«ۇلتتىق عىلىمي مەديسينالىق ورتالىق» اق باسقارما ءتوراعاسى اباي بايگەنجين قازاقستانداعى كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋىنا قاتىستى وي ءبولىستى. بۇل تۋرالى قازاقپارات حابارادى.

اباي قاباتاي ۇلى، قازاقستانداعى كوروناۆيرۋس توڭىرەگىندەگى احۋالعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ سىني ساتتەن وتتىك دەپ ويلايسىز با؟

– كوروناۆيرۋس ينفەكسياسى العاشقى جاعدايىنىڭ قازاقستان اۋماعىندا كەش تىركەلۋى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى، جالپى ۇكىمەت تاراپىنان كارانتين ەنگىزۋ بويىنشا لايىقتى شارالاردىڭ دەر ۋاقىتىندا قابىلدانۋىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە كوروناۆيرۋسقا قاتىستى احۋال بارىنشا جەڭىل رەجيمدە ءوتىپ جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى. ەگەر ءبىزدىڭ ستاتيستيكامىزعا كوز جۇگىرتەر بولساق، وندا ىندەت جۇقتىرۋ دەڭگەيى ۆيرۋسپەن العاش رەت بەتپە-بەت كەلگەن وزگە ەلدەرگە قاراعاندا الدەقايدا تومەن ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ولار - جۇڭگو (ۋحان)، اقش، وڭتۇستىك ەۋروپا. سىني ءسات ءوتتى دەپ ناقتى ايتا الامىن. ال قازىرگى كەزەڭدەگى كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋى - بۇل ينفەكسيانىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردە تارالۋىنىڭ سالدارى.

كەيبىر ادامدار، ونىڭ ىشىندە دارىگەرلەر دە وزگە اۋرۋلاردان ءولىم-جىتىم دەڭگەيىنىڭ الدەقايدا جوعارى ەكەنىن دايەك رەتىندە العا تارتىپ، كوروناۆيرۋستان قورىقپاۋعا شاقىرىپ ءجۇر. وسى ورايدا ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟

– مۇنداي سوزدەردى مەنىڭ ارىپتەستەرىم ايتقانىنا سەنىمدى ەمەسپىن. وزگەلەر سياقتى ەمەس، دارىگەرلەر Covid-19 قانشالىقتى قاتەرلى ءارى ايتقان سوزدەرىنىڭ قانشالىقتى سالماقتى ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ءبىر اۋىز ءسوز ەمدەيدى دە، ولىم-جىتىمگە دە الىپ كەلەدى. دەگەنمەن، وزگە كەيبىر اۋرۋلاردا كوروناۆيرۋسقا قاراعاندا ءولىم-جىتىمنىڭ جوعارى ەكەنى بەلگىلى فاكت.

جۇرەك-قان تامىرى، ونكولوگيالىق اۋرۋلار بۇگىنگى كۇنى جۇقپالى اۋرۋلار ساناتىنا جاتپايدى. ءقازىر ءبىز كوروناۆيرۋس ينفەكسياسىنىڭ قىسقا عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە حالىقتىڭ باسىم بولىگىنە وتە جىلدام جۇعاتىنىن جانە بەلگىلى ءبىر تاۋەكەلى بار، ونىڭ ىشىندە جۇرەك-قان تامىرى اۋرۋلارىنان، تىنىس الۋ جۇيەسى اۋرۋلارىنان، قانت ديابەتىنەن، ونكولوگيالىق اۋرۋلاردان زارداپ شەگىپ جۇرگەن ادامداردا اسقىنۋ مۇمكىندىگى جايىندا ءسوز قوزعاپ وتىرمىز. سوندىقتان بۇل رەتتە جەكە-جەكە قاراستىرۋ قاجەت.

دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى كوروناۆيرۋسپەن اۋىرعانداردىڭ باسىم بولىگىندە سيمپتوم بولمايتىنىن ايتقان ەدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل سەنىم ارتۋعا سەبەپ بولا الا ما؟

– شىنىمەن دە، دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ءوز سوزىندە ەلىمىزدە كوروناۆيرۋسپەن اۋىرعانداردىڭ باسىم بولىگى ۆيرۋس سيمپتومدارىن سەزىنبەگەنىن ايتىپ ءجۇر. مۇنداي ناۋقاستاردىڭ جالپى ۇلەسى شامامەن 60 پايىزدى قۇرايدى. كارانتين ەنگىزگەن باستاپقى كەزەڭ ەسىڭىزدە بولار. ول كەزدە ەلوردامىز جانە قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى قالاسى الماتى جابىلدى. سىرتتان كەلەتىن ينفەكسيادان بارىنشا قورىققان ەدىك. قازىرگى ۋاقىتتا بىزدە وڭىرلەر اراسىندا ۆيرۋس تارالىپ جاتىر جانە دە ادامدار بىر-بىرىمەن وتە تىعىز بايلانىستا بولعان كەزدە ودان جالتارا المايمىز. ءبىراق، جۇقتىرۋ كورسەتكىشى ءبىرشاما تومەن. سوندىقتان ءبىز، ەل ازاماتتارى بارلىق كارانتين ەرەجەلەرىن ساقتاعان جاعدايدا بۇل ينفەكسيانىڭ تارالۋىن بىرتىندەپ جويا الامىز دەگەن ءمينيستردىڭ ايتقاندارىن قولدايمىن.

ماسكا تاعۋ ماسەلەسى دە وتكىر پىكىرتالاسقا تۇرتكى بولىپ وتىر. تازا اۋاعا شىققان كەزدە ماسكا تاعۋدىڭ قاجەتى بار ما؟

– ماسكا رەجيمى – بۇل ءىس جۇزىنە كەلگەندە ءوز دەنساۋلىعىڭدى ساقتاۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى سانالاتىن ساناۋلى رەجيمدەردىڭ ءبىرى. دەگەنمەن، تازا اۋاعا شىققان كەزدە ەگەر قاسىڭدا ەشكىم بولماسا، وندا ماسكاسىز جۇرۋگە بولادى.

جوتەلگەندە نە بولماسا تۇشكىرگەن كەزدە ينفەكسيا ساعاتىنا 120 شاقىرىم جىلدامدىقپەن ۇشۋى، ال قالىپتى تىنىس العان كەزدە ءسىزدىڭ توڭىرەگىڭىزدە 60 سانتيمەتردەن 1 مەترگە دەيىنگى ارالىقتا اۋامەن الماسۋى مۇمكىن. بارلىعى دا ءسىزدىڭ توڭىرەگىڭىزدەگى جەلدىڭ قانشالىقتى قاتتى سوققانىنا بايلانىستى. ياعني، ماسكا تاقساڭىز، اۋا-تامشى ارقىلى ۆيرۋس جۇقتىرىپ المايتىنىڭىزعا نىق سەنىمدى بولاسىز. سوندىقتان تازا اۋاعا شىققاندا جانە وزگە ادامدارمەن بايلانىستا بولماعان كەزدە ماسكا تاعۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىراق، قولعاپ كيۋگە جانە مۇمكىندىگىنشە بەتىڭدى ۇستاماۋعا كەڭەس بەرەمىن.

ىندەتتى جەڭۋ ءۇشىن حالىقتىڭ باسىم بولىگى ۆيرۋسپەن اۋىرىپ شىعۋى قاجەت دەگەن پىكىر بار. مۇنداي كوزقاراسپەن كەلىسەسىز بە؟

– بۇل پىكىر كوپتەگەن وزگە دە ينفەكسيانى باستان كەشىرگەن ازاماتتىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنگەن. 27 مامىر كۇنى «ەكسپرەسس ك» گازەتىنە جازعان ماقالامدا مۇنىڭ نەگە نەگىزدەلگەنىن جان-جاقتى اشىق كورسەتكەن ەدىم. ۋاقىت وزعان سايىن ءاربىر ادامدا تابيعي، تازارتىلماعان يممۋنيتەت قالىپتاسۋى ءتيىس. ارينە، كوروناۆيرۋستىڭ ءوزىن قالاي ۇستايتىنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. ءبىراق، بۇعان دەيىن باستان وتكەرگەن ينفەكسيالار ەڭ دۇرىسى تاعدىرىڭدى سىن تەزىنە سالماۋ ءارى اۋىرماۋ كەرەگىن كورسەتىپ بەردى. دەگەنمەن، بۇل تەوريانىڭ قانشالىقتى دۇرىس ەكەنىن ءومىر كورسەتەدى.

كارانتين شارالارى قايتادان قاتاڭداتىلۋى مۇمكىن بە؟ ءوزىڭىزدىڭ دارىگەرلىك جانە الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، ۆيرۋستىڭ ەكىنشى تولقىنى قاشان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجاي الاسىز با؟

– مەن كورىپكەل ەمەسپىن. بولجاۋ - بۇل دا قايىرسىز ءىس. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى بۇل جايىندا قازاقستاندىقتارعا سان مارتە ەسكەرتكەن دە. ەلىمىزدە كارانتين بويىنشا شەكتەۋ شارالارى بىرتىندەپ الىنا باستاعاننان كەيىن كوپشىلىك مۇنى ەسكەرە بەرمەيتىن بولدى. ادامدار كوشەگە شىققاندا، ساياباقتاردا، بالالار الاڭىندا ماسكاسىز جۇرگەنىن بايقايمىز. ءبىز سانالى تۇردە كارانتين شارالارىن ساقتاۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. سوندا عانا تاياۋ ۋاقىتتا كوروناۆيرۋستىڭ قايتا ءورشۋىن كۇتپەۋىمىزگە بولادى. ءبىراق، ەكىنشى تولقىننىڭ اينالىپ سوقپايتىنىنا ەشكىم دە كەپىل بەرە المايدى. ول اۋا رايى وزگەرىسكە ۇشىرايتىن كۇز مەزگىلىندە بولىپ قالۋى ىقتيمال. جالپى كوپ جاعداي وزىمىزگە بايلانىستى.

ەندى ۆاكسينا جايىندا ءسوز قوزعاساق. Covid-19-عا قارسى ۆاكسينا ازىرلەۋ ىسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، زەرتتەۋ جانە ودان كەيىنگى سىناقتان وتكىزۋ جۇمىستارى كۇردەلى ءارى ىقتياتتىلىقتى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان ۆاكسينا دايىنداۋ مەرزىمىنە قاتىستى كوڭىل كونشىتە قويارلىق ۋاقىتتى ايتا الماي وتىر. وسى ورايدا، ۆاكسينا ادامزاتقا دەر ۋاقىتىندا كومەككە كەلەدى دەپ كۇتە الامىز با؟

– قازىرگى ۋاقىتتا 100-دەن استام ەلدە Covid-19-عا قارسى ۆاكسينا ازىرلەۋ جانە جاساۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانى بەلگىلى. الەمدە بارلىق قاجەتتى الەۋەتپەن - عالىم-ۆيرۋسولوگتارمەن، زەرتحانالىق قۇرال-جابدىقتارمەن، سىناق پوليگوندارىمەن، قارجىمەن جابدىقتالعان، دايىن پرەپاراتتارى مەن ۆاكسينالارىن وزگە ەلدەر ءجيى ساتىپ الاتىن ەكى عانا قۋاتتى مەديسينالىق ينستيتۋت بار. ولاردىڭ ءبىرى اقش-تا، ەكىنشىسى رەسەي فەدەراسياسىندا ورنالاسقان. قازىرگى ۋاقىتتا جاپونيا، قحر، فرانسيا سىندى جەتەكشى ەلدەر كاسىبي بازاسى مەن قارجىلىق قولداۋى بولا تۇرا ۆاكسينانى جاساپ شىعارۋدىڭ ناقتى مەرزىمىن ايتا الماي وتىر.

جوعارىدا اتالعان ماقالاڭىزدا ءسىز كوروناۆيرۋستان قورعانۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى قۇرالى كادىمگى كىر سابىن ەكەنىن جازعان ەدىڭىز. وسى جايىندا تارقاتا ايتىپ بەرسەڭىز...

– ءيا، كىر سابىننىڭ باكتەريالاردى ولتىرەتىن ەرەكشە قاسيەتى بار ەكەنى بارلىعىنا بەلگىلى. ونىڭ مولەكۋلالارىندا كورونۆيرۋستىڭ مەمبرانالارىن تالقانداۋ مۇمكىندىگى بار. سابىن گيبريدتى قۇرىلىمعا يە. ايتالىق، قولدى جۋۋ بارىسىندا بارلىق ميكروورگانيزمدەر مولەكۋلالارمەن قورشالادى. ال سابىن «ولتىرگەن» بارلىق ميكروبتار سۋمەن بىرگە اعىپ كەتەدى. سوندىقتان ءبىز بارلىق ۋاقىتتا دا قولدى تاماق ىشەر الدىندا، سەرۋەندەپ كەلگەننەن كەيىن جانە كەز كەلگەن بايلانىس بولعان كەزدە كىر سابىنمەن جاقسىلاپ جۋۋعا كەڭەس بەرەمىز.

ىندەت كەزىندە قورعانىس قۇرالدارى جايىندا ءسوز قوزعالعاندا سارىمساقتىڭ، ءيمبيردىڭ، ءتىپتى الكوگولدىڭ ەمدىك قاسيەتى بار ەكەنى تۋرالى پىكىر وتە كوپ بولدى. ءسىز مۇنداي پىكىرلەرگە قالاي قارايسىز؟

– مەن بارلىق ۋاقىتتا دالەل بازاسىنا باسا نازار اۋدارامىن جانە مۇنداي پىكىرلەرگە فيلوسوفيالىق تۇرعىدا قارايمىن. سىناقتان وتكەن حالىقتىق ەمدەر دە بار. ولارعا دا قۇرمەتپەن قارايتىنىم راس.

اتالعان ماقالاڭىزدا ۆيرۋستىڭ شىعۋىنا قاتىستى ءتۇرلى نۇسقالار جايىندا ءسوز قوزعاعان ەدىڭىز. ال ءدال وسى ۆيرۋس قايدان پايدا بولدى دەپ ويلايسىز؟

– ءيا، عالامشاردا ۆيرۋستاردىڭ شىعۋىنا قاتىستى نۇسقا وتە كوپ. جاڭا اۋرۋلاردىڭ تورتتەن ءۇشى جانۋارلاردان ادامدارعا بەرىلەتىنى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن. ءتىپتى كوروناۆيرۋس تابيعي جولمەن پايدا بولعانىنا شاك كەلتىرىلمەيدى جانە كوپشىلىك ويلاپ جۇرگەندەي ادامنىڭ قولىنان جاسالۋى مۇمكىن ەمەس. باستاپقىدا ول جارقاناتتا پايدا بولىپ، ودان كەيىن ءىرى كەسىرتكەلەردىڭ ءبىرى پانگولينگە جۇققان. تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ ونىڭ اعزاسىندا تىرشىلىك ەتەتىن ۆيرۋستىڭ ادامنىڭ جاسۋشاسىنا ەنۋگە قابىلەتتى ەكەنىن كورسەتتى. ال جارقانات كوروناۆيرۋسى بۇلاي جاساي المايدى. وسىعان بايلانىستى ۆيرۋس پونگوليننىڭ قوجاسىنان تارالۋى مۇمكىن.

1 ماۋسىمنان باستاپ ەلىمىزدىڭ قالالارى اراسىندا تەمىر جول قوزعالىسى قايتا جانداندى. وعان دەيىن اۋە قاتىناسى ىسكە قوسىلىپ، بلوكپوستتار الىنعان ەدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءدال وسى جايت ۆيرۋس تارالۋىنىڭ ەكىنشى تولقىنىنا تۇرتكى بولۋى مۇمكىن بە؟

– مەنىڭشە، بۇل شارالار ۆيرۋستىڭ ءورشىپ كەتۋىنە ەشقانداي دا سەبەپ بولا المايدى. بۇل اقىلعا قونىمدى دۇنيە بولدى. ادامدارعا قالالارعا بارۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرمىز. دەگەنمەن، ادامداردا جاۋاپكەرشىلىك بولۋى ءتيىس.