قازاقستاندا كەدەيلەر مەن جۇمىسسىزدار قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. بيۋدجەتتە اقشا جەتپەي، ۇنەمى ۇلتتىق قوردان قوسىمشا اقشا الىنىپ جاتىر.

كونستيتۋسيانىڭ ءبىرىنشى بابىنىڭ ەكىنشى تارماعىنا سايكەس، كەز-كەلگەن ساياسي نەمەسە ەكونوميكالىق رەفورما حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن ناشارلاتپاۋى ءتيىس. ءبىراق بىزدە كەرىسىنشە بولىپ وتىر: ماماندار مەن ساراپشىلار قازاقستان حالقىنىڭ جاپپاي كەدەيلەنىپ جاتقانىن ايتۋدا. دۇنيەجۇزىلىك بانك دەرەگىنشە، 2020 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءبىزدىڭ ەلدە كەدەيلەردىڭ سانى ءۇش ەسەگە كوبەيگەن. كەدەيلەنۋ ءالى جالعاسۋدا.

پرەزيدەنت توقايەۆ ءوز جولداۋىندا جاڭا ەكونوميكالىق مودەل كەرەك دەگەن. ءبىراق جاڭا مودەل جوق. مودەل تۇگىلى، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ قانداي دا ءبىر ماقساتى بار ما دەگەن سۇراققا جاۋاپ جوق. ەكونوميكالىق ءوسىم مەن ينفلياسيامەن كۇرەستى بىرىكتىرىپ قويىپ ماقسات قىلادى، ءبىراق بۇل ەكەۋى ەكى ءتۇرلى، ەكى بولەك ماقسات. بۇل دەگەن پرەزيدەنتتە ەكونوميكالىق بلوك جوق، وزگەرىس جاساي الاتىن ەكونوميكالىق كومانداسىنىڭ جوعىن بىلدىرەدى.

قازاق شەنەۋنىكتەرى ەكونوميكالىق تەوريانى بىلمەيدى. بۇل سونىڭ كەسىرى.

جەتىستىككە ۇمتىلاتىن كەز-كەلگەن ەل ەڭ الدىمەن ءوز ءونىمىن وڭدەۋدەن باستايدى.

قازاقستانعا شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن ءونىمدى ءبولىسۋ ۇلەسى تۋرالى كەلىسىمدەردى قايتا قاراۋ كەرەك. كوممەرسيالىق قۇپيا دەپ قاشا بەرمەي. 20-25 جىل بۇرىن العان مىندەتتەمەلەرىن ورىنداماعان كومپانيالار شيكىزات كەنىشتەرىن قازاقستانعا قايتارۋى ءتيىس. سوسىن شيكىزات الىپ وتىرعان شەتەلدىك كومپانيالاردى قۇرىعاندا باستاپقى وڭدەۋ زاۋىتتارىن سالۋعا مىندەتتەۋ كەرەك.

جاڭا ەكونوميكالىق مودەل قۇراتىن بولساق، ونىڭ اياسىندا «سامۇرىق-قازىنا»، «بايتەرەك» جانە «قازاگرو» حولدينگتەرىنىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك. بۇلار – قازاقستان بيۋدجەتىنىڭ ارامتاماقتارى بولىپ ۇيرەنگەن ۇيىمسىماقتار. شىنداپ كەلىپ تەكسەرسەك، ولار قازاقستان ەكونوميكاسىنا تەك شىعىن اكەپ وتىر.

كەڭەس زامانىندا قازاقستاننىڭ 20 ءوڭىرىنىڭ جارتىسى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ دونورى بولاتىن. سوڭعى بەس جىلدا دونور-وڭىرلەر تورتتەن ەكىگە دەيىن قىسقاردى: ماڭعىستاۋ وبلىسى مەن استانا دونور بولۋدان قالدى. ءقازىر قازاقستاندا ەكى-اق ءوڭىر – الماتى مەن اتىراۋ عانا بيۋدجەتكە بىردەڭە بەرىپ وتىر.

وتكەندە پرەزيدەنتتىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى بەرگەن ەسەبىن وقىپ تاڭ قالدىم. پرەزيدەنت ءبىر جىلدا 33 كۇندى شەتەلدەگى ساپاردا وتكىزگەن، قازاقستانداعى ساپارلارىندا نەبارى 17 كۇن بولعان. وڭىرلەردىڭ ماسەلەلەرىنە كوڭىل بولىنبەسە، ەل قالاي داميدى؟

ەكونوميكادا قازاقستاننىڭ ەشقانداي جوسپارى جوق. تەك الەۋمەتتىك باعىتتى ساقتاپ، شاعىن بيزنەستى دامىتامىز دەۋىنەن باسقا.

ۇلتتىق بانكتىڭ 2012 جىلى قابىلداعان ستراتەگياسىندا 2022 جىلى ەلدەگى ينفلياسيا 3-4% دالىزىنە كىرەدى دەلىنگەن. ءبىراق 2022 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا ينفلياسيا 21،7 پايىزدى قۇرادى.

سالىقتار بيۋدجەت كىرىسىنىڭ تەك 30 پايىزىن بەرىپ وتىر، قالعانى ۇلتتىق قور ەسەبىنەن جابىلۋدا. بۇل ەل تەك پوپۋليستىك ۋادەلەرمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى، كورپەسىنە قاراي كوسىلىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ورنىنا.

90-شى جىلداردىڭ سوڭىندا ءىجو-نىڭ 85% مەملەكەتتىك ەمەس كومپانيالار، 15% مەملەكەت قامتاماسىز ەتەتىن. ءقازىر ونىڭ شامامەن 70% مەملەكەتتىك جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور قامتاماسىز ەتەدى. بۇل – دۇرىس ەمەس.

مەملەكەت ەكونوميكادا، ساياساتتا بولسىن، بارلىق جەرگە باسىن تەرەڭ تىعىپ الدى. سالىق ورگاندارىنىڭ ۇساق-تۇيەك كاسىپكەرلەردىڭ تابىسىن تەكسەرۋگە كىرىسەيىن دەگەنى – مۇلدەم دۇرىس جول ەمەس. ودان ەشتەڭە شىقپايدى. شاعىن بيزنەستىڭ بيۋدجەتكە بەرەتىن بار ۇلەسى 2-اق پايىز. ولاردان سالىق جيناۋعا جۇمسالعان رەسۋرس ءتۇبى جينالعان سالىقتان ارتىق بوپ شىعادى. ونىڭ ورنىنا ءققس-تى رەتتەپ، مىڭ ءىرى كاسىپورىندى ىرىكتەپ الىپ، سولاردىڭ سالىعىن باقىلاۋ كەرەك. ءار ساتۋشى مەن ءار تاكسيستىڭ تابىسىن تەكسەرۋگە مەملەكەتتىڭ سالىق قىزمەتكەرى جەتپەيدى. دۇكەن-بازارداعى ۇساق ساۋداگەرلەر ونسىز دا بۇگىن-ەرتەڭ كەدەيلەر قاتارىنا كىرەيىن دەپ وتىرعاندار.

جۇڭگو كەدەيلىكپەن كۇرەستى 1976 جىلى باستادى. ەندى بيلىگى 2027 جىلى كەدەيلىكتى تۇبىرىمەن جويۋ مىندەتىن قويىپ وتىر. ءبىز اينالدىرعان 2-3 ميلليون كەدەيىمىزدىڭ ماسەلەسىن 30 جىل بويى شەشە الماي كەلەمىز.

ءبىز كەدەيدىڭ اقشا تابۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيمىز. ونىڭ ورنىنا تولەمدەر بەرىپ قانا قويامىز. ويتكەنى اقشا تابا باستاعان ادامنىڭ داۋىسى شىعا باستايدى. اقشاسى بار ادامنىڭ تالاپ ەتۋ قۇقىعى پايدا بولادى. ال مەملەكەتتىڭ قولىنا قارايتىن ادامدى باسقارۋ وڭاي. بىردەڭە دەي باستاسا، جاردەماقىسىنان قاعىلادى.

ءبىزدىڭ مەملەكەت دەموكراتيالىق ەمەس. ول ءبارىن ورتالىقتاندىرىپ، ءوز ۋىسىندا ۇستاماق. وكىنىشكە قاراي، بىزدە قاشان دا باستى نازاردا ادام ەمەس، مەملەكەت تۇرادى.

(ەكونوميست ماعبات سپانوۆتىڭ masa.media رەسۋرسىندا جاريالانعان سۇقباتىنان)