ادامعا، ازاماتقا، تۇلعاعا، اقىنعا، جازۋشعا، عالىمعا، دانا دانىشپانعا ، تاريقشىعا باعا بەرۋ ءۇشىن، باعا بەرۋشىنىڭ ءوزى دە ءدال سونداي كوپ ءبىلىمدى بويىنا ءسىڭىرىپ قورتقان ادام بولۋ كەرەك قوي. 
مەن تىلگە تيەك ەتكەلى وتىرعان قاھارمان تۇلعا، قايتپاس عالىم، قاس قالامگەر، ۇلت جاناشىرى، اسا ءبىلىمدى تاريقشى،سۇڭعىلا ۇلت زيالىسى، ۇلاعاتتى ۇستاز، ساياسي قوعام قايراتكەرى، اكادەميك ءالىمعازى داۋلەتحان ۇلىنىڭ بويىندا جوعارىداعى قاسيەتتەردىڭ ءبىرى ەمەس، ءبارى بار. ءبارىنىڭ توق ءدامى مەن ءنارى بار.
ءالىمعازى داۋلەتقان ۇلى تۋرالى مەنىڭ دە بىلەرىم شامالى. دەسە دە 1966 جىلى قىتايدا باستالعان"مادەنيەت زور توڭكەرىسى" دەگەن اتپەن باستالعان زور قىتايشىلدىق گەنوسيد ساياساتى ءشىنجاڭداعى 13 ۇلتتان قۇرالعان قازاق، ۇيعىر، قىرعىز، تاتار سىندى از ۇلتتاردى، سونىڭ ىشىندەگى ءبىلىمدى زيالىلاردى، جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەرگە جازىقسىز جالا جاۋىپ، قارا كۇيە جاعىپ، توپ-توبىمەن اباقتىعا توعىتتا باستادى.
قىتايدىڭ وسىنداي قۇيتىرقى اكى ساياساتىنا باتىل قارسى ءتۇرىپ، ەرلىك رۋح تانىتقان ، كوزى اشىق كوكىرەگى وياۋ جاستاردى قىتايدىڭ سۇم ساياساتىنا قارسى كۇرەسكە ۇيىمداستىرىپ، اشىق قارسى شىققان ۇلت قاھارماندارىنىڭ ءبىرى دە ءبىر ەگەيى وسى ءالىمعازى داۋلەتقان ۇلى ەدى. سول كەزدەگى جالىنداعان جاس جىگىت الدىنا ارىستان كەلسە دە تارتىنايىن دەپ تۇرعان جوق. اشۋدىڭ اي بالتاسىمەن الدىنا كەلگەنىن اق جاڭقاداي جارىپ تاستاۋعا مىقتاپ بەكىنگەن بولاتىن.

وسىنداي الماعايىپ كۇدەردە ابەكەڭ، ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرىمەن سەرتتەسىپ باس قوستى. ولار دا ءالىمعازى داۋلەتحانۇلىمەن بىرگە ايتان ءنۇسىپحان، جاركەن بودەش، باكەن ناكەي ۇلى ماقسۇت قامي ۇلى جانە ت.ب ايتۋلى ازاماتتاردىڭ ءبارى قۋدالاۋعا ءتۇستى.
ولار قانشاما ۇلت ءۇشىن، جارقىن بولاشاق ءۇشىن جان قيىپ كۇرەسسە دە، قۇمىرىسقا يلەۋىندەي قۇنىناعان قۇم توپان جۇڭگو قىزىل ءارمياسىن جەڭە المايتىنىنا كوزدەرى جەتتى. اقىرى ءالىمعازى داۋلەتحان، ايتان ءنۇسىپحان، جاركەن بودەش باستاعان توپ اقىرى 1969 جىلى قازاقستان شەگاراسىن اسىپ، قازاق توپىراعىنا ءبىر جولا قام باستى. جۇڭگو قىرعىنىنان باس اماندىقتارىن الىپ شىقتى. مۇنىڭ ءوزىن وتە ۇكەن ەرلىك دەپ باعالاۋعا بولادى.

ءيا، "ارقا جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار" دەگەن دەيىن باس ساۋعالاپ، قازاق توپىراعىنا جەتكەن سوڭ دا، قاسقىردىڭ تالاۋىنان قاشىپ، ايۋدىڭ اپانىنا جولىقتى. سول كەزدە سوۆەت وداعىنىڭ ءتوراعاسى ءستاليننىڭ دە، وتكىر قىلىشىنان قان سورعالاپ تۇرعان تۇسى ەدى. ءىشى قۋىس بولسا دا، ءبىر قۋرايدى تورعاي پانالاپتى" دەمەكشى باس بوستاندىق ىزدەپ كەلگەن ۇلت قاھارماندارىن ماڭدايىنىن سىيپاي قويامادى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ قىزىل جۇرەك، قۋ اياق، ساق قۇلاق ساقشىلارى ولارعا ۇركە قاراپ، ۇدىرەيە تەرگەپ، ولاردىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىنا سەنە قويمادى. كۇمان-كۇدىكپەن قارادى. ولاردىڭ ءوز ەركىمەن جەر تاڭداپ قونىستانۋىنا جول قويمادى. سولتۇستىك ەڭ سۋىق ايماق كوكشە تاۋعا جەر اۋدارىپ، سۇرگىندەپ سۇرمەتوقاي كۇيگە سالىپ، قاراتابان قويشى بولۋعا ەركىنەن تىس زورلاپ، قارا جۇمىسقا شەكتى دە سىرتتاي كۇزەتىپ، كۇدىكپەن باقىلاپ وتىردى. ءسۇيتىپ ەلى، ۇلتى، بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن ءالىمعازى داۋلەتحان، ايتان ءنۇسىپحان، جاركەن بودەش سىندى الىپ ءۇش ارىستى ۇرەيلى ومىرگە قاماپ، قورقىنىشتى ءومىر سۇرگىزدى. ولاردىڭ بىلىمدىلىگىن، كورەگىندىگىن، ۇلتجاندى ۇلى تۇلعالار ەكەنىن بىلسە دە بىلمەستىككە سالىپ ەلەۋسىز قالتىرىپ، ءۇنسىز ۇمىتەرىن ۇزدىرۋگە جۇماق جۇمىس جاسادى.
ءيا، "سوزاقتان كەتىپ، توزاققا ءتۇسىپتى" دەگەن ءتامىلدىڭ ايتىلمىن ءۇش قازاق ارىسى قاھارلى قىستاعى قارلى بوراندى مۇز قورشاعان قوي قورادا باستان وتكىزىپ جاتتى.

قىزىلدار ولاردى مىقتاپ تاستادىق، سازايلانىن بەردىك دەپ قومسىنىپ، سونى ويلاپ تاپقان باسشىعا قوشامەت كورسەتىپ، ونى ماقتاپ-جاقتاپ جاعاتسىپ جاتقاندا، ءۇش ارىس ونى ەلەڭ قۇرلى كورمەي قويدى دا باعىپ، ويدى دا باعىپ، ءتىلدى دە ۇرەنىپ، تۇرمىستارىن دا تۇزەپ، توزاقتى ءومىردى جانات مەكەنگە اينالدىرىپ تا ۇلگىردى. ولەڭدەرىن جازىپ، اندەرىن ايتىپ، تولاعاي شىعارماشىلىق جۇمىستارىن باستاپ تا كەتتى. ومارعازى ايتان ايقانداي" ەلىك بايقۇس قايدان ءبىلسىن، ءبىر سۋىق قول ءسۇر مەرگەن سىرتان سىعالاپ، ءشۇرپى باسقالى وتىرعانىن" دەگەندەي. ولار سىرتا سىعالاپ وتىرا بەردى. "ءبىر ەلى اۋزىنا ەكى ەلى قاقباق قويدىق" دەپ قاممىز كۇزەتۋمەن بولدى. ناتيجەدە اجداھانىڭ وت اۋىزان دا سىتىلىپ، قۇتىلىپ شىققان ءۇش ارىسقا بۇل تۇكتە ەمەس ەدى. ۇشەۋى دە جالىنداپ تۇرعان، الماس قىلىشتاي جارىق-جۇرىق ەتكەن شاعى ەدى. توپان سۋ توبىقتارىنان كەلمەيتىن كەرەمەت كەمەل كەزدەرى ەدى. وڭ مەن سولدى، اق پەن ۇارانى قالتقىسىز ايىراتىن، قارا قىلدى قاق ورتادان قاق بولەتىن كوكجال كەزدەرى ەدى.
جۇرەكتەرىنە كىر جيماي، نۇر جيىپ وسكەن ازاماتتاردىڭ ومىرلەرى قاي جەردە وتسە دە، شۇعىلالى سىرعا، ادامگەرشىلىك ارعا، يمانعا ءتۇنىپ تۇرادى ەمەس پە؟!
ءۇش ارىس جۇرگەن جەردىڭ ءبارى ۇلگى مەن ونەگە. تاربيە مەكتەبى، ءار ايتقان سوزدەرىنەن تولاعاي تاعىلىمدار شىعارماعا اينالىپ جاتسا، ءار باسقان، ءار بارعان جەرلەرىندە ۇلگى مەن ونەگەنىڭ وركەندى ۇرىعى ەگىلىپ جاتتى.
ءسوز دالەلدى بولۋ ءۇشىن مىنا شاعىن مىسالعا قۇلاق ءتۇرىڭىزشى. ۋىزداي جاس ومىرلەرى قاق بايلانىپ قاقباقىلعا اينالىپ، ەن دالادا قاراتابان قويشى بولىپ، قوي سوڭىندا جۇرگەن قىلىشتاي جاس جىگىت جاركەن بودەش ۇلىنىڭ ىشكى تەڭىزى تاۋ تولقىنداي كوتەرىلىپ "جاركەندى قوي باعىپ ءجۇر دەگەنشە، وي باعىپ ءجۇر دەسەڭشى" دەپ ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىندە اتومداي جاسىرىنىپ جاتقان اق جايىق جىرىن كوكشەنىڭ اق جايىنىنداي ءبىر توگىپ بارىپ توقتاپ "جىر-جاركەن، سۇڭعىلا-ايتان،ءاز -الەكەڭ" دەپ سەلدەتە ولەڭ توگەدى. ءۇش ارىستىڭ ءۇش سالانىڭ مايتالمان مامانى ەكەنىن سىنىق سۇيەم سوزبەن بەينەلەپ، ازاتتىق وبىرازبەن سومداپ، قايتالانباستاي عاجاپقا مىقتاپ بايلاپ تاستايدى.
ءجا، ايتار كوپ، ايعاق جەتەدى. ونى الەكەڭنىڭ، ءالىمعازى داۋلەتحان اعانىڭ وسىندان ون جىل بۇرىن وتكەن 70-75 جىلدىق مەرەي تويىندا دا تامشىسىن قالتىرماي، قامشىسىن سالدىرماي نە ءبىر دوكەي قالامگەرلەر ايتىپ تا، جازىپ تا ۇلگىردى. ءتىپتى جارتى عاسىر بويى ءالىمعازى داۋلەتحان ۇلىنىڭ ۇلى شىعارماشىلىعى جايلى مەملەكەتتىك بارلىق باسىلىمداردا ايتىلىپ جاڭىلمىلماي جازىلىپ، باسپا بەتەرىندە كورنەكتى تۇردە كورسەتىلىپ كەلەدى. اسىرەسە قازاقستان ەگەمەندىك العاننان كەيىن تىپتەن تەرەڭ جان-جاقتى زەرتتەلە باستادى. تۇتاس تۇرىك مادەنيەتىن بەس قولدىڭ سالاسىنداي بىلەتىن جانە ونى تەرەڭ ءتۇپ تامىردان قازا قوپارىپ زەرتەگەن مايەكتى عىلمي ەڭبەتەرىن اتاپ وتسەك تە، ءوز الدىنا تاۋ توبە، ۇلت ءۇشىن ۇلى مارتەبە.
قۇلاق ءتۇرىڭىزشى، الەكەڭ جازعان ۇلى ەڭبەكتەردى تالداماي-اق، سانامالاپ ايتساق تا تاڭداي قاقتىرادى.
1. «ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلارداعى تۇركىلەر»،
2. «تۇركەش قاعاناتى» (692-766)»
3. بايگەلدىنىڭ «ەلىبايى» كىم؟ قايدا تۋعان؟
6. 6. 6. "حۇن – تۇرىك – قازاق تاريحى".
10. 10. 10. 10. "دەرەكتانۋ".
13. 13. 13. "ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى تۇركىلەر"
7. "ماعجان جىرى – ۇلتتىڭ ار-نامىسىن تازارتۋدىڭ كيەلى دۇعاسىنداي جىر".
8. "مۇحتارحان ورازبايدىڭ 15 وتىرىگى".
ءيا، الەكەڭ ەڭبەكتەرىن ايتا بەرسەڭ تاۋسىلماس جىر-داستان. ول ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىرىن ۇلتى ءۇشىن، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن، ۇرپاقتىڭ ۇلاعاتتى بولىپ ءوسۋى ءۇشىن جۇمسادى، ايانباي ەڭبەك ەتى، التىن تەر توكتى.
مىنە، 80 جىلدىق مەرەي تويى، شىعارماشىلىق كەشى ءوتىپ جاتىر. وسى 80 جاسىنا دەيىن ءبىر تىنباي عىلىم جولىندا وتە تۇڭكەلى ىزدەنىستەرمەن ءوتتى. جالىقپاي، جابىقپاي حالقىنا قىزمەت كورسەتىپ، ەلىنە ەسەلى دە جەمىستى ۇلەستەر قوستى. كۇللى ءومىرى ۇلگى مەن ونەگەگە اينالدى. تار كەزەڭ، تارعالاڭ زامان، تام بوساعا، الا-قۇلا الماعايىپ زاماندا دا، العان بەتىنەن قايتقان جوق. تابانى تايعان جوق، سەرتىن بۇزباي، ازىپ توزباي تولقىن جارعان الىپ كەمەدەي كەمەلدى ەڭبەكتەرىن ەرلىكپەن العا سۇيرەپ جەتكىزدى.
مىنە، بۇل مۇقالماعان ەر ەڭبەكتىڭ جەمىسى. ءور رۋحتىڭ جەڭىسى. بۇقار جىراۋ ايتقانداي "قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاقپىن، بالتالاساڭ دا ايىرىلمان" دەپ الەكەڭدى ەش كۇش قورقىتا العان جوق، ەش ايلاكەر ازدىرا العان جوق، ەش قيىندىق توزدىرا العان جوق. بوز بالا شاعىندا قالىپتاسقان قاھارمان مىنەزى 80 جاستىق قارت شاعىندا دا تۇلا بويندا ءجۇزى قايتپاعان قانداۋىرداي قىلپىلداپ تۇر. اسقاق رۋحى وتتى بويىندا الاۋىن سوندىرمەي لاپىلداپ تۇر.
ءيا، اقىمەت بايتۇرسىنداي ۇلت ۇستازى "ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن" . الەكەڭ ، ءالىمعازى داۋلەتقان اعامىزدىڭ الماس قىلىشتاي وتكىر مىنەزىنىڭ جاسۋى قايتقان جوق. تەڭىز كەۋدەلى، مۇقيت ويلى، الماس مىنەزدى، سۇلۋ سەزىمدى، اسقار تاۋ اعا 80 جىلدىق مەي تويىڭىز قۇتتى بولسىن، دەنساۋلىعىڭىز مىقتى بولسىن. ءماريامداي التىن جەڭگەمىزدىڭ اسقار تاۋى بولىپ، 100 دەن اسىپ ۇزاق عۇمىر ءسۇرىڭىز. وت باسىڭىز بەن وتانىڭىزدىڭ قىزىعىن قاتار كورۋگە اللا ءناسىپ ەتسىن!!
قازاق ازاماتتارى سىزگە تارتىپ، سىزدەي بولىپ ءومىر ءسۇرسىن. ءسىز حالىققا، كەلەشەك ۇرپاققا كەرەك قايتالانباس تۇلعاسىز، عاجاپ قاس قالامگەر قابىرعالاس دوسىمسىز. مەن ءسىزدى سولاي باعالايمىن.

ۇلكەن ىزەتپەن: بولات بوپاي ۇلى
07.09.2023.ج. الماتى.