سوڭعى بىرنەشە جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ سوت، قۇقىق سالاسىندا وڭدى رەفورمالار ءجۇرىپ جاتىر. ءقازىر بۇل ءوز جەمىسىن بەرىپ جاتقانى قوعامداعى وزگەرىستەردەن دە بايقالىپ وتىر. راسىندا زاڭ قاتال بولسا، ادام بالاسى ونى جاۋاپكەرشىلىكپەن سەزىنە بىلسە، وندا قوعامدا تۇراقتىلىق بولادى. قىلمىس تا بولمايدى، بەيبىت جاعدايدا تىنىش ءومىر سۇرەمىز. ەڭ باستى ماسەلە ادام مەن ونىڭ قاۋىپسىزدىگى. سوندىقتان دا باستى نەگىزگى قۇجات كونستيتۋسيا ءبىزدىڭ كەپىلىمىز. ال زاڭدار زامان اعىمىنا، قوعام سۇرانىسىنا قاراي وزگەرىپ، تولىقتىرىلىپ وتىرادى. بۇل تۇسىنىكتى.
قازاقستان قوعامىندا قازىرگى ۋاقىتتا بولىپ جاتقان قۇقىقتىق رەفورمالار ءوز ناتيجەسىن بەرۋدە. سوت سالاسىنىڭ كەيبىر قىزمەتى بۇگىندە جەكەگە بەرىلۋدە. ول قانداي سالا؟ اتاپ ايتقاندا، جەكە سوت ورىنداۋشىلاردىڭ قىزمەتى. ال قۇقىقتىڭ بۇل سالاسى نەلىكتەن جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنا بەرىلدى. بۇعان دەيىن بۇل سالا مەملەكەتتىك سوت ورىنداۋشىلارىندا بولدى؟ ال جەكەنىڭ قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟ بۇل تۋرالى اڭگىمە كەيىنىرەك.
جالپى مەملەەتتىك سوت سالاسىنا جەكە سوت ورىنداۋشىلارى ينستيتۋتىن ەنگىزۋ تۋرالى پرەزيدەنت قول قويعان جارلىق 2009 جىلعى تامىزدا جارىققا شىقتى. ال بۇل ماسەلە 2010 جىلى الداعى 10 جىلعا ارنالعان، ياعني 2020 جىلعا دەيىنگى قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا ايتىلدى. سونىمەن قاتار، اتالعان ەرەجەنى پرەزيدەنتتىڭ 100 ناقتى قادام، ۇلت جوسپارى دا تولىقتىردى. مۇنان كەيىن «جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ قۇقىقتارى، مىندەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى ەرەجە» جاريالاندى. مۇنىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىن تولىقتىرىپ، ساباقتاستىرىپ تۇرعان زاڭدار. جەكە سوت ورىنداۋشىلار ينستيتۋتىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى اڭگىمە قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا بارىنەن بۇرىن اتاپ كورسەتىلگەندىكتەن، ءبىز وسى ماسەلەنى الدىمەن ءسوز ەتپەكپىز.
نەگىزىنەن 10 جىلعا ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا زاڭدىق ماسەلەلەر ءسوز ەتىلەدى جانە وسى تۇرعىدا الداعى ۋاقىتتا نە ىستەلىنۋى قاجەت ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلەتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. سوندىقتان دا ءبىز 2010 - 2020 جىلعا دەيىنگى ارالىقتاعى قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىنداعى جەكە سوت ورىنداۋشىلارعا ارنالعان باپتى جولما جول كورسەتە كەتەيىك.
«سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ اياقتاۋ ساتىسى سوت اكتىلەرىن ورىنداۋ بولىپ تابىلادى، سوندىقتان ولاردىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن شارالار قابىلدانۋى قاجەت. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتىك سوت ورىندالۋىمەن قاتار جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ ينستيتۋتىن ەنگىزۋ – سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدىڭ ماڭىزدى شاراسى. سوت شەشىمدەرىن ورىنداۋدىڭ ارالاس مودەلى شەڭبەرىندە مەملەكەتتىك سوت ورىنداۋشىلارى مەملەكەتتەن ءوندىرىپ الۋ جونىندەگى قۇجاتتاردى ماجبۇرلەپ ورىنداتۋ قۇقىعىنا يە بولۋعا ءتيىس»، - دەلىنگەن وندا.
جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ العاشقى لەگى 2011 جىلى پايدا بولسا دا، 2016 جىلدىڭ باستاپ سوتتاردىڭ قىزمەت كورسەتۋ، تالاپ ەتۋ تۋرالى قۇجاتتارىنىڭ باسىم بولىگى جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ قۇزىرىنا بەرىلدى. سودان كەيىن بارىپ جەكە سوت ورىنداۋشى قىزمەتىنە قاراي ويىساتىنداردىڭ سانى ارتا باستادى.
ەندى بۇل تۇسىندىرمەدەن كەيىن ءبىز قايتادان جوعارىدا ءوزىمىز قويعان ساۋالعا قايتادان جاۋاپ بەرەيىك ورالايىق.
جەكە سوت ورىنداۋشىلارى ينستيتۋتىن ەنگىزۋ قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋدى؟ ونىڭ قانداي ارتىقشىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرى بار؟
- اتالعان ينستيتۋت اتاپ ايتساق، ءوزىن-وزى قارجىلاندىرادى. جەكە سوت ورىنداۋشىلارى مەملەكەتتەن، ياعني بيۋدجەتتەن جالاقى المايدى.
- ولار مەملەكەت قازىناسىنا قايتارىلعان قارجىدان بەلگىلى ءبىر پايىزىن الىپ وتىرادى.
- اليمەنت جانە تولەنبەگەن جالاقىنى ءوندىرۋ الۋ سەكىلدى ماسەلەلەر ورىندالعان جاعدايدا عانا ولارعا سىياقى تولەنەدى.
- جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ قىزمەت اياسى كەڭ: يەسى بار، ءبىراق پايدالانىلماي جاتقاندار جايىلىم، ەگىستىك جەرلەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ، ۇيگە زاڭسىز كىرگەندەر، زاڭسىز جەر تەلىمىن العاندار، جەرگە باسپانا سالعانداردان باستاپ، نەسيەسىن تولەمەي قاشىپ جۇرگەندەرگە دەيىنگى ارالىقتاعى تۇيىندەردى شەشۋ سولاردىڭ قۇزىرىنا كىرەدى. وڭاي جۇمىس ەمەس ارينە.
- جەكە سوت ورىنداۋشىلارى ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس. ولار تەك قانا زاڭعا باعىنادى، زاڭنىڭ اياسىندا عانا سوت شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسادى.
- سوندىقتان جەكە سوت ورىنداۋشىلارى قاتال بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق ولار دا – ادام. سوتتىڭ اقىرعى شەشىمى شىقتى ما، ول ءسوزسىز ورىندالۋى كەرەك. سوندىقتان جەكە سوت ورىنداۋشىلارى دا كوپ جاعدايدا زاڭنىڭ ورىندالۋى ءۇشىن بورىشكەردەن مۇلىكتىڭ نەمەسە قارىزدىڭ قايتارىلۋىن تالاپ ەتەدى.
- جەكە سوت ورىنداۋشىلارى تالاپشىل. ولار ءىستى نەعۇرلىم تەز ءارى جەدەل اياقتاسا، وزىنە جاقسى. قايتارىلعان قۇننىڭ بىلگىلى ءبىر پايىزىن وزىنە الىپ وتىرادى. سوندىقتان دا ولار ءىستى جەدەل شەشۋگە نەمەسە اياقتاۋعا تىرىسادى.
- بۇل ءبىر جاعىنان مەملەكەتتىك ورىنداۋشىلارعا جاقسى. ويتكەنى كەشەگى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ جۇكتەمەسى كوپ بولىپ كەلدى. ولار سوت شەشىمدەرىن اياقتاپ ۇلگەرە المايتىن. ال جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ جۇمىسى جۇزەگە اسقالى بەرى ولاردىڭ جۇمىسى ءسال دە بولسا، جەڭىلدەدى.
- سوت سالاسىنداعى ەكى جۇيەنىڭ قاتار ورناۋى قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتكە دە ءتيىمدى بولىپ تۇر. ويتكەنى جەكە مەن مەملەكەتتىك سوت ورىنداۋشىلارى سالاسىندا باسەكەلەستىك كۇشەيدى.
بۇگىنگى تاڭدا جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ جۇمىسى ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتىپ وتىرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستان مەملەكەتى تمد ەلدەرى اراسىندا جەكە سوت ورىنداۋشىلاردىڭ ينستيتۋتىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ەنگىزگەن مەملەكەت. سوندىقتان دا مۇنىڭ تيىمدىلىگىن ەلىمىز ەرتە كوردى.
راسىن ايتقاندا، جەكە سوت ورىنداۋشىلارى اراسىندا ماسەلەنى تەز شەشەتىن، پىسىق، ساۋاتتى زاڭگەرلەر وتە كوپ. ال سوتقا تالاپ ارىز جازىپ، ماسەلەنى تەز شەشكىسى كەلگەن ادام وسىنداي تاجىريبەلى، پىسىق، ەلگەزەك جەكە سوت ورىنداۋشىلارىن وزدەرى تاڭدايتىنى دا جاسىرىن ەمەس. ءبىراق وسى جەردە كەز كەلگەن ادام ەستە ساقتايتىن ءبىر نارسە بار: جەكە سوت ورىنداۋشىسى قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرسەك، «شاش ال دەسە، باس الاتىن» ادام ەمەس. جالپى ولاردىڭ ءاربىر ارەكەتىن مەملەكەت باقىلاۋعا الىپ وتىراتىنىن جاسىرماۋىمىز كەرەك. نەگىزى «جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ قۇقىقتارى، مىندەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى» ارنايى زاڭ دا شىققان. مۇندا جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ قۇقىقتارى، مىندەتتەرى ناقتى ايتىلىپ، نە ىستەۋى كەرەك، قانداي جۇمىستارمەن اينالىسۋى قاجەت، مۇندا بارلىعى دا اتاپ كورسەتىلگەن. ءتىپتى جەكە سوت ورىنداۋشىسى قىزمەتىنەن كەتكەن كۇننىڭ وزىندە مەملەكەتتىك جانە ادامنىڭ جەكە ومىرىندەگى كەيبىر دەرەكتەردى ساقتاۋعا جانە قۇپيا ۇستاۋعا مىندەتتى. جالپى جەكە سوت ورىنداۋشىسى كومەكشىسىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى دەيىن زاڭدا اتاپ كورسەتىلگەن.
جالپى جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ جۇمىسى وڭاي ەمەس. ءبىر عانا مىسال، داۋعا سەبەپكەر بولىپ وتىرعان ادام قىزىل سىزىقتىڭ ۇستىنە ءۇي سالعان دەيىك. بۇل ءۇيدىڭ استىنان جىلۋ قۇبىرلارى وتەدى. بۇل جەكە تۇرعىن ءۇي. قىزىل سىزىقتىڭ ۇستىندە تۇرعاندىقتان ول ءۇي ءسۇرىلۋى ءتيىس. ەكى تاراپ مامىلەگە كەلە الماي جۇرگەندە ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتەدى. مۇنداي جاعدايدا ءتۇيىندى تارقاتۋعا جەكە سوت ورىنداۋشىسى كەلەدى. ءبىراق وعان دا قارسى تەكە تىرەس باستالادى. قايتپەك كەرەك؟ «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي»، ماسەلەنى شەشۋ قاجەت. تەك زاڭنىڭ اياسىندا...
