ەسكىنى جازايىن دەپ جازبايسىڭ، ادام ەركى زۇلىمدىق پەن سۇرقيالىقتىڭ الدىندا تىزەرلەپ، ەڭكەيگەن قالپىندا، قيامەتتى قارسى الاتىنى – باعزى عاسىرلاردى ەسكە سالادى. ءناپسىنىڭ جەتەگىندەگى كوكەزۋ، وسپادار مىنەزدىڭ نە مارقادام تاپقىزارىن كىم ءبىلسىن؟ بۇل كۇندە جۇيەلى ءسوزدى جۇيكەگە سالىپ، سالماقتار جۇرتتىڭ قاتارى ازايعان. قوي-ەشكىنىڭ داۋىن بۇزاۋلى سيىرعا ساتىپ الىپ جاتقان زاماندا، باياعىڭدى قالاي ساعىنبايسىڭ...  «ارىقباي اتاڭنىڭ اۋىلىنىڭ تۇسىنان ات ويناتىپ، ەسىك پەن توردەي بۋرىل ات مىنگەن، سەرى مەن سەتەر ەرتكەن مىرزانىڭ كۇمىس شاقشاسىن الا قاشۋدان باستالىپتى بۇل اڭگىمە». اۋىلعا بارعان سايىن، ەستىمەگەن حيكايانىڭ شەتىن شىعارىپ وتىراتىن قارا شالدىڭ (اكەيدىڭ) كەزەكتى كەڭەسى وسىلاي باستالعان-تۇعىن. قاداري حالىمىزشە قاعازعا ءتۇسىرىپ كورەيىك. جىلقىسىن جۋساتىپ، اۋىلعا اعىزىپ كەلە جاتقان جىلقىشىبايدىڭ (ارىقبايدىڭ ۇلى) كوزىنە، كۇرە جولدا الدە نەنى اسپانعا اتىپ، كۇلىسكەن، دابىرلاسقان توپتىڭ قىلىعى وعاش كورىنەدى. «ارى-بەرى اعىلعان اتتىلى-جاياۋدىڭ ارىقباي اكەمە بۇرىلىپ، سالەم بەرمەيتىنى بولماۋشى ەدى. سالەم بەرمەگەنىمەن قويماي، سونشا ەسىرگەنى نەسى»، – دەپ اعىزعان بويى بۋرىل اتتىنىڭ اسپانعا اتىپ، ويناپ كەلە جاتقان نارسەسىن الا كەپ قاشادى. ارالارىنان ءبىر جىگىت جالما-جان ىلەسىپ قۋماقشى بولعاندا، جاڭاعى بۋرىل اتتى ايقايلاپ توقتاتىپ، ءوز جوندەرىنە كەتە بارادى. جىلقىشىباي ىلگەن ولجا­سىنىڭ كۇمىستەن جاسالعان كەرەمەت شاقشا ەكەنىن كورەدى. ۇيگە كەلگەن بويى ىستەگەن ءىسىن جارى باعىشايعا باياندايدى. سوناۋ جىلدارى ارىقباي اقساقال ۇلىن اشامايعا مىنگىزىپ، سەمەي وڭىرىنە ىزدەپ كەلگەن كەزدەن-اق كوزگە تۇسكەن باعىشاي ساۋالدى جىلقىشىبايدىڭ وزىنە قويادى. «شاقشاسىن الىپ قاشىپ كەتكەن كىسىلەرىڭ قانداي ادامدار ەكەن؟ سەنى قۋالامادى ما؟». جىلقىشىباي نەگە الىپ قاشقانىن، ارتىنان قۋالاماقشى بولعاندا، ورتاداعى بۋرىل اتتىنىڭ توقتاتقانىن تۇگەل باياندايدى. از ويلانىپ، ەرىنىڭ جۇزىنە قاراعان باعىشاي: «جايىڭا جۇرمەي، تاپقان بالەڭدى قارا! ول – الىس-جاقىنعا ايگىلى قارا وسپان بي عوي. ەندى بىزگە توعىز تارتتىرۋعا كەلەدى. اس-سۋىڭدى دايىنداي بەر»، – دەپ ءوزى دە ساندىق-پاندىعىن اقتارىپ، شارۋاسىنا كىرىسەدى. ەرتەرەكتە ارعى بەتتە قارا وسپان دەگەن بي وتكەن. كوپ ادام باتىر وسپانمەن شاتىستىرىپ جاتادى. باتىر وس­پان­­نان بۇرىنىراق ءومىر سۇرگەن. كەزىن­دە جۇڭگو ۇكىمەتى قازاقتان اسكەر الا­­مىز دەپ، بي مەن بەككە قىساس قىل­عان­دا، قارا وسپان قارسى بولىپ، كونبەيدى. جۇڭگو ۇكىمەتى قارا وسپاندى كوندىرۋ ءۇشىن باسىنا تەمىر نوقتا تاعىپ، كوشەنى ارالاتىپ، ماسقارالاعاندا دا سوزىنەن تانبايدى. اقىرى تۇرمەدە وتىرعان قارا وسپاننىڭ وسال تۇسىن ۇستاپ، شارتقا كوندىرۋدىڭ جولىن تاپ­تىق دەپ ويلايدى قىتايلار. شوش­قانى سويىپ، باسىن جىلماقتاي قىپ ءۇيتىپ، ماتامەن جابىل­عان تورە تاباق ەتتى ءبيدىڭ الدىنا تارتادى. ماتاسى اشىل­عان سوڭ، الدىنا تار­تىلعان حارام استى كورگەن جارىق­تىق اسپاي-ساسپاي قولىن جايىپ: «ءقۇدى­رەتتى جاراتۋشى يەم! ءسىز سال­دى­ڭىز، مەن كون­ءدىم. سىزدەن تۇسكەن ءسوزدىڭ تازارتپايتىنى جوق شىعار. بيسميل­ءلااھير-راح­ما­ا­­نير-راحييم! اۋمين اللاھۋ اكبار!»، – دەپ كەزدىگىن تاباققا اپارا بەرگەندە، كۇزەتتە تۇرعان سولداتتار جالما-جان دوڭىزدىڭ ەتىن الىپ كەتەدى. ەت جەلىنسە، ءيسى مۇسىلماننىڭ باس كوتەرەرى جۇڭگو­عا ءمالىم. اسىلىندە قۋ­لىعىنا قۇرىق بوي­لامايتىن قى­تايدىڭ كۇتكەنى بۇل ەمەس-تۇعىن. شوش­قانىڭ ەتىن جەمەك تۇگىلى، اتىن اۋىزعا المايتىن قازاقتىڭ ۇتىلار جەرى وسى بولار دەپ شامالاعان-دى. ماتانى اشىپ، شوشقانىڭ باسىن كورگەندە، تاباقتى تەۋىپ جىبەرسە، سى­نىققا سىلتاۋ بولار دەگەن ارام وي­دىڭ بۇعىپ جاتقانىن بىلمەيتىن وسپان دەي­ءسىڭ بە! «قازاقتان اسكەر المايمىز» دەگەن كەلىسىمشارتتىڭ ءبىر توبەلەسپەن وڭاي شەشىلگەلى تۇرعانى مارقۇمنىڭ قۇدايعا قاراعان ۇلى­لىعىنان اسا الماپتى... قوش، سونىمەن اۋەلگى اڭگىمەمىزگە ورالايىق. ارادا ءۇش-تورت كۇن وتكەننەن كەيىن ءبىر توپ نوكەرلەرىمەن قارا وسپان جەتەدى. اۋىلدىڭ يگى جاقسىلارى جىگى-جاپار كۇتىپ، الدىنا اقسارباس اكەلگەندە دە وسپان قىرىسىپ، باتا جاسامايدى. «مەنىڭ شاقشامدى قولىمنان ءىلىپ الىپ كەتكەن تەنتەكتىڭ ايىبى وڭايعا تۇسپەس»، – دەپ، وكپەسى قارا قازانداي بولىپ، تەرىس قاراپ جاتىپ الادى. ەش­كىم­ءنىڭ سوزىنە يلىكپەگەن سوڭ، باعىشاي انامىز كولبەگەن بيگە دۇرسە قويا بەرەدى: «ەي، وسپان! سەنى دە بي دەيدى عوي. داس­تارحاننان، استان ۇلكەن ەمەسسىڭ. ايىبىمىز بولسا، جۋارمىز. الدىمەن با­تاڭدى جاسا!». باسىن جاستىقتان جۇلىپ الىپ، باعىشايعا تەسىلە قاراعان وسپان قولىن جايىپ، اقسارباسقا باتا جاسايدى. ەت جەلىنىپ، ار جاققا ەل قو­نىپ، سارى قىمىز ساپىرىلعان سوڭ، باعىشاي جىگىتتەرگە توردە تۇرعان ۇلكەن ساندىقتى ورتاعا الىپ كەلۋدى بۇيى­رادى. جۇرت­تىڭ كوزى ەكى-ۇش جىگىت ازەر كوتەرىپ اكەل­­گەن ساندىققا قادالادى. ساندىق اشىلىپ، توعىز قابات تور­عىن­نىڭ بۇك­تەۋى جا­زىلعان سوڭ بارىپ، ورتاسىنان وسپان­نىڭ شاقشاسى شى­عادى. «مىنە، شاق­شاڭىز»، – دەپ ەندى بيگە ۇسىنا بەرگەندە، وسپان ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ: «ە، ە، ە... با­عىشاي! جۇرت بەكەر اتىڭدى اڭىز قىپ ايتپايدى عوي. مەنىڭ جامان شاق­شامدى سونشا قاستەرلەپ، توعىز قابات تورعىنعا وراعان كىسىلىگىڭە ءتانتىمىن! ويى باردى ويلانتار تۇس­پالدىڭ ءتۇيىن­شەگىن شەشپەسەم، مەنىڭ كىم بولعانىم؟ تۇككە تۇرمايتىن داۋدى قۋالاپ كەلگەن كەمىستىگىمدى كەشىر!». وسىنى ايتىپ، ەش تارتۋ-تارالعىنى قانجىعاسىنا بوك­تەرمەي، بي ەلىنە قايتىپ كەتەدى. ارىقباي شالدىڭ الاقانى اسپانعا جايىلىپ، كەلىنىنە تاعى ءبىر ۇزاق باتاسىن بەرەدى... ءتۇيىن: وسى ءبىر شاعىن دۇنيەنى جازىپ بولىپ، سوڭىن قالاي تۇيىندەسەك ەكەن دەپ، ءار نارسەنى قيالداپ وتىرعاندا، كەنەت ساۋساعىمىز ءتۇرتىپ قالعان كومپيۋتەر بەتىندەگى ءبىر ۇياشىق تولعان ءداستۇرلى اندەر ەكەن، بوزداپ قويا بەرگەنى. جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، جانىبەك كارمەنوۆتەر... قازاق جانىنىڭ شەكسىز سۇلۋلىعى، رومانتيكاسى... ءاي، ايتىپ تۇسىندىرە المايسىڭ. نە دەگەن اسىل سەزىمدەر! ونەرى بولسىن، ونەگەسى بولسىن، وسىنداي كەمەل حالىق ەكەۋ بولسا – ءبىرى، بىرەۋ بولسا ءوزى – ءبىز بولىپپىز. قازاق تا قۇداي دەگەن حالىق ەدى...

ىرىسبەك دابەي