وسىدان ءبىر جىل بۇرىن، 2019 جىلعى 20 ناۋرىزدا ەلدى 30 جىلعا جۋىق باسقارعان ن.نازاربايەۆ وكىلەتتىلىگىن توقتاتقاننان كەيىن، قاسىم-جومارت توقايەۆ سالتاناتتى تۇردە پرەزيدەنت قىزمەتىنە كىرىستى.

ق.توقايەۆ پرەزيدەنتىگىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى استاناسىنىڭ اتاۋىن «استانادان» «نۇر-سۇلتانعا» اۋىستىرىپ، رەسپۋبليكاداعى بارلىق وبلىستارداعى باستى كوشەلەرگە نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ اتىن بەرۋمەن باستادى.

پرەزيدەنتتىڭ العاشقى شەشىمىنە قوعام رەاكسياسى ءارتۇرلى بولدى. ەل استاناسىن ەكس-پرەزيدەنتىڭ اتىمەن اتاۋدى بۇرىنىراقتا الدەنەشە رەت كوتەرگەندەر «بارەكەلدى» دەپ جاتسا، اكتەر، بىرنەشە جىل مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەگەن، سوڭعى جىلدارى ساياحاتشى بلوگەر رەتىندە تانىلعان ءانۋار نۇرپەيىسوۆ بۇعان اشىق تۇردە قارسى شىقتى. نۇرپەيىسوۆ ارتىنشا، ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ، ساياساتقا ارالاسپايتىنىن ايتتى.

توقايەۆ پرەزيدەنتتىگىنىڭ العاشقى ايلارىندا ەل ىشىندە، اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلىدە قازاقستاندا شىنايى بيلىك كىمنىڭ قولىندا ەكەنى تۋرالى، قازاقستانداعى قوسبيلىك توڭىرەگىندە اڭگىمە كوپ قوزعالدى. ءبىر تاراپ بيلىك ەلدىڭ زاڭدى پرەزيدەنتى توقايەۆتىڭ قولىندا دەسە، كەلەسى تاراپ شىنايى بيلىك ەكس-پرەزيدەنت، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا تيەسىلى دەپ ەسەپتەيدى. دەپۋتاتتار، مينيسترلەر قازاقستانداعى قوسبيلىكتى جوققا شىعاردى. نازاربايەۆ ەكى بيلىك تۋرالى اڭگىمەنى «قاشقىن ۇرىلار» شىعارىپ جۇرگەنىن ايتىپ، توقايەۆتىڭ اينالاسىنا توپتاسۋعا شاقىرسا، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى گەرمانيالىق Deutsche Welle بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنا بەرگەن سۇحباتىندا «قازاقستاندا قوسبيلىك جوق، حالىق سايلاعان پرەزيدەنت بار» ەكەنىن ايتتى.

ساياساتتانۋشى شالقار نۇرسەيىتوۆ «ن.نازاربايەۆ بيلىكتەن تۇبەگەيلى كەتپەيىنشە، قازاقستاندا تاۋەلسىز پرەزيدەنت بولمايدى» دەپ سانايدى.

– نازاربايەۆ «كىتاپحانادا» وتىرعان كەزدە، توقايەۆ بولسىن، باسقا بولسىن، ءۇشىنشى، نە ءتورتىنشى پرەزيدەنت بولسىن تاۋەلسىز پرەزيدەنت بولا المايدى. ويتكەنى بۇگىنگى جاعدايدا نازاربايەۆ جۇيەسىنەن شىققان، نازاربايەۆقا باعىناتىن ادام عانا پرەزيدەنت بولا الادى، – دەيدى ول.

نۇرسەيىتوۆتىڭ سوزىنشە، «بيلىك تاراپىنان ساياسي رەفورمالار جاساۋ ءۇشىن قۇرىلدى» دەپ كورسەتىلەتىنتىن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى شىن مانىندە ساياسي رەفورمالار يميتاسياسىن جاساۋمەن اينالىسىپ وتىر.

– ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى ءوزىنىڭ ميسسياسىن اتقارىپ قويعان. ونىڭ ميسسياسى پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىنگى نارازى كوڭىل-كۇيدى باسۋ بولاتىن. ياعني، كەڭەس مۇشەلەرى سايلاۋدان كەيىن ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا توقايەۆپەن بىرگە وتىرۋ جانە «نسود»-تى ءوز الدىنا تاۋەلسىز ساياسي ينستيتۋت رەتىندە ناسيحاتتاۋ ارقىلى ساياسي جانە قوعامدىق ورتاعا «پرەزيدەنت توقايەۆ» دەگەن تىركەستىڭ تەزىرەك ءسىڭىپ كەتۋىنە ۇلەس قوستى. ال بۇدان ارى قاراي ۇلتتىق كەڭەس ساياسي جۇيەنىڭ اپپەنديسيتى. «نسود»-تان قوعامنىڭ دامۋىنا ەشقانداي كەلىپ-كەتەر پايدا جوق. كەرىسىنشە، زيانى بار. ول ساياسي رەفورمالاردىڭ يميتاسياسىن جاساۋ ارقىلى دەموكراتياعا قاراي جۇرەتىن جولدى ۇزارتىپ جاتىر. ياعني، «نسود» ساياسي جۇيەنى رەفورمالاۋعا ەمەس، قازىرگى جۇيەنى رەسمي تۇردە «نازاربايەۆسى» رەجيمگە ترانسفورماسيالاپ، ونى كونسەرۆاسيالاۋعا ۇلەس قوسىپ جاتىر، – دەپ ەسەپتەيدى ساياساتتانۋشى.

ساياساتتانۋشى، ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ەرلان سايروۆ «توقايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ەلدە ەۆوليۋسيالىق تۇرعىدا ساياسي رەفورمالاردىڭ العىشارتتارى جاسالىپ جاتىر» دەگەن پىكىردە.

– قوعامنىڭ ساياسي پليۋراليزمگە، پىكىرلەردىڭ ءارالۋاندىلىعىنا سۇرانىسى بايقالادى. جاستار ەلدەگى ساياسي مودەرنيزاسيا پروسەسىن جاساۋدى، دەموكراتيانىڭ وزىندىك مودەلىن قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتىپ جاتىر. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك-ساياسي پروسەستەردى ليبەراليزاسيالاۋعا ءبىراز قادامدار جاسالدى. ونىڭ ەڭ نەگىزگىسى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى قۇرىلدى. پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن وسى كەڭەس اياسىندا ەلدە ەۆوليۋسيالىق تۇرعىدا ساياسي رەفورمالاردىڭ العىشارتتارى جاسالىپ جاتىر. بۇگىندە پرەزيدەنت ساياسي رەفورمالاردىڭ ءبىرىنشى پاكەتىن ۇسىندى. ونىڭ اياسىندا ميتينگتەر تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلدانۋدا. پارلامەنت تۋرالى زاڭعا «پارلامەنتتىك وپپوزيسيا» دەگەن تەرمين ەنگىزىلىپ، ول دا ءىس جۇزىنە اسىپ جاتىر. ادامدار بوستاندىعى اياسىندا قىلمىستىق كودەكستىك 130-بابى، 174-بابى ليبەراليزاسيالانىپ، بۇگىنگى تاڭدا ماجىلىستە وسى زاڭداردىڭ ءبارى قاراستىرىلۋ ۇستىندە. بۇل ەلدەگى ساياسي پروسەستەردى دەموكراتيالاندىرۋدىڭ العىشارتى دەپ ايتۋعا بولادى، – دەيدى ەرلان سايروۆ.

ساياساتتانۋشى پرەزيدەنت «ەستۋگە قابىلەتتى مەملەكەت» كونسەپسياسىن ۇسىنۋ ارقىلى حالىقتىڭ، قوعامنىڭ مۇددەلەرىن مەملەكەت، بيلىك تىڭداپ، سول بويىنشا بەلگىلى ءبىر شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن ەڭ نەگىزگى بازالىق العىشارتتاردى جاساۋدا» دە ەسەپتەيدى.

– بۇل – الەۋمەتتىك پروسەستەردى مودەرنيزاسيالاۋدىڭ العاشقى قادامى. دەگەنمەن ەلدە ماسەلە وتە كوپ. بۇگىنگى تاڭدا حالىقارالىق جاعدايعا بايلانىستى حالىقتىڭ دەموكراتياعا دەگەن، الەۋمەتتىك تەڭدىككە دەگەن سۇرانىسى ارتا بەرەدى. وسى سۇرانىستارعا جاۋاپ بەرۋگە قابىلەتتى مەملەكەت قانا دۇرىس قوعام قۇرا الادى. سوندىقتان مودەرنيزاسيا پروسەستەرى ءارقاشان بولۋى قاجەت دەيتىن جاڭا كونسەپسيا پايدا بولۋعا ءتيىس، – دەپ اتاپ ءوتتى ساياساتتانۋشى.

قوعام بەلسەندىسى، دەموكراتيالىق پارتيا قۇرۋ بويىنشا ىنتالى توپ جەتەكشىسى جانبولات ماماي «توقايەۆ ءبىر جىلدا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەشتەڭە ىستەمەدى» دەگەن پىكىردە.

– توقايەۆ پرەزيدەنت اتانعاندا «ەلدە ساياسي رەفورمالار جاسايمىن»، «ساياسي وزگەرىستەر جاسايمىن» دەپ ۋادە بەردى. ءبىراق بۇگىندە ونىڭ ەشقايسىسى جۇزەگە اسپاعانىن كورىپ وتىرمىز. ونىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن قارار بولساق، ولار ۇسىنعان ساياسي رەفورمالار پاكەتىنە زەر سالساق، ەشقانداي ناقتى العا جىلجۋدىڭ جوق ەكەنىن كورەمىز، – دەگەن بەلسەندى مەملەكەتتىك اپپارات، جالپى شەنەۋنىكتەر توقايەۆتىڭ جاعىنا ىعىسىپ جاتقانى بايقالاتىنىنا نازار اۋداردى.

ونىڭ پىكىرىنشە، توقايەۆتىڭ كومانداسىنا ءوتۋشى توپتار ارتسا، وندا الداعى ۋاقىتتا توقايەۆتىڭ پوزيسياسى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كۇشەيۋى مۇمكىن. «الايدا بۇل توقايەۆ ساياسي وزگەرىستەرگە بارادى دەگەن ءسوز ەمەس. ويتكەنى ساياسي رەفورما جاسالسا، ەلدە ءادىل تۇردە ساياسي پارتيا پايدا بولاتىنداي مۇمكىندىك جاسالسا، اشىق پارلامەنتتىك سايلاۋ وتسە، وندا توقايەۆ ءبىرىنشى مەرزىمنەن كەيىن-اق وتىرعان ورنىنان ايرىلاتىنىن ءبىلىپ وتىر. ساياسي باسەكەلىستىككە شىداي المايتىنىن ءبىلىپ وتىر» دەيدى ج. ماماي.

قوعام بەلسەندىسى «بۇگىندە بيلىك ىشىندەگى تارتىس كۇشەيە ءتۇستى» دەپ سانايدى.

– بيلىكتە نازاربايەۆ پەن توقايەۆتان بولەك ءتۇرلى ساياسي توپتار پايدا بولا باستاعانى بايقالادى. ايسۇلتان راحاتتىڭ ماسەلەسىن قوزدىرۋشىلار بار، ءارتۇرلى تەلەگرام كانالدار ارقىلى داريعا نازاربايەۆاعا قارسى جۇمىس جاساپ جاتقان توپتار بار. داريعا نازاربايەۆانىڭ جەكە كلاندىق توپتارى بار. وسىلاردى ەسكەرىپ، بيلىكتىڭ ىشىندە تارتىس قاتتى كۇشەيە تۇسكەنىن ايتۋعا بولادى، – دەيدى ول.

ەكونوميست ماقسات حالىق توقايەۆ تۇسىنداعى ەل ەكونوميكاسىنا باعا بەرۋ ءۇشىن ءبىر جىل جەتكىلىكسىز ەكەنىن ايتتى.

ونىڭ سوزىنشە، پرەزيدەنت ەڭ الدىمەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە تىرىسقانىمەن، جاسالعان قادامدارماسەلەنى  ۋاقىتشا شەشۋگە ارنالعان ينسترۋمەنت بولىپ قالعان.

– پرەزيدەنت ءا دەگەننەن كوپبالالى انالاردىڭ ماسەلەسىن نازارعا الدى. «اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەكتى» تاعايىندادى. كرەديتتى كەشىرۋ اكسياسىن جۇزەگە اسىردى. نەسيە امنيستياسى اياسىندا 600 مىڭنان استام شوت جابىلدى. ازاماتتاردىڭ بورىشتىق بەرەشەگى كادىمگىدەي جەڭىلدەدى. الايدا بۇل قانشالىقتى نەگىزدى بولدى دەگەن سۇراق تۋادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، اتالمىش اكسيا ماسەلەنى قىسقا مەرزىمدە شەشكەن ينسترۋمەنت بولىپ قالدى. كرەديتى كەشىرىلگەن ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوپ ۇزاماي قايتادان بانككە قارىزعا كىرىپ جاتتى. بۇعان جۇمسالعان قاراجات ازاماتتاردى قوسىمشا كۋرستاردا وقىتىپ، بىلىكتىلىگىن ارتتىرىپ، جۇمىسقا تۇرىپ كەتۋىنە كومەكتەسكەندە، انالارعا ۇيدە وتىرىپ اقشا تابۋدىڭ جولدارى ۇيرەتىلسە، الدەقايدا تيىمدىرەك مەحانيزم بولار ەدى. دەي تۇرعانمەن، كرەديتتى كەشىرۋ شاراسى شۇعىل كەرەك بولدى. ويتكەنى سوڭعى 3-4 جىلدا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەندەپ كەتتى. سوڭعى بىرنەشە جىلدا حالىقتىڭ ناقتى تابىسىنىڭ ءوسىمى تەرىس كورسەتكىشكە يە بولدى، – دەيدى قارجىگەر.

ماقسات حالىقتىڭ سوزىنشە، توقايەۆ تۇسىندا الەۋمەتتىك ماسەلەنى شەشۋگە قاراي بەتبۇرىس بايقالادى. 3 جىلدىق بيۋدجەتتىڭ 50 پايىزىن الەۋمەتتىك باعىتقا باعىتتاۋى، ەڭ تومەنگى جالاقىنى 42 مىڭ تەڭگەگە كوتەرۋى سونىڭ ايعاعى. دەسە دە، ساراپشى «ۇكىمەت بەكىتكەن ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرى ءالى دە از. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە، ەڭ تومەنگى جالاقى 60 مىڭ تەڭگەنىڭ ماڭايىندا بولۋى كەرەك» دەپ اتاپ ءوتتى.

قارجىگەر تەڭگە ەكونوميكادا بۇعان دەيىن جىبەرىلگەن ولقىلىقتاردىڭ سالدارىنان قۇنسىزدانىپ جاتقانىن ايتتى.

– ەلدە يندۋستريالاندىرۋ باعدارلامالارى قابىلدانعانىمەن، ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ بارىسى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ مەن مودەرنيزاسيالاۋدا ايتارلىقتاي ەففەكت بەرە المادى. مۇناي باعاسى جوعارى بولىپ تۇرعاندا مەملەكەتتىك اپپارات ارقانى كەڭگە سالىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگىنە كوڭىل بولمەدى. بۇل مۇناي باعاسى بارەلىنە 30 دوللارعا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن كەزدە كورىنىپ وتىر. اسىرەسە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور قاي شامادا جۇمىس ىستەپ جاتقانى اشكەرەلەنىپ قالدى، – دەيدى ساراپشى.