ماعريپا شوجەعۇل قىزى جىلقىبايەۆا (13.04.1945-24.02.2019) 1945 جىلى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى، جامبىل اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جامبىل اۋىلىنداعى مەكتەپتى 1964 جىلى مەدالمەن بىتىرگەن العاشقى ۇزدىك تۇلەك. 1969 جىلى س.م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىن ءتامامداعان. رادياسيانىڭ اسەرىن زەرتتەۋ پروبلەماسىمەن بايلانىستى «يسسلەدوۆانيە پريرودى سەنتروۆ وكراسكي ۆ وپتيچەسكيح كريستاللاح كالسيتا (CaCO3)» دەگەن تاقىرىپتاعى ديسسەرتاسياسىن 1981 جىلى تومسك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ءسىبىر فيزيكا-تەحنيكالىق ينستيتۋىندا قورعاپ، «فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى» دەگەن اتاق العان. 1991 جىلى 29 قاراشادا موسكۆادا ماعريپا جىلقىبايەۆاعا فيزيكادان «دوسەنت» عىلىمي اتاعى بەرىلەدى.
ماعريپا جىلقىبايەۆا — وپتيكالىق كريستالدارعا رادياسيانىڭ اسەرى جايىندا كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن الەمدەگى تۇڭعىش عالىم. وسى عىلىمي ەڭبەك قورعالعان كەزدەن بەرگى ۋاقىت ارالىعىندا ۆ.ا. فەدوروۆ، ت.ن. پلۋجنيكوۆا، ر.ا. كيريللوۆ، و.پ. ماتۆەيەۆا، ي.ۆ. نەفەدوۆا، ە.ف. پوليسادوۆا، ۆ.ي. كورەپانوۆ، ت.ب. جاراتىلىستانۋ سالالارىنداعى عالىمدار ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ ەڭبەگى نەگىزىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، وزدەرىنىڭ عىلىمي جۇمىستارىنا، ديسسەرتاسيالارىنا عالىم ەڭبەگىن ارقاۋ ەتكەن.
ماعريپا جىلقىبايەۆا 1974-1994 جىلدار ارالىعىندا فيزيكا سالاسىنا قاتىستى بۇكىلوداقتىق عىلىمي جيىنداردا باياندامالار جاساپ، كونفەرەنسيا جيناقتارىنا ماقالالارى ەنگىزىلگەن. اتاپ ايتساق، تاللين، موسكۆا، لەنينگراد، تومسك، الەكساندروۆ، ت.ب قالالاردا وتكەن عىلىمي كونفەرەنسيالارعا بىرنەشە رەتتەن قاتىسقان. عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۇمىسى كەزىندە ءتۇرلى گراموتالارمەن ماراپاتتالعان. ۆ.ي.لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا 1995 جىلعا دەيىن ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان عالىم تەحنيكالىق جوو-نا ارنالعان «جالپى فيزيكا كۋرسىنىڭ ەسەپتەرى. وقۋ قۇرالى» (الماتى: 1992)، «اينالاداعى رادياسيا» (الماتى: 1990) سياقتى فيزيكا سالاسىنداعى عىلىمي كىتاپتاردىڭ، بىرنەشە وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدىڭ اۆتورى. رادياسيانىڭ كريستالدارعا اسەرى جايىنداعى جۇمىستارى بويىنشا 2 پاتەنتتىڭ يەسى.
ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى بويىنشا كوپشىلىككە ارنالعان زەرتتەۋ ماقالالارى مەن ادەبيەت سالاسىنداعى دۇنيەلەرى ءار جىلدارى الماتى وبلىستىق «قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ» «اقيقات» گازەتىندە، «ءبىلىم جانە ەڭبەك» (زەردە)، «جۇلدىز»، «الماتى اقشامى»، «سوسياليستىك قازاقستان» (ەگەمەن قازاقستان)، «قازاق ادەبيەتى»، «لەنينشىل جاس» (جاس الاش)، «اقيقات»، «انا ءتىلى»، «قازاقستان ايەلدەرى»، «قازاقستان–زامان»، «تۇركى الەمى»، «ازيا»، «جاس قازاق»، «جەتىسۋ»، «دەنساۋلىق»، «شالقار»، «ارا»، «اراي»، «اق بوساعا»، «تارلان»، «ايقىن»، «وركەن»، «قازاقستان ءمۇعالىمى»، «ايت»، «قازاقستان مەكتەبى»، «اقيقات» جۋرنالى ءتارىزدى رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانعان.
1993 جىلعا دەيىن «قازاق راديوسىنىڭ» ادەبي حابارلار، جاستار رەداكسياسى ارقىلى ادەبي، پۋبليسيستيكالىق اڭگىمەلەرى بەرىلىپ تۇرعان. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ «نايزاگەر» ساتيريك قالامگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى بولعان (مۇشەلىك بيلەت №6، 1993 جىل) عالىم-قالامگەردىڭ پۋبليسيستيكانىڭ ساتيرا جانرى بويىنشا جازعان شىعارمالارى «ارا»، «قازاق ادەبيەتى»، «ەگەمەن قازاقستان»، «جاس الاش»، «قازاقستان-زامان»، «قازاقستان ءمۇعالىمى» ت.ب. گازەت-جۋرنالداردا باسىلدى، ءقازىر دە رەسپۋبليكالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ساتيرا قوسىمشالارىندا جاريالانۋدا. 1986 جىلى ءبىر توپ ساتيريك جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى توپتاستىرىلعان «قيسىق شەگە» دەپ اتالاتىن جيناققا ماعريپا شوجەعۇل قىزىنىڭ سىقاق اڭگىمەلەرى مەن مىسالدارى ەنگەن. 2019 جىلى «مەرەي» باسپاسىنان ساتيريك قالامگەردىڭ «جالعاسى بار ۇتىس» دەپ اتالاتىن ساتيرالىق شىعارمالار جيناعى جارىق كوردى.
ماعريپا جىلقىبايەۆا — ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادام جازۋلارىن 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت زەرتتەپ، قۇپياسىن فيزيكا-ماتەماتيكالىق ادىسپەن اشقان الەمدەگى تۇڭعىش فيزيك. 1989 جىلدان باستاپ التىن ادامنىڭ كۇمىس زەرەنشەسىندەگى جازۋلارىن وپتيكالىق ادىستەر ارقىلى زەرتتەۋمەن اينالىسقان عالىم التىن ادام جازۋىندا كورسەتىلگەن نۇسقاۋ بويىنشا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ساقتالعان جارتاستاعى پەتروگليفتەر مەن بۋددا جازۋلارىن، شەت ەلدەردەگى كونە مۇرالاردى دا زەرتتەپ، تاڭبالار راسشيفروۆكاسىن جاسادى.
ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ التىن ادام جازۋىن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە اشقان عىلىمي جاڭالىقتارى ءتۇرلى عىلىمي جيىنداردا، كونفەرەنسيالاردا باياندالدى. ماسەلەن، 2009 جىلى «تۇركى الەمىنىڭ قازىرگى وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيادا «ۇماي انانىڭ قۇپياسى» دەگەن تاقىرىپتاعى بايانداماسى عالىمداردىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ، عىلىمي جيناققا ەنگىزىلگەن.
ماعريپا جىلقىبايەۆا قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتقان ۇلى جىراۋ جامبىل جابايەۆتىڭ ەلگە بەيمالىم بولىپ كەلگەن قۇپيا قىرلارىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەگەن رەسپۋبليكاداعى جالعىز جاراتىلىستانۋشى عالىم. 1993 جىلى «انا ءتىلى» باسپاسىنان شىققان «قازاق باقسى-بالگەرلەرى» دەپ اتالاتىن جيناققا عالىمنىڭ جامبىلدىڭ ەرەكشە قابىلەتى جايىندا جازىلعان «قۇپيا كۇش قۇدىرەتى» دەپ اتالاتىن ماقالاسى ەنگەن.
ماعريپا جىلقىبايەۆا حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ مۇشەسى (1991 جىل). كەڭەس ۇكىمەتى كەزىنەن باستاپ ەلىمىزدە قازاق ءتىلىنىڭ وركەن جايۋى ءۇشىن تەر توگىپ ەڭبەك ەتكەن قايراتكەردىڭ ءبىرى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا الماتى قالاسىنداعى №128 ورىس مەكتەبىنىڭ تازا قازاق مەكتەبى بولۋى ءۇشىن اتا-انالاردى ۇيىمداستىرىپ، ءتيىستى مەكەمەلەرگە حاتتار جازىپ، مەملەكەتتىك ءتىل ىرگەسىنىڭ بەرىكتەنۋىنە ۇلەس قوسقان عالىم. قازاق ءتىلى وتارشىلدىق يدەولوگيانىڭ ىقپالىندا بولعان كەزەڭدە ماعريپا جىلقىبايەۆا ۆ.ي.لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا دەكان ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، اتالمىش وقۋ ورنىندا قازاقتىڭ اتاقتى اقىن-جازۋشىلارىمەن ستۋدەنتتەردىڭ شىعارماشىلىق كەزدەسۋلەرىن ءجيى-جيى ۇيىمداستىرىپ، ۇلت رۋحانياتىن يگەرگەن سانالى ۇرپاقتىڭ قالىپتاسۋىنا زور ەڭبەك ءسىڭىرۋ ارقىلى ەل ەسىندە قالدى.
نازارلارىڭىزعا عالىمنىڭ التىن ادام جازۋى بويىنشا زەرتتەۋ ماقالاسىن ۇسىنامىز.
ماين ەر تۇرىكتىڭ تەگى
اتاۋى جالپىعا تانىمال كوك تۇرىك پەن حارا تۇرىك، سارى تۇرىك، احالي تۇرىك، مەسحەت تۇرىكتىڭ قاتارىندا ماين تۇركى دە بار. بۇلار ەۋروپالىق بولىكتە جۇرگەن سوڭ بىزدەگى حالىققا وسى ماين ەر اتاۋى نەمىسكە ءتان سەكىلدى كورىنەدى. بۇنىڭىز ەل مەن جەردى تانۋداعى قاتەلىك. ايتپەسە سول ماين ەردىڭ شىققان تەگى مىناۋ مويىنقۇم ولكەسى. بۇگىندە مويىنقۇم دەپ بۇرمالاپ العان قازاقشا اتاۋدىڭ سوناۋ حۇن داۋىرىندەگىسى ماين حۋماي ايتي بولعان. بۇل كەزەڭدەگى كۋش يمپەرياسىن ماين ەر تۇرىك باسقارعان. ونىڭ تەرريتورياسى بىزدەگى تۇركىستان جەرىنەن وڭتۇستىككە قاراي باستالعاندا ەڭ سىرتقى شەتىندە ەفيوپيا مەملەكەتى بولدى. مىنەكي، باياعى كۋش اتا كەزىندەگى كۋش يمپەرياسىنان افريكادا قالعان ءبىر جۇرناعى وسى ەفيوپيا. ونىڭ ورتالىق ازياداعى تۋىسى — تۇركىستان مەن تۇركمەنستان. وسىنداعى كۋش حاااندىعىنىڭ ورنى قازىردە كۋشكا اتالۋدا. دۇرىسى كۋشحا بولۋى كەرەك. تۇركى اتاۋىن «ءبىزدىڭ ەراداعى التىنشى عاسىردا پايدا بولدى» دەپ، كەلە-كەلە ەۋروپا مەن روسسياعا جاعىمپازدانۋدىڭ شەگى اسقان مىناۋ كەزەڭدە بىزدەگى ارحەولوگ عالىمدار ماين ەردىڭ قورعانىن بىت-شىت ەتتى، انەكي.
قىسقاشا ماينەر دەپ كەتكەن ۇلكەن حاريانىڭ شىنايى ەسىمى ماين تۋۋۋ رۋحتي ەر. وسى ماين تۋرۋحتان تۋىلعان ۇلدىڭ ءبارى تۇگەل ماينەر توبىنا جاتىپتى. جەر پلانەتانىڭ مۇز داۋىرىندە ولار بارىپ اشقان ءبىرىنشى تىڭنىڭ قاي-قايسىسى دا ماين ەر اتاۋىنداعى. سودان بىرەۋى قازىرگى تىلدە — فرانك پۋرۋتكا ماينەر. نەمىستەر بۇنى ءسال بۇرمالاپ اتاعانىمەن ەرتە زامانداعى توپونيم بەلگىسى قاز-قالپىندا ساقتالدى دەسەك تە بولادى. قايتا ءبىزدىڭ جەردەگى ماين ۇلەستەرى تانىماستاي وزگەرىپ بولعان. سودان بىرەۋىن باسى ءبۇتىن وسى ساتتە وشىردىك. كەڭەس كەزىنەن امان وتكەن پۋرۋتحي جەرى بىزدەگى ەگەمەندىك ساتتە ءوز اتۋىن جويدى، انە. ونىڭ قاسىندا بۇرىننان بولعان اق بۇلاق اتاۋى ەندى كەلىپ پۋرۋتكيگە قوسا جاپسىرىلدى. ءىلىمي ساۋاتسىزدىق دەگەنىڭ وسى.
الماتى وبلىسىنداعى پۋرۋتكي جەرى سوناۋ مۇز داۋىرىندە اتاۋىن العان.
پيپاتشاتي راااتيتيتي اڭگوووريبايتي پۋرۋتحي اتيتيتي نايساڭاتيمتيتيتي ماين تۋۋۋ رۋحتيتيتي اناگامتيتيتي... قىسقاشا ايتقاندا: پيپاراڭگ پۋرۋتي نا مايناتي بولعان. گەرمانياداعى قازىرگى فرانكفۋرت نا ماينە ءداپ وسىلاي اتالعان ەڭ كونە يەلىك. ماين ەردىڭ اتىن اشىق ۇستاعان ءبىر يەلىگى وسى.
ماين تۇرىكتىڭ باسقا تۇرىكتەردەن ەرەكشە ارتىقشىلىعى بۇل كۋش اتاعا ءبىرىنشى قۇران اياتتارىنىڭ سوناۋ مۇز داۋىرىندە اسپان ۇستىنەن بەرىلگەنىندە. بارلىعى 196 اي اتيتيتي تەكستەرىن شيفرلى تۇردە كەپكەن قايىڭنىڭ قابىعىنا كوك ءتۇستى سيامەن جازىپتى. ءبارىن بىرگە ءبىر بۋما ەتىپ بۋىپ، ۇنەمى ارقالاپ جۇرگەن كۋش اتانىڭ ەكى جاۋىرىنى سودان قاجالىپ بىتەدى. اياپ كەتكەن حۇداي ءبىر كۇنى سول بۋۋۋماگاتي تەڭىن كۋش اتانىڭ ارقاسىندا ورتەپ جىبەرگەن. «بۇدان قاعازعا ءتۇسىپ ۇلگەرگەنى تەك 49 اياتى عانا» دەپ، كوك تۇرىك بابا جازعان. سول 49 اياتيدى اراپچا تاڭبالارمەن ەشكىنىڭ جارعاعىنا كوك تۇرىك بابا ءوزى جازىپتى.
وسى 49 اياتيدىڭ ءبارى حيتاااپتي ىشىنە تۇسكەندە بۇل تەرى كىتاپتىڭ ورتاشا سالماعى 41 كيلو بولعان. سونى وڭتۇستىكتەگى ءبىر ۇرپاعى وسى كەزگە دەيىن اكەدەن بالاعا بەرە ءجۇرىپ، مىناۋ ەگەمەندىك ساتكە دە امان جەتكىزىپ ەدى. قازاق عالىمدارىنا بەرگەن سوڭ بۇل قۇران حاااريمنىڭ قايدا كەتكەنى بۇگىندە بەلگىسىز. الەم بويىنشا سيامەن جازىلعان العاشقى قۇران اياتي تۇرلەرى وسى! ماين تۋۋۋ رۋح — كۋش اتادان قالعان بۇل 49 اياتيدىڭ ىشكى شيفرى اشىلسا كەشەگى ا.ەينشتەين ءومىر بويى ىزدەپ وتكەن ءورىس تەورياسىنىڭ ءبىر تارماعى شىعادى. مىنەكي، ماين ەر تۇرىكتىڭ وزگەلەردەن باستى ايىرماسى وسىندا. ول اتا ون التى عاسىر بويى ۇزبەي ارقالاعان بۋۋۋماگاتي تەڭى ارقاسىندا تۇرىپ ورتەنگەن ورىندا ءقازىر بابا تۇكتى شاشتى ازيز جاتىر.
بۇل ورىن اناۋ مويىنقۇمنان قانشا قاشىقتا ەكەنىن سايرامدىقتار بىلەدى. جامبىل وبلىسىنداعى سايرامنىڭ ءوزى دە ءبىر كەزدەگى ماين ەردىڭ ەرەكشە جۇرتى. وسىندا ونىڭ حااان سارايى بولعان. سولتۇستىك جارتى شارداعى اۋىر ءزىل-زالانىڭ ءبارى بىزدەگى ءۇش ءجۇزدىڭ تالاي قالاسىن جەر-قاباتىنا جىبەرگەن عوي. باياعىداعى سايرامي قالاشىعى دا سونداي قۇرباننىڭ ءبىرى. ارحەلوگتار جابىلا قازعان بۇگىنگى مويناق سۋ ەلەكتر ستانسياسىنداعى تەرريتوريا دا ءبىر كەزدەگى ماين ەردىڭ شاح يەلىگى بولعان. ارحەولوگتار بۇل جەردەن شاحتىڭ بەلگىسىن تاپپاسا وعان ماين ەر شاح كىنالى ەمەس، مىناۋ كەزەڭ جاۋاپتى.
جالپى العاندا قازىرگى تۇركىتانۋشىلار ەشبىر تۇرىك تۇقىمىن تانىماي-اق جاعالاي عىلىمي اتاق الىپ ءجۇر. ماين تۇرىك تۇرماق جاي تۇرىك اتاۋىنا تۇسىنىكتەمە بەرە المادىق قوي. «تۇرىك» ءسوزى قانداي ماعىنا بەرەدى؟ وسىنى بىلمەي تۇرىپ، كوك تۇرىك پەن حارا تۇرىكتى قالاي اجىراتامىز؟ اينالىپ كەلگەندە ءبىز ءسوز تانۋدان قالعانبىز. بۇل شىندىقتى مويىنداۋ قاجەت. شىندىقتان كورنەۋ قاشا تۇرىپ، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە تاريح شىندىعىن ىزدەيمىز، ءا؟ وركەنيەتتى تانىعىڭ كەلەدى، ءا؟
جاڭا ەرادا باعى جانعان ەۋروپاسەنتريزم استىندا تۇرىپ مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ تاريحىن تانۋ مۇمكىن ەمەس. مىسىقتىڭ تىرناعىندا قىسىلىپ تۇرعان بايقۇس تىشقان ءوزىنىڭ ەركىندىگىن قالاي ءسوز ەتپەك؟ تەك قانا ءولىپ قالماۋدىڭ ءىلدالدا ءتاسىلىن ىزدەيدى ول. قازىرگى ادامزات ءداپ سونداي تىشقان كۇيدە.
ءبىر وزىندە ءۇش ءتۇرلى الىپ كۇش جيناقتالعان ەۋروپا — اقش جۇيەسىنەن جان بىتكەن تۇگەلدەي قورقادى. قورقۋعا ءماجبۇر. تاريح شىندىعى وسىنداي سەبەپتەن دە ايتىلمايدى. بۇنىمەن قوسا ءدىننىڭ شىندىعى دا جاسىرىن. جاي عانا ىلدالدامەن ءدىنشىل بولىپ ءجۇرمىز. اناۋ ا.ەينشتەين ءورىس تەورياسىن بوسقا ىزدەمەگەن-دى. ءورىس تەورياسىن بىلەتىن كىسىگە دالدەپ تۇرىپ تىكەلەي اتقان مىلتىق وعى تيمەيدى. العاش رەت جەرگە بەرىلگەن 196 اياتيدىڭ ءبارى دە ءورىس تەورياسىنىڭ تارامدارى. ماين تۋرۋح بابا ونى جەرگە قويماي ارقالاپ جۇرگەنى دە سودان. ونىڭ كەزىندەگى العاشقى كىسىلەر شەتىنەن اسقان وقىمىستى بولىپ اسپان ۇستىنەن كەلگەن-دى. سولاردىڭ بىرەۋى الگى بۋۋۋماگاتي ىشىندەگى قۇپيانى ءوزىنىڭ قارا باسى ءۇشىن قولدانسا جامان ەدى. مىنەكي، ماين تۇرىك بابا بۇل 196 اياتيدى سونشا نەگە قورعاپ ۇستاعانى. الەمگە ورتاق عىلىمنىڭ كۇشى قۇران اياتىندا ەكەنى سول مۇز داۋىرىندەگى ءبىرىنشى تۇرعىندارعا عانا جەتە بەلگىلى بولعان. جەردەگىلەرگە كەرەك عىلىمنىڭ فۋندامەنتى سول كەزەڭدە قالانعان سوڭ مىناۋ جاڭا ەراداعى تەحنيكالىق پروگرەسس جىلدام ىسكە استى.
ماعريپا جىلقىبايەۆا،
فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت،
التىن ادامنىڭ كۇمىس زەرەنشەدەگى جازۋىنىڭ شيفرىن اشقان عالىم
19 قاراشا 2009 جىل
پىكىر قالدىرۋ