «جاز»، «التىن ۇرشىق» ولەڭدەر جيناعىندا اكمەيستىك پوەزيانىڭ ىقپالى بايقالدى. «جەتىقاراقشى»، «گرانيت ب ا ق» ت.ب. جيناقتارىندا ريەۆوليۋسيانى قايتا قۇرۋ، بەسجىلدىق قۇرىلىستارى جايلى تولعادى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى «وتان داۋىسى»، «لادوگا»، «تۋىسقاندىق جولدارى» جيناقتارى جاريالاندى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى لەنينگرادتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، سولتۇستىكتىڭ تابيعاتىن جىرلادى. "ءومىر بەتتەرى" اتتى مەمۋارالىق كىتابى بار. "پومپادۋرلار"، "دەكابريستەر"، "جاساۋسىز قالىڭدىق"، "دەكابريستەر" وپەرالارىنىڭ ليبرەتتوسىن جازعان.
ونىڭ «جەتىقاراقشى»، «گرانيت ب ا ق»، «وتان داۋسى»، «لادوگا»، «تۋىسقاندىق جولدارى» اتتى جىر جيناقتارى، «ءومىر مەكتەبى» مەمۋارلىق كىتابى، «پومپادۋرلار»، «دەكابريستەر» جانە «جاساۋسىز قالىڭدىق» وپەرالارىنىڭ ليبرەتتولارى وقىرمان قاۋىمعا كەڭىنەن تانىس.
اقىن قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى Iلياس جانسۇگىروۆ باسقا اباي قۇنانبايەۆ، جامبىل جابايەۆ، شىعارمالارىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. ۆسيەۆولود روجدەستۆەنسكيي 1939 جىلى ابايدىڭ: «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «وسى قىمىز قازاققا...»، «عاشىقتىڭ ءتىلى - ءتىلسىز ءتىل...»، «قيىستىرىپ ماقتايسىڭ...» اتتى ولەڭدەرىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ، «زۆەزدا» جۋرنالىنىڭ 10-11 - سانىندا جاريالادى. ول بۇدان كەيىن ءار جىلدارى ابايدىڭ «قىس»، «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە-بوزبالالىق...»، «بولىس بولدىم، مىنەكي...»، «وزگەگە، كوڭىلىم، تويارسىڭ...»، «مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى...»، «اسەمپاز بولما ارنەگە...»، «تالاي ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن...»، «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار...»، «قۋاتى وتتاي بۇرقىراپ...»، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم...»، «ىسىتقان، سۋىتقان...»، «بىلەكتەي ارقاسىندا ەرگەن بۇرىم...»، «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە...»، «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن...» ت. ب. ولەڭدەرىن تارجىمەلەگەن. اقىننىڭ 1966 جىلى «سوۆەتسكيي پيساتەل» باسپاسىنان «اقىن كىتاپحاناسى» سەرياسىنان جارىق كەرگەن «ولەڭدەر مەن داستاندار» جيناعىنىڭ جالپى رەداكسياسىن باسقاردى. اباي شىعارمالارىن تالداي كەلە: «ول بۇكىل قازاق ولەڭى قۇرىلىمىن قالىپتاستىرا ءتۇستى، شۋماقتىڭ جاڭا تۇرلەرىن ەنگىزدى، جاڭا ۇيقاس اكەلدى» دەپ، اقىننىڭ جاڭاشىلدىعىن اتاپ كورسەتتى. روجدەستۆەنسكييدىڭ ءوزى دە ۇلى اقىننىڭ رۋحىنا ارناعان «اباي اۋىل اراسىندا» ولەڭىن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1964 جىلعى 10-سانىندا، «باتار كۇننىڭ زىمىراپ ارتقان كەزدە قارقىنى...»، «جۋسان باسقان توبەنىڭ...» دەگەن ولەڭدەرىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1972 جىلعى 31 ناۋرىزداعى سانىندا جاريالادى. ياعني، قازاقتىڭ ادەبيەتىنە قالتقىسىز قىزمەت ىستەگەن ەڭبەگىن قالاي عانا قاستەرلەمەسسىڭ!
مۇراتبەك يمانعازينوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
پىكىر قالدىرۋ