بيىل كونستيتۋسيامىزدىڭ قابىلدانعانىنا 20 جىل تولعالى وتىر. بۇل ءسوز جوق، ۇلكەن جالپىحالىقتىق سيپاتقا يە مەرەكە. ويتكەنى، كونستيتۋسيا ءارقايسىمىزدىڭ ومىرىمىزگە اسەر ەتەتىندەي كۇشكە يە، وتە ماڭىزدى قۇجات. ادەتتە، بۇنداي ايتۋلى شارالار قارساڭىندا «توي يەسىنىڭ» قۇرمەتىنە اس تا-توك تىلەكتەر، جاقسى، جاعىمدى سوزدەر كوبىرەك ايتىلادى. 
ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزدا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانىپ، بۇگىنگى كۇنى ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىن، ومىرشەڭدىگىن دالەلدەدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. قازىرگى كەزدە كوپتەگەن عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى كونستيتۋسياعا بايلانىستى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ءبىراق، كەي عالىمدار ماقتايمىز دەپ تىم اسىرا سىلتەپ جىبەرگەندەي اسەر قالدىرادى ماعان. جاي حالىقتا شارۋام جوق، الايدا زاڭگەر ماماندار بەلگىلى-بىر ماسەلەگە باعا بەرۋ بارىسىندا ءار ءسوزىن ويلانىپ ايتىپ، ناقتى فاكتىلەرگە جۇگىنگەندەرى دۇرىس. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا، ءبىزدى ۇستازدارىمىز سولاي ۇيرەتتى، سولاي تاربيەلەدى. 
مىسالى، ز.ع.د ەركين دۋيسەنوۆ دەگەن عالىم «ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزدا ەشقانداي كەمشىلىك جوق»- دەپ مالىمدەپتى. ءوزى جانە كونستيتۋسيوناليست عالىم ەكەن. مەن بۇل پىكىرمەن ەش كەلىسە المايمىن. كەز-كەلگەن زاتتا، مەيلى ول زاڭ بولسىن، ونەر تۋىندىسى بولسىن كەمشىلىك بولۋى مۇمكىن. ءبىز جاراتۋشىنى عانا ەش كەمشىلىكسىز دەپ ايتا الامىز. ال، كونستيتۋسيا - ونىڭ قاسىندا ءبىر توپ عالىمنىڭ تۆورچەستۆولىق ەڭبەگى. كونستيتۋسيانىڭ جاعىمدى جاقتارىن ايتۋشىلار قاراسى كوپ بولعاندىقتان، مەن ءوز تاراپىمنان كەيبىر پروبلەمالىق تۇستارىن ايتا كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىن.
كەز كەلگەن زاڭ اكتىسىندە، مەيلى ول كودەكس بولسىن، باسقا بولسىن كولليزياعا جول بەرىلمەۋى كەرەك. كولليزيا دەگەنىمىز – قىسقاشا ايتقاندا، بەلگىلى-بىر قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەيتىن زاڭ نورمالارىنىڭ ءوزارا قاراما-قايشىلىقتارى. حالىقتارالىق قۇقىقتىق ستاندارتتار بويىنشا زاڭ اكتىلەرىنىڭ ساپاسىن انىقتايتىن بىردەن-بىر كورسەتكىش ول، وسى –كولليزيالىق نورمالاردىڭ بولماۋى. 
مەنىڭ پىكىرىمشە، ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزدا ءوز ىشىندە جانە باسقا زاڭدارمەن ارادا ونداي نورمالار بار. مىسالى، كونستيتۋسيامىزدىڭ 12 بابى، 1 بولىگىندە، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كونستيتۋسياعا سايكەس ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تانىلادى جانە ولارعا كەپىلدىك بەرىلەتىنى»، 14 بابى، 2 بولىگىندە، «تەگىنە، الەۋمەتتىك، لاۋازىمدىق جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسىلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرىنە بايلانىستى نەمەسە كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتار بويىنشا ەشكىمدى ەشقانداي كەمسىتۋگە بولمايتىنى» - بەكىتىلگەن. بۇل ءسوزسىز دۇرىس، بارلىق حالىقارالىق ولشەم ستاندارتتارىنا سايكەس كەلەدى. ءارى قاراي، 33 باپتىڭ 1 بولىگىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ تىكەلەي جانە ءوز وكىلدەرى ارقىلى مەملەكەت ءىسىن باسقارۋعا قاتىسۋعا، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىنا تىكەلەي ءوزى جۇگىنۋگە، سونداي-اق جەكە جانە ۇجىمدىق وتىنىشتەر جولداۋعا قۇقىعى بار»-دەلىنەدى. ياعني، كەز كەلگەن ازامات مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىنە ارالاسا الادى دەگەن ءسوز. مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىندەگى ەڭ جوعارعى لاۋازىم، ول – پرەزيدەنتتىك قىزمەت ەكەنى بەلگىلى. كونستيتۋسيانىڭ بۇل بولىگىندە دە، ق ر ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى تەڭ ەكەندىگى بەكىتىلگەن. اتاپ ايتقاندا، 41 باپتىڭ 2 بولىگىندە، «رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى بولىپ تۋمىسىنان رەسپۋبليكا ازاماتى بولىپ تابىلاتىن قىرىق جاسقا تولعان، مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن ءارى قازاقستاندا سوڭعى ون بەس جىل بويى تۇراتىن رەسپۋبليكا ازاماتى سايلانا الادى»-دەپ جالپىعا ورتاق تالاپتار كورسەتىلگەن.
ودان كەيىن، 42 باپتىڭ 5 بولىگىندە، «ءبىر ادام قاتارىنان ەكى رەتتەن ارتىق رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى بولىپ سايلانا المايدى»-دەپ جالپىعا ورتاق شەكتەۋ قويا كەلە، ءدال سول باپتىڭ ىشىندە «بۇل شەكتەۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە قولدانىلمايدى» دەلىنگەن. مەنىڭ پىكىرىم، بۇل نورما جوعارىدا اتالعان نورمالارعا قاراما-قايشى كەلىپ تۇر. 

بيىلعى جىلدان باستاپ، ەلىمىزدە جاڭا قىلمىستىق كودەكس كۇشىنە ەندى. سول كودەكستەگى 65 باپتىڭ نورماسىنا سايكەس، ءبىرىنشى رەت قىلمىس جاساعان ادام، جاساعان قىلمىسىنىڭ اۋىرلىعىنا قاراماستان، قىلمىستان بوساتىلۋى مۇمكىن ەكەندىگى كوزدەلگەن. ەگەر ءسىز بۇل نورما سوت ءۇشىن قاراستىرىلعان دەپ ويلاساڭىز قاتەلەسەسىز. بۇل قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارىنا بەرىلگەن قۇزىرەت. قازىرگى كەزدە، تاجىريبەدە قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارى زاڭنىڭ وسى بابىن كەڭىنەن قولدانۋعا كىرىسىپ تە كەتتى. تاپ وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا، مەنىڭ ءوزىمنىڭ قاتىسۋىممەن سىبايلاس جەمقورلىق سيپاتىنداعى ءبىر قىلمىستىق ءىس سوتتا قارالۋدا. اۋەلى، تەرگەۋ ورگاندارى پارا الىپ جاتقان جەرىنەن ءبىر مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرىن قولعا تۇسىرەدى. الايدا، ول ادام مەملەكەتتىك قىزمەتشى ەمەس بولىپ شىعادى. تيىسىنشە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سۋبەكتىسى بولا المايتىندىقتان، ونى بۇل اقشانى ءوزىنىڭ باستىعىنا اپارىپ بەرۋگە نەمەسە سوعان ارنالعان اقشا ەدى دەپ ايتۋعا ۇگىتتەيدى. قىزمەتكەر باس تارتادى، ويتكەنى مەكەمە باسشىسى بۇل جاعدايدان مۇلدەم بەيحابار ەدى. سوڭىندا نە بولدى؟ ارادا 3 اپتا ۋاقىت وتكەسىن قىزمەتكەردى ەش قاجەتتىلىگى بولماسا دا، ۋاقىتشا وقشاۋلاۋ ورنىنا اپارىپ قامايدى. سول جەردە ەكى كۇن وتىرعان الگى قىزمەتكەر «قىلمىسىن» تولىق مويىنداپ، اقشانى نەگىزى باسشىسىنا اپارۋعا ءتيىستى ەدىم دەگەن جاۋاپ بەرەدى. ونىڭ تەك وسى جاۋابى نەگىزىندە باسشىسى قاماۋعا الىندى. ءىس سوتقا جولداندى، ال پارا الىپ ۇستالعان قىزمەتكەر جاۋاپتىلىقتان ق ر قك-نىڭ 65 بابى نەگىزىندە بوساتىلىپ، ول سەزىكتىدەن ايىپتاۋ جاعىنىڭ كۋاسىنە اينالىپ شىعا كەلدى. 
2ء-شى مىسال. ول ءىس سوتتا قارالىپ وبلىستىق دەڭگەيدەگى مەكەمە باسشىلارى سوتتالىپ تا كەتتى. ولار جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى كلانارالىق قاقتىعىستىڭ قۇرباندارى بولدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى بۇل قاقتىعىسقا سوتتىڭ كۇشى مەن ءالسىز جەرلەرىن شەبەر پايدالانا ءبىلدى. ماسەلە بىلاي، مەكەمە باسشىسىنا قاتىستى «تاپسىرىس» العان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى الدىن-الا «پالەنشييەۆتىڭ قىلمىسىن اشكەرەلەۋ» ءۇشىن تەرگەۋ توبىن قۇرادى (نەگىزىندە قىلمىس جاسالعاننان كەيىن، سول قىلمىستى انىقتاۋ ءۇشىن قۇرىلۋعا ءتيىستى!)، ولار كەلىپ شەنەۋنىكتىڭ وزىنە تيىسپەي، الدىمەن ونىڭ مەكەمەسىنە قاراستى (پودوچەتنىي) مەكەمەلەردى تەكسەرىپ باستايدى. سول مەكەمەلەردىڭ باسشىلارى مەن ەسەپشىلەرى قىزمەتىنەن انىقتالعان زاڭ بۇزۋشىلىقتار بويىنشا ولاردى الدىمەن قامايدى، كەيىننەن «وسىنىڭ ءبارىن وبلىستىق باسشىمىزدىڭ ايتۋىمەن ىستەدىك» - دەگەن جاۋاپتارىن العان سوڭ، ولارعا قاتىستى قىلمىستىق ءىس 65 باپپەن قىسقارتىلىپ، ولار كۋاگە اينالادى ال، وبلىستىق مەكەمە باسشىلارىنا ايىپ تاعىلادى.
ەكونوميكالىق سيپاتتاعى قىلمىستار كۋاگەرلىك جاۋاپتارمەن ەمەس، ساراپتامالار مەن قۇجاتتەر نەگىزىندە دالەلدەنۋگە ءتيىستى بولسا دا، ايىپ تەك سول كۋالەردىڭ جاۋاپتارىنا قۇرىلدى. تيىسىنشە قورعاۋ تاراپى دا كۋالەردىڭ جالعان جاۋاپتارىن اشكەرەلەۋگە تىرىستى. كەيبىر كۋالەردىڭ جاۋاپتارىنان سايكەسسىزدىكتەر انىقتاساق، كەيبىرىنىڭ جالعان جاۋاپ بەرىپ تۇرعانىن قۇجات تۇرىندە دە دالەلدەدىك. وسىنىڭ سالدارىنان ول كۋالەر تەرگەۋدە بەرگەن جاۋاپتارىنان سوتتا باس تارتپاق بولىپ ەدى، پروكۋرور ءبىزدىڭ كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ، «قۇرمەتتى كۋا، ەگەر ءسىز تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابىڭىزدى قۋاتتاماساڭىز، وندا 65 باپتى بۇزۋعا تۋرا كەلەدى» دەگەن سوزدەرىنەن كەيىن كۋا امال جوق، تەرگەۋدەگى جاۋابىن قولداپ شىعا كەلدى. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدى بىلاي قويعاندا، اشىق سوت تارتىبىندە بولىپ جاتاتىن جاعدايلار. ەڭ قىزىعى، سوتتىڭ، پروكۋروردىڭ ول شەشىمىن وسى ءىس شەڭبەرىندە بۇزۋعا قۇقىعى جوق. 
وسىندايدان كەيىن عوي- ەل اراسىنداعى پروكۋرور كۇشتى مە، سوت كۇشتى مە دەگەن اڭگىمەلەردىڭ تىيىلمايتىنى. 
ال، بۇنىڭ كونستيۋسياعا نە قاتىسى بولۋى مۇمكىن دەرسىز؟ كونستيتۋسيا بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا سوت تورەلىگىن تەك سوت قانا جۇزەگە اسىرادى (75 باپ 1 بولىگى).
ودان باسقا، سوت تورەلىگىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى سوتتىڭ قىزمەتىنە قانداي دا بولسىن ارالاسۋعا جول بەرىلمەيدى، جانە ول زاڭ بويىنشا جاۋاپكەرشىلىككە اكەپ سوعادى (77 باپ 2 بولىگى).
كىمنىڭ كىنالى، كىمنىڭ كىناسىز جانە ول ءۇشىن قانداي جازا تاعايىنداۋ جيىنتىعىندا سوت تورەلىگى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. 
ال، ەندى ءىس جۇزىندە نە كورىپ وتىرمىز؟ قىلمىس جاساعان ادامدى سوتقا دەيىن، تەرگەۋ ورگاندارى جازادان بوساتىپ جىبەرەدى، سوت ول جۇمىسقا وزدىگىنەن ەش ارالاسا المايدى. تەك قانا تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ الدىنا الىپ كەلگەن ادامىنا قاتىستى ۇكىم شىعارۋعا ءماجبۇر. ءوز پىكىرىم، بۇل قولدانىستاعى قىلمىستىق پروسەسسۋالدىق زاڭ جوباسىنىڭ باس پروكۋراتۋرا تاراپىنان دايىندالعاندىقتان بولىپ وتىرعان جاعداي. اتالعان زاڭ كونستيتۋسياعا، جالپى سوت تورەلىگى پرينسيپتەرىنە قايشى كەلەدى.

ابزال قۇسپان، زاڭگەر، قورعاۋشى (ادۆوكات)