جەر قويناۋىنداعى مۇناي-گاز قورى تۇگەسىلگەن كەزدە، اتوم رەاكتورلارىنىڭ داۋىرلەۋ كەزەڭى باستالادى، دەمەك ادامزات سول كەزدە عانا اتوم ەنەرگەتيكاسىنا مويىنسۇنىپ، قىزمەتىنە تاۋەلدى بولادى. جەر بەتىندەگى جانجال، سوعىس ءورتى مۇناي توڭىرەگىندە ءوربيدى. اقش ۇكىمەتىندە ءقازىر تۇتاستاي اتوم ەنەرگەتيكاسىنا كوشۋ تۋرالى جاسىرىن پىكىرتالاس ءجۇرىپ جاتىر. «ولار نە دەيدى؟» دەيسىز عوي. ادامزات اتوم ەنەرگەتيكاسىنا كوشسە، جانار-جاعارماي ورنىنا سۋتەگىنە كوشسە، ساياساتتىڭ تۇيىندەرى تارقاتىلار ەدى. اكادەميك قايرات قاجىرجانوۆپەن سۇحباتىمىز وقى تاقىرىپتا جالعاستى.
– ازيا قۇرلىعىنىڭ ەكى بۇيىرىندە جاتقان جاپون مەن قازاق حالقىنىڭ حح عاسىردا باستان كەشكەن باقىتسىزدىقتارى بىر-بىرىنە ۇقساستىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. اتوم بومباسى مەن يادرولىق قارۋدىڭ اششى زاردابى ەكى حالىقتى بىر-بىرىمەن جاقىنداستىرىپ تۇر. ۇلتتىق قاسىرەتتەرىنە بەي-جاي قاراي المايتىن جاپون ۇكىمەتىنىڭ ءوز ۇلتىنا باعىتتالعان كومەگىنىڭ قايىرى قازاققا جەتىپ جاتىر. ءبىز، وسى سەمەي پوليگونىنا بايلانىستى جاردەماقى، وتەماقى ماسەلەلەرىندە جاپون ۇكىمەتىنىڭ جاپون ۇلتىنا باعىتتالعان كومەگىنىڭ ءبىزدىڭ ەلگە جەتىپ جاتقان جاڭعىرىعىمەن عانا شەكتەلىپ وتىرعان جوقپىز با دەۋشىلەر بار؟ مۇنداي پىكىردەگىلەر اتوم قاسىرەتىن ەكى ءتۇرلى باعالاۋدان شىققان ءتارىزدى.
– كەلىسەمىن. كوزقاراس ەكى ءتۇرلى. ءبىراق ماتەريالدىق-قارجىلىق تۇرعىدا عانا. ءبىراق مىنا ءبىر جايتتى ەستەن شىعارماۋىڭىزدى قالار ەدىم. 1945 جىلى حيروسيما مەن ناگاساكيدىڭ تۇرعىندارى اتوم بومباسىنىڭ استىندا قالدى. اتوم قارۋىنان تارايتىن زياندى ساۋلەنىڭ دوزاسىن (جارىلىس كەزىندە جان-جاققا تارايتىن وزگە دە ساۋلەلەردىڭ اسەرىن دە) الدەقايدا جوعارى مولشەردە قابىلدادى.
راس، قازاقستانداعى جاعدايدى جاقسى دەپ ايتا المايمىز. پوليگون ايماعىندا ورنالاسقان تۇرعىندار جارتى عاسىر بويى رادياسيانىڭ دوزاسىن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىراق مۇنى حيروسيما نەمەسە ناگاساكيدەگى رادياسيا مولشەرىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى.
ارينە، عالىمدار، ۇلت زيالىلارى اراسىندا بۇل تۇرعىدا بىر-بىرىنە كەرەعار پىكىرلەر بارشىلىق. ءبىرىنشى كەزەكتە، ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنداعى، سونان سوڭ يادرولىق جارىلىستاردان زارداپ شەككەن ادامداردىڭ سانى جونىندەگى ايىرماشىلىقتاردى ۇمىتپايىق. مىسالى، جاپونيادا جارىلىس سالدارىنان زيان شەككەن ادامداردىڭ سانى 300 000 بولسا، قازاق ەلىندەگى بۇل كورسەتكىش 1،2 ميلليونعا جەتەقابىل.
پوليگون قاسىرەتىنەن زارداپ شەككەن ازاماتتارىمىزعا دەگەن ەل ۇكىمەتىنىڭ كوزقاراسى، كومەگى جاپون ۇكىمەتىنىڭ جاپون ۇلتىنا باعىتتالعان كومەگىنىڭ ءبىزدىڭ ەلگە جەتىپ جاتقان جاڭعىرىعىمەن عانا شەكتەلىپ جاتقان جوق. سەمەي پوليگونى ايماعىندا تۇراتىن ازاماتتار مەملەكەت تاراپىنان ءبىرقاتار جەڭىلدىكتەرگە يە. ءبىراق ولارعا بەرىلىپ جاتقان جاردەماقىنىڭ مولشەرىن جاپوندىقتار الىپ جاتقان كومەك مولشەرىمەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. سوندىقتان ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق ماماندارى پوليگون اۋماعىنىڭ قازىرگى جاعدايىن قايتا زەرتتەۋدى قولعا الدى.
– شىعىس قازاقستان وبلىسى ايماعىندا ورنالاسقان سەمەي پوليگونىنىڭ زاردابى قايتا انىقتالماق. ەگەر، ول قاۋلى كۇيىندە بەكىتىلسە، سەمەي پوليگونىنىڭ ەكولوگيالىق-قۇقىقتىق مارتەبەسىنە وزگەرىستەر ەنە مە، الدە ول ەكولوگيالىق جاعىنان اسا ءقاۋىپتى دەپ تانىلعان وزگە ايماقتارمەن تەڭەستىرىلە مە؟
– ەستەرىڭىزدە بولسا، قازاق ۇكىمەتىنىڭ 1992 جىلى 18 جەلتوقسانداعى «سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» قاۋلىسىندا ەرەكشە ءقاۋىپتى ايماقتار قاتارىنا ەنگىزىلگەن اۋداندار بۇگىنگى جاعدايىنا ەمەس، سول سىناق كەزىندە قانداي دەڭگەيدە رادياسيا العانىنا ءھام تۇرعىلىقتى اۋدانىنىڭ ءقاۋىپتى ايماققا قانشالىقتى جاقىندىعىنا قاراپ ايقىندالعان. ياعني، سول ارقىلى ەڭ جوعارى سەيسميكالىق ىقپال ەتۋ بەلدەۋى دەگەن ۇسىنىس تالقىلاۋعا ۇسىنىلدى. ۇكىمەتتىڭ شەشىمىمەن جۇرتشىلىققا ءتۇسۋى مۇمكىن اۋىرتپالىق كەشەنىنە باعا بەرىلدى، بۇل ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بويىنشا وتە دۇرىس.
– اتوم ەلەكتر ستانساسى جايلى يدەيانىڭ ءبىزدىڭ ەلدى كەزىپ جۇرگەنىنە تالاي ۋاقىت بولدى. ستانسيانىڭ قۇرىلىسى، سالىنۋى ءتيىس رەاكتور ءتۇرى، ءتىپتى ارىپتەس ماسەلەسى جونىندە ۇكىمەت ءتۇيىندى شەشىمگە كەلە الماي جاتقان ءتارىزدى.
– چەرنوبىل اپاتىنان سوڭ ادامزات اەس-تىڭ مۇمكىندىگىنە كۇدىكپەن قاراي باستادى. راديوفوبيا اتوم تەحنولوگياسىنىڭ دامۋىنا تەجەۋ سالدى. ادامزات اتوم ەلەكتر ستانسياسى ەلى ەكونوميكاسىن ءبىرشاما العا ىلگەرىلەتەتىنىن، ءبىرقاتار سالاداعى تاۋەلدىلىكتەن قۇتقاراتىنىن ءالى تۇسىنە قويعان جوق. ەرتە مە، كەش پە، اتوم تەحنولوگياسىنىڭ كومەگىن اۋىل شارۋاشىلىعى دا، مەديسينا دا قاجەتسىنەدى. ادام ىشىندە زياندى زات – سىناپ بولسا دا «گرادۋسنيكتى» قاجەتىنە جاراتىپ وتىر عوي. اەس جايلى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. قازاقستان ءۇشىن تاعى ءبىر قولايلى فاكتور، بىزدە ۋراندى شيكىزات كۇيىنەن وتىندىق تابلەتكا دەڭگەيىنە جەتكىزە الاتىن ارنايى ءوندىرىس ورنى – ءۇلبى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ بولۋى. وتىندىق تابلەتكالاردىڭ ساپاسى كوپ جاعدايدا وتىننىڭ رەاكتورداعى جۇمىس قابىلەتىن انىقتايدى. سوندىقتان ونىڭ ساپاسىنا جان-جاقتى قاتال تالاپ قويىلادى. دەمەك، وندىرىستىك جاعدايدا تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ تالاپتارىن تولىق قاناعاتتاندىراتىن تابلەتكالار الۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. سەبەبى، ولاردىڭ ساپاسى كوپتەگەن فاكتورلارعا، ءبىرىنشى كەزەكتە ۋران ديوكسيدى ۇنتاعىنىڭ ساپاسىنا بايلانىستى. سونىمەن قاتار، زاۋىتتاردا قولدانىلاتىن تەحنولوگيالار وتىن تابلەتكالارىنىڭ تىعىزدىعى، تۇيىرلەرىنىڭ كولەمى، كەۋەكتىلىگى، سەرپىندىلىگى، جانىپ كەتەتىن جانە لەگيرلەنەتىن قوسپالارىنىڭ مولشەرى سەكىلدى ولشەمدەرگە سايكەستىكتى قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. بۇل بارلىق اتالعان وپەراسيالار تەك قانا جۇمىسى مەن تاجىريبەسى جاقسى جولعا قويىلعان «ءۇلبى مەتاللۋرگيا زاۋىتى» اق ۋران وندىرىسىندە قولدانىلاتىن جابدىقتاردا ورىندالۋى مۇمكىن. سەبەبى، مۇندا 30 جىلدان استام ۋاقىت بويى اتوم ستانسالارىنا ارنالعان وتىن كومپونەنتتەرى، اتاپ ايتقاندا، ۋران توتىعىنىڭ ۇنتاقتارى مەن وتىن تابلەتكالارى جاسالىپ شىعارىلدى.
بىزگە اتومدىق ەنەرگەتيكانى دامىتۋدى قولعا الاتىن كەز جەتتى.
– KazSat، سايان –شۋشەنسكىدەگى گەس، كومسومولسكىدەگى سۋ استى قايىعى، كۋرستەگى ساتسىزدىكتەردى ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى. ءتىپتى چەرنوبىلداعى اپاتتى جويۋعا بۇكىل كەڭەس وداعىنان 2 ملن ادام جۇمىلدىرىلدى. «جامان ايتپاي جاقسى جوق». اەس سونداي ساتسىزدىككە ۇشىراسا، قازاق گەنەوفونىنا ءقاۋىپ تونبەي مە؟
– بىزگە ونداي ءقاۋىپ تونبەيدى! چەرنوبىلدەگى اپاتتىڭ ورىن العانىنا شيرەك عاسىر ءوتتى. الەمنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق قاۋىمداستىعى اتوم اپاتىنا جول بەرمەۋدىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق تەتىكتەرىن ويلاپ تاپتى.
– چەرنوبىلدەگى اپاتقا يادرولىق وتىن مەن گرافيت قوسىندىلارىنىڭ ۇشقىندارى سەبەپ بولعانى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەندى. بىزدە قولدانۋدى جوسپارلاپ وتىرعان راەكتورلاردىڭ (لەگكوۆوديانوي) چەرنوبىل اەس قولدانىستا بولعان رەاكتورلاردان ايىرماشىلىعى بار ما؟
– بىزدە قولدانۋدى جوسپارلاپ وتىرعان رەاكتورلاردىڭ قۇرىلىمىندا چەرنوبىلدەگى اپاتقا سەبەپ بولعان گرافيت جوق. ول جەڭىل سۋلى بۋمەن (لەگكوۆوديانوي) الماستىرىلعان.
– بىزدە قولدانادى دەپ وتىرعان اتوم رەاكتورلارى تۋرالى تولىعىراق مالىمەت بەرە كەتىڭىزشى. ول الەمدىك تاجىريبەدە قولدانىستا بولدى ما؟
– رەاكتورلار وتقا ءتوزىمدى بولات قوندىرعىلارمەن جابدىقتالعان. ونىڭ مەحانيزمدەرى كەز كەلگەن زياندى قالدىقتاردىڭ سىرتقا تارالىپ كەتۋىنە جول بەرمەيدى. سونداي-اق تابيعي نەمەسە تەحنوگەندى اپات كەزىندە رەاكتورلار جۇمىسىن اۆتوماتتى جاعدايدا توقتاتادى.
مۇنداي رەاكتورلاردى اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى «نوۋ-حوۋ» دەۋگە بولماس. عالامشاردىڭ ونى قولدانا باستاعانىنا جارتى عاسىردان اسىپ كەتتى. عالىمدار ازىرگە ورنىن الماستىرا الاتىن بالاما تابا العان جوق. سوندىقتان «لەگكوۆوديانوي رەاكتورلاردىڭ» الەۋەتى جىل وتكەن سايىن جەتىلدىرىلىپ كەلەدى. ءقازىر الەمدەگى ەنەرگوبلوكتاردىڭ 80 پايىزى لەگكوۆوديانوي رەاكتورلارمەن جابدىقتالعان.
– ەندى اڭگىمەمىزدى يادرولىق وتىن سيكلىنىڭ وركەندەۋى – الەمدىك اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋ قارقىنىنا بايلانىستى وربىتسەك پە دەيمىن. بولجام بويىنشا الەمدىك اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ وركەندەۋىنە ءقازىر وڭتايلى كەزەڭ تۋىپ وتىر. سالانىڭ جەتەكشى ساراپشىلارى اتومدىق ەنەرگەتيكا «يادرولىق رەنەسسانس داۋىرىنە اياق باستى» دەگەندى ايتىپ ۇلگىردى. ءسىز بۇل پىكىرگە قوسىلاسىز با؟
– بىرىنشىدەن، جەر تۇرعىندارىنىڭ سانىنىڭ وسۋىنە جانە الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋىنا بايلانىستى ەنەرگياعا دەگەن سۇرانىس ارتا تۇسۋدە. ەنەرگيا كوزىنە دەگەن الەمدىك سۇرانىستىڭ قازىرگى ءوسۋ قارقىنى ساقتالعان جاعدايدا 2030 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە ەلەكتر ەنەرگياسىنا دەگەن سۇرانىس 50 پايىزدان دا ارتادى دەگەن بولجام جاسالۋدا.
سوندىقتان، ءقازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن عالىمدار مەن ماماندار ادامزاتتى الداعى ۋاقىتتا بولۋى مۇمكىن ەنەرگەتيكالىق داعدارىستان، ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىندا العاندا، ەنەرگەتيكالىق قۋات كوزىنە دەگەن اشتىقتان قۇتقارۋدىڭ جولىن قاراستىرۋدا. ويتكەنى، وتىننىڭ ورگانيكالىق ءتۇرىنىڭ ەكونوميكالىق تا، ەكولوگيالىق تا تۇرعىدان اسا ءتيىمدى ەمەستىگى جىلدار وتكەن سايىن ايقىندالا تۇسۋدە. مىسالى، 2005 جىلى مۇنايدىڭ الەمدىك باعاسى 40 پايىزعا ءوستى. سونىمەن قاتار، ورگانيكالىق وتىندى جاعۋدان پايدا بولاتىن ءتۇرلى گازدار قورشاعان ورتاعا ۇلكەن اسەر ەتىپ، عالامدىق دەڭگەيدە پارنيكتىك اسەرگە جانە اتموسفەرادا وتتەگىنىڭ ازايۋىنا اكەلەتىندىگى بەلگىلى بولدى.
وسى جاعدايلاردا يادرولىق ەنەرگەتيكا وتىننىڭ ورگانيكالىق تۇرىنەن الىناتىن ەنەرگيا كوزىنە شىن مانىندە بالاما بولا الادى، دەپ ەسەپتەيدى يادرولىق ەنەرگەتيكانى جاقتاۋشىلار. مۇنىڭ باستى سەبەبى – اتوم ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ ارزاندىعى. ءارالۋان قۋات كوزدەرىنەن الىنعان ەنەرگيانىڭ باعالارىنا جاسالعان تالداۋ اتوم ستانساسىندا وندىرىلگەن ەنەرگيانىڭ وزىندىك قۇنى كومىر نەمەسە گاز ستانسالارىندا وندىرىلگەن ەنەرگيادان تومەن ەكەندىگىن كورسەتەدى. اتوم ەنەرگياسى، سونداي-اق ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيا كوزى بولىپ تابىلادى.
– دەمەك، «الداعى تاڭداۋ اتوم ەنەرگياسىنا تۇسكەن كەزدە گەوساياسي اسپەكتىدەگى ەڭ ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلادى. ەگەر مۇنايدىڭ جەر جۇزىندەگى نەگىزگى قورلارى، سول سياقتى ەداۋىر گاز قورلارى ساياسي تۇراقسىز ەلدەردە بولسا، ۋران قورىنىڭ باسىم بولىگى ساياسي تۇرعىدان سالىستىرمالى تۇردە سەنىمدى ەلدەردە شوعىرلانعان» دەۋگە بولادى عوي.
– اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋىنا اسەرىن تيگىزەتىن تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى فاكتور – يادرولىق رەاكتورلاردىڭ قاۋىپسىزدىگى. اەس-تاردى پايدالانۋ تاجىريبەسىندەگى وسىعان دەيىنگى بارلىق كەلەڭسىز جايتتەردى ەسەپكە العان ماماندار بۇگىنگى تاڭدا اەس قاۋىپسىزدىگى اتوم ەنەرگەتيكاسىن وركەندەتۋدىڭ باستى شارتى بولىپ تابىلاتىندىعىن اتاپ كورسەتە كەلە، قازىرگى زاماندىق يادرولىق بلوكتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى جوعارى ەكەندىگىن ايتىپ جاتىر. ولاردىڭ ايتۋىنشا، جاڭادان جاسالىنعان رەاكتورلار «پاسسيۆتىك» قاۋىپسىزدىكتىڭ وزىق جۇيەلەرىمەن جاراقتالعاندىقتان اپاتتى جاعداي ورىن الدى دەگەننىڭ وزىندە وپەراتورعا ەشقانداي شارا قولدانۋدىڭ قاجەتى جوق. رەاكتورلاردىڭ ءقاۋىپسىز ءوشىرۋ جۇيەسى اۆتوماتتى تۇردە ىسكە قوسىلاتىنداي ەتىلىپ جوبالانعاندىقتان، بارلىق قاۋىپسىزدىك شارالارى وزدىگىنەن ارەكەت ەتەدى، ياعني رەاكتور جۇمىسى بىردەن توقتايدى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن فاكتىلەر سوڭعى كەزدەرى كوپتەگەن ەلدەردىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا قۇلشىنىس بىلدىرۋىنە ىقپالىن تيگىزۋدە. سالا ماماندارىنىڭ بولجامى بويىنشا، الداعى 30-40 جىلدىڭ ىشىندە الەمدە جاڭا اەس-تەر وندىرەتىن 600 گۆت قۋات كوزدەرى پايدا بولادى. جاڭا اەس سالۋ تۋرالى جوسپار قۇرعان ەلدەردىڭ قاتارىندا جۇڭگو، ءۇندىستان، اقش جانە رەسەي بار. مىسالى، سوڭعى 20 جىلدا بىردە-بىر يادرولىق بلوك سالماعان امەريكا قۇراما شتاتتارى 2050 جىلعا دەيىن جاڭا 300 يادرولىق بلوك سالۋ جوسپارىن جاريا ەتتى. رەسەي ءوزىنىڭ ەنەرگەتيكا جۇيەسىندە اتوم ەنەرگياسىنىڭ ۇلەسىن 16-دان 25 پايىزعا دەيىن وسىرمەكشى.
الايدا، اتوم ەنەرگەتيكاسىن تابىستى دامىتۋ ءۇشىن اتوم ستانسالارىن جۇمىسقا جارامدى ءقاۋىپسىز يادرولىق وتىنمەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. قازىرگى زامانعى يادرولىق وتىننىڭ شيكىزاتى – ۋران. سوندىقتان ياوس العاشقى كەزەڭى، ياعني تابيعي ۋراندى ءوندىرۋ ماسەلەسى بۇرىنعىسىنشا وتە ماڭىزدى. بۇل فاكتور قازاقستاننىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدا شەشۋشى ءرول وينايدى.
ۋراننىڭ الەمدىك قورى اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ جۇمىسىن كوپتەگەن جىلدار بويى قامتاماسىز ەتۋگە جەتكىلىكتى. ۋراننىڭ الەمدىك قورىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى توعىز ەلدىڭ ۇلەسىندە. ولار – اۆستراليا، قازاقستان، كانادا، وار، ناميبيا، نيگەريا، رەسەي، برازيليا، اقش. ۋران وندىرۋدە ازىرگە كانادا الدا كەلەدى، ەكىنشى ورىندا – اۆستراليا، ال ءۇشىنشى ورىندا قازاقستان تۇر. ۋران شيكىزاتىن ءوندىرۋ ءارتۇرلى تاسىلدەرمەن، ادەتتەگىدەي كارەرلىك جانە شاحتالىق تاسىلدەرمەن، سول سياقتى وزىق جەراستى ۇڭعىمالىق ەرىتۋ تاسىلىمەن جۇرگىزىلۋى مۇمكىن. قازاقستانداعى ۋران كەندەرىن ءوندىرۋ ءۇشىن وتە قولايلى ورنالاسۋى جانە ولاردى الۋدا قازىرگى زاماندىق ەڭ وزىق ءتاسىل – تۇيىق سيكلگە نەگىزدەلگەن جەراستى سكۆاجينالىق ەرىتۋ ءتاسىلىنىڭ قولدانىلۋى (مۇنى ءتىپتى قالدىقسىز تەحنولوگيا قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى) بولاشاقتا قازاقستاندى ءوندىرىس كولەمى جونىنەن ءبىرىنشى ورىنعا شىعارادى دەپ بولجام جاساۋعا ناقتى مۇمكىندىك بەرەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان راۋان ءىلياسوۆ
پىكىر قالدىرۋ