سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلعان كۇنىنە وراي ق ر مەملەكەتتىك حاتشىسى قىرىمبەك كوشەربايەۆ باستاعان دەلەگاسيا وكىلدەرى شىعىس قازاقستان وبلىسىنا كەلىپ، سەمەي قالاسىنداعى يادرولىق سىناقتىڭ قۇرباندارىنا ارنالعان مونۋمەنتكە بارىپ، گۇل شوقتارىن قويدى.
وسىدان 71 جىل بۇرىن سەمەي يادرولىق پوليگونىندا العاشقى سىناق جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بۇل اۋماقتا پوليگون جابىلعانعا دەيىن 456 اتوم مەن سۋتەگى بومباسى جارىلدى. باستاپقىدا جارۋ جۇمىستارى جەر بەتىندە جاسالدى. كەيىن 100 مەتر جەر استىندا جۇرگىزىلدى.
سەمەي پوليگونىنىڭ اۋماعى بەلگيانىڭ تەڭ جارتىسى
18، 5 مىڭ شارشى مەتردى قۇرايدى. ال پوليگون سالدارىنان زالالداندىرىلعان اۋماق گەرمانيانىڭ 304 مىڭ شارشى مەترىن قۇرايدى.
يادرولىق پوليگوننان زارداپ شەككەندەردىڭ ناقتى سانى بەلگىسىز. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە جۇرگىزىلگەن قۇپيا ستاتيستيكا جوعالىپ كەتكەن. سوندىقتان بارلىق مالىمەت تەك شامامەن وسىنشا بولۋى مۇمكىن دەگەننەن اسپايدى. ماسەلەن پوليگوننان 1،5 ملن ادام زارداپ شەكتى دەگەن اقپارات بار. الايدا بۇل ناقتى كورسەتكىش ەمەس.
1989 جىلى سەمەي پوليگونىندا سوڭعى رەت جەراستى يادرولىق سىناق جاسالدى. العاش رەت الەم كارتاسىندا ەگەمەندى قازاقستان مەملەكەتى ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ العاندا، ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 1991 جىلعى 29 تامىزداعى «سەمەي پوليگونىن جابۋ» تۋرالى جارلىعىنا قول قويىلدى. ءسويتىپ، الەمدەگى ەڭ اۋقىمدى يادرولىق سىناق ورىندارىنىڭ ءبىرى جابىلدى.
2009 جىلى ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسى 29 تامىز كۇنىن حالىقارالىق يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنى دەپ جاريالادى. وعان 26 مەملەكەت كىردى. ناتيجەسىندە 2010 جىلى حالىقارالىق يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنى بەكىتىلدى.
عالىمدار سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ اۋماعىنداعى جەر، سۋ، اۋا مەن وسىمدىكتەردىڭ لاستانۋىن ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەۋدە. باستى مىندەت – بۇل اۋماقتى شارۋاشىلىق ماقساتتا قالاي پايدالانۋعا بولاتىنىن انىقتاۋ.
بۇگىن مەملەكەتتىك حاتشى قىرىمبەك كوشەربايەۆ، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايمقۇلوۆا، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى ۇلىقبەك ەسداۋلەت شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆپەن بىرگە «ولىمنەن كۇشتى» مونۋمەنتى بارىپ، گۇل شوقتارىن قويىپ، پوليگون قۇرباندارىنا تاعزىم ەتتى.
سالتاناتتى شارا بارىسىندا مەملەكەتتىك حاتشى جارتى عاسىرعا جۋىق جۇرگىزىلگەن يادرولىق سىناق جۇمىستارى تۇڭعىش پرەزيدەنت، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باتىل شەشىمىمەن كەڭەس وداعى باسشىلىعىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان جابىلعانىن اتاپ ءوتتى. بۇل ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ عانا ەمەس، قازاقستاندىقتاردىڭ دا ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا ارنالعان وتە ماڭىزدى تاريحي شەشىم بولدى.
قىرىمبەك كوشەربايەۆ مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ جابىلۋ كۇنىنە وراي جولداعان ۇندەۋىن وقىپ بەردى.
– پوليگونداعى يادرولىق سىناق اۋماعى ادامنىڭ دەنساۋلىعى مەن قورشاعان ورتاعا ورنى تولماس زارداپ اكەلدى. پوليگون جابىلعان سوڭ قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى مىندەتى سول اۋماقتا جۇرگىزىلگەن يادرولىق سىناقتاردىڭ سالدارىنان زارداپ شەككەن ادامدار مەن اۋماقتى الەۋمەتتىك جاعىنان وڭالتۋ بولدى. وسى ماقساتتا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «سەمەيدەگى يادرولىق سىناق پوليگونىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. زاڭ اياسىندا كەشەندى ەمدەۋ، ساۋىقتىرۋ، وڭالتۋ، حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە بۇرىنعى پوليگون جۇرگىزىلگەن اۋماقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامىتۋعا باسا نازار اۋدارىلدى، - دەدى قىرىمبەك كوشەربايەۆ.
– بۇل باعىتتاعى جۇيەلى جۇمىستارى ءالى كۇنگە دەيىن جۇرگىزىلۋدە. قازىرگى كۇنى ۇكىمەت وسى كاتەگورياعا جاتاتىن ازاماتتارعا الەۋمەتتىك كەپىلدىك قاراستىرۋدى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جاساۋدا. كەلەسى جىلى كەيبىر ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىمەن بىردەي جەردى الىپ جاتقان 18،5 مىڭ شارشى مەتردى قۇرايتىن پوليگون اۋماعىندا كەشەندى ەكولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى اياقتالادى.
قازاقستان الەم تاريحىندا يادرولىق قارۋدان باس تارتقان ءبىرىنشى مەملەكەت بولىپ سانالادى. بۇل وڭاي شەشىم بولعان جوق. بۇگىندە كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتا بىرەگەي مامانداندىرىلعان تەرمويادرولىق ەنەرگەتيكاعا باعىتتالعان توكاماك ىسكە قوسىلدى. بۇل بولاشاقتا بالامالى ەنەرگيا كوزىنىڭ پروبلەماسىن شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. وسى توكاماكتىڭ كومەگىمەن الەم عالىمدارى وندىرىستىك رەاكتورلاردىڭ مودەرنيزاسيالانۋىن زەرتتەي الادى.
ايتا كەتەيىك، توكاماك – ءقاۋىپسىز ەنەرگەتيكانىڭ كوزى. مۇنداي چەرنوبىل نەمەسە فۋكۋسيماداعىداي جارىلىس بولمايدى. ويتكەنى توكاماكتا ساراپتامالىق مالىمەتتەردى الۋعا ارنالعان تەرمويادرولىق وتىننىڭ بىرنەشە گرامى عانا بار. «توكاماكتى» 2025 جىلى ىسكە قوسىپ، 2028 جىلى قولدانىسقا تاپسىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. قۋانتارلىعى سول، قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان بۇل جوبانىڭ اياسىندا بولاشاقتا تەرمويادرولىق رەاكتوردىڭ كومەگىمەن تازا ەكولوگيالىق ەنەرگيا كوزىمەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى.
پىكىر قالدىرۋ