ۋاقىتتان جۇيرىك ەشتەڭە جوق، تاريح تۇرعىسىنان تارازىلايتىن بولساق، ەلىمىزدىڭ قازىرگى دامۋىنىڭ ءاربىر جىلى كەي ساتتە ونجىلدىقتاردىڭ جۇگىن ارقالاپ وتىرعانى امبەگە ايان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىگىن العان كەزدەن باستاپ ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي-قۇقىقتىق دامۋ جولىندا ەلەۋلى تابىستارعا قول جەتكىزىپ، الەمدىك قوعامداستىقتىڭ جالپىجۇرتقا تانىمال، مويىندالعان مۇشەسىنە اينالدى.

دۇنيەجۇزى «قازاقستاندىق دامۋ جولى» جونىندە، بايىپتى پراگماتيزمگە نەگىزدەلىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ ۇزاق مەرزىمدى ۇلتتىق مۇددەلەرى ناقتى ەسكەرىلگەن ەرەكشە تۇجىرىمداما تۋرالى ايتا باستادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ اتاپ وتكەندەي، ەلىمىز جيىرما جىلدان اسار-اسپاس از ۋاقىت ىشىندە ءوز دامۋىنىڭ بىرنەشە كەزەڭىن باستان كەشىردى: مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندە ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى قالانسا، ەكىنشى كەزەڭ قالىپتاسقان مەملەكەتكە جەتكىزگەن جول ىسپەتتى بولدى. مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى ماڭگىلىك ەلگە جول تارتاتىن ۇلى رەفورمالاردان باستالىپ وتىر.

ءۇشىنشى كەزەڭ باستاۋلارى

ەلباسى ەل دامۋىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىن باستايتىن بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانى كۇرت شيەلەنىسكەن جاھاندىق سىن-قاتەرلەرگە ادەتتەن تىس ءارى كۇشتى جاۋاپ رەتىندە ۇسىندى.

بيىلعى جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە بۇۇ-نىڭ نيۋ-يوركتە وتكەن «2015 جىلدان كەيىنگى دامۋ كەزەڭىنە ارنالعان كۇن ءتارتىبىن» قابىلداۋ جونىندەگى سامميتىندە پرەزيدەنت بۇۇ-نىڭ ورنىقتى دامۋ ماقساتتارى مەن وزگە دە قۇجاتتارىنىڭ مازمۇنى مەن باعدارى قازاقستاننىڭ باسىم­دىقتارى مەن مىندەتتەرىنە تولىق سايكەس كەلەتىنىن، ولاردى ىسكە اسىرۋ جاۋاپكەرشىلىگى ۇلتتىق ۇكىمەتتەردىڭ موينىنا جۇكتەلەتىنىن اتاپ ءوتتى.

قازاقستان باسشىلىعىنىڭ ەلدى ورنىقتى دامىتۋ جونىندەگى جاۋاپكەرشىلىگىنە «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» قۇجاتىن ىسكە اسىرۋ مىسال بولا الادى، ونىڭ ماقساتى ەلدى الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسۋ بولىپ تابىلادى.

بۇۇ-نىڭ اسا ءىرى حالىقارالىق فورۋمىندا ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز بۇكىل الەم جۇرتشىلىعىن ەلدە ىسكە اسىرىلىپ جاتقان، مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتىن جاڭعىرتۋعا، ازاماتتىق جانە قۇقىقتىق ينستيتۋتتاردىڭ جۇمىسىن جەتىلدىرۋگە، ەكونوميكانى ءارى قاراي يندۋستريالاندىرۋعا باعىتتالعان «بەس ينستيتۋتتىق رەفورما» جونىندە حاباردار ەتتى.

ولاردىڭ ىسكە اسۋى قازاقستاندىق مەملە­كەتتىلىكتى ودان ءارى نىعايتۋعا نەگىز قالاپ، جوعارى تەحنولوگيالى ەكونوميكانى جىلدام دامىتىپ، الەمدىك نارىققا شىعارۋعا جاعداي جاسايدى.

بيىلعى جىلدىڭ مامىر ايىندا مەملەكەت باسشىسى قازاقستان حالقىنا بەس رەفورمانى ىسكە اسىرۋ بويىنشا مەملەكەت اتقاراتىن ءىس-قيمىلدىڭ ەگجەي-تەگجەيلى ەكشەلگەن الگوريتمى – «ۇلت جوس­پارى – 100 ناقتى قادام» قۇجاتىن ۇسىندى. بۇل قۇجات جاھاندىق تۇراقسىزدىق بەلەڭ الىپ وتىرعان قازىرگى جاعدايدا ەلدىڭ قيىن سىناق كەزەڭىنەن سەنىمدى وتۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن نەگىز بولماق.

اسقاق ماقساتتاردى مۇرات تۇتقان ءارى سونىمەن ءبىر مەزگىلدە جۇزەگە اسىرىلۋ مۇمكىندىگى مول «ۇلت جوسپارى – 100 ناقتى قادام» الەم قوعامداستىعىنىڭ نازارىن اۋداردى.

شەتەلدىك ساراپشىلار اراسىندا پرەزيدەنتتىڭ بۇل جوسپارى – بارىنشا ۋاقتىلى، وزەكتى ءارى تەرەڭ ويلاستىرعان جوسپار، ول «الەمدەگى ۇكىمەتتەردىڭ تورتتەن ءۇشى ءۇشىن مانيفەست» بولا الار ەدى دەگەن پىكىر ايتىلدى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندەگى دامۋ تاجىريبەسى پرەزيدەنت قابىلداعان باعدارلامالاردىڭ ەشقاشان مانيفەست بولىپ قالا المايتىنىن كورسەتتى. ولار ءاردايىم ءىس جۇزىنە اسىرىلىپ، قازاقستاندى پروگرەسسيۆتى دامۋ جولىندا بايىپتى تۇردە العا باستىرىپ، مەملەكەت پەن قوعامعا وراسان زور پايداسىن تيگىزىپ كەلەدى.

بۇل جولى دا مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان ۇلت جوسپارى ناقتى ءىس-قيمىل قۇجاتى رەتىندە قوعام مەن مەملەكەتتە زامان تالابىنا ساي ءاربىر ادامنىڭ، ءاربىر وتباسىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرا تۇسۋگە، ەلدىڭ الەمدىك اۋقىمداعى باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ىرگەلى وزگەرىستەردىڭ نەگىزىن قالايدى.

پرەزيدەنت الدىمىزعا ۇلت جوسپارىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ەڭ شۇعىل زاڭداردىڭ العاشقى توپتاماسى 2016 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس دەگەن مىندەت قويدى.

كوميسسيا اتقارعان جۇمىس اۋقىمدى

ۇلت جوسپارى جاريالانعان بويدا دەرەۋ پرەزيدەنت جانىنان جاڭعىرتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ وكىلدەرى دە كىردى. بۇل پارلامەنتشىلەر­ءدىڭ زاڭ جوباسىنىڭ تۇجىرىمداماسى مەن ءماتىنىن ازىرلەۋدىڭ ەرتە ساتىسىنان باستاپ ونىڭ تاقىرىبىن مەڭگەرىپ، ءوز ۇسىنىستارىن ايتۋىنا، ارىپتەستەرىنىڭ پىكىرلەرىن ءبىلىپ، ەسكەرۋىنە مۇمكىندىك بەردى. جاڭعىرتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا وزگەرىستەردىڭ ءاربىر بلوگى بويىنشا زاڭ جوبالارىن دايىنداۋدا اۋقىمدى جۇمىس اتقاردى.

جاز بويى مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداي وتىرىپ، ۇكىمەتتىڭ، وزگە دە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ بىرلەسە كۇش سالۋى ناتيجەسىندە «100 ناقتى قادامدى» زاڭنامالىق قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى زاڭ شىعارۋ جۇمىسىنىڭ جوسپارى جاسالدى. وسى قۇجاتتا زاڭداردىڭ جوبالارىن پارلامەنتتە قاراۋ كەستەسىنە باسا ءمان بەرىلدى.

كوبىنە-كوپ، الدىن الا جاسالعان وسى اۋقىمدى جۇمىستىڭ، زاڭ شىعارۋ جۇمىسى جوسپارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى مەن بايىپتىلىعىنىڭ ارقاسىندا پارلامەنت ماجىلىسىنە سەسسيانىڭ باستالۋىنا قاراي كوپتەگەن زاڭ جوبالارىنىڭ كەلىپ ءتۇسۋى دەپۋتاتتار ءۇشىن كۇتپەگەن جاڭالىق بولا قويعان جوق.

پارلامەنت زاڭ جوبالارىنىڭ توپتاماسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىمەن كەلىسىلگەن كەستەگە سايكەس قاراۋعا جانە وسى كۇزدە پرەزيدەنتتىڭ قول قويۋىنا ۇسىنۋعا ءتيىس. زاڭنامالىق بازانى جاڭارتۋداعى مۇنداي قاجەتتى سەرپىن ۋاقىتتىڭ ۇشقىر سيپاتىنان تۋىنداپ وتىر، ءبىز زامان اعىمىنا ىلەسىپ قانا قويماي، وزىڭقى قارقىنمەن دامۋعا دا ءتيىسپىز.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحي قىسقا مەرزىمدە بۇدان دا كۇردەلى، بۇدان دا اۋقىمدى رەفورمالار جۇرگىزۋ تاجىريبەسى بار. ءارى ولاردىڭ ءبارى جۇيەلى، دايەكتى جانە ناتيجەلى سيپاتىمەن ەرەكشەلەندى.

وسى ورايدا، 1995 جىلى مەملەكەت دامۋىنىڭ بەتبۇرىس كەزەڭىندە، ۇلتتىق ەكونوميكا كەڭەستىك جوسپارلى ەكونوميكادان نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشكەن ساتتە پرەزيدەنت ەل بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپتىلىق جۇگىن ءوز موينىنا الىپ، جاعدايدى نارىقتىق قاتىناستار پايداسىنا تۇبەگەيلى تۇردە وزگەرتكەن زاڭ كۇشى بار 147 جارلىق قابىلداعانىن ەسكە سالا كەتكىم كەلەدى. مەن بۇل تۋرالى سەنىممەن ايتا الامىن، ويتكەنى سول جىلدارى ءوڭىردىڭ باسشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعانمىن.

ءدال سول تۇستا پرەزيدەنتتىڭ «جەر تۋرالى»، «جەر قويناۋى جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋ تۋرالى»، «مۇناي تۋرالى»، «شەتەلدىك ينۆەستيسيالار تۋرالى» جانە باسقا دا جارلىقتارى شىقتى. مۇلدەم جاڭا نارىقتىق زاڭنامانىڭ وسى بلوگى سول كەزدە ەكونوميكانى رەفورمالاۋ، ءوندىرىستىڭ ەركىندىگى مەن كاسىپكەرلىككە قولداۋ كورسەتۋ باعىتىندا ەلەۋلى سەرپىن جاساۋعا جول اشتى.

سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا نارىقتىق وزگەرىس، تارتىلعان ينۆەستيسيالار كولەمى بويىنشا، جالپى، ەكونوميكانىڭ ءوسىمى مەن ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتى جونىنەن تمد ەلدەرى اراسىندا كوش باستادى.

ەل دامۋىنىڭ سول ءبىر كۇردەلى كەزىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىعىرىقتان جول تابا ءبىلىپ، ەكونوميكانى قۇتقارىپ قالۋ جولىندا شەشۋشى شارالاردى جەدەل قابىلداۋ سەكىلدى بىرەگەي قابىلەتى ايقىن كورىندى. وتكىر سىناقتار ساتىندە پرەزيدەنت ءاردايىم جاڭا مۇمكىندىكتەردى ويلاستىرىپ، الىس بولاشاقتى ويلاي وتىرىپ، «داعدارىستان شىعۋدىڭ» بىردەن-بىر دۇرىس ءارى ءتيىمدى كىلتتەرىن تابادى.

ەلدى جاڭعىرتۋ جولىنداعى باتىلدىق پەن ناتيجەلىلىكتىڭ وسى ءبىر جارقىن مىسالى ءبىزدى ءقازىر دە، مەملەكەت پەن قوعام دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىن ىسكە اسىرۋ كەزىندە شابىتتاندىرا تۇسەدى.

كولەمى ايتارلىقتاي اۋقىمدى زاڭ جوبالارىمەن ساپالى جۇمىس ىستەۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا پالاتا باسشىلىعى پارلامەنت ماجىلىسىندەگى جۇمىس توپتارىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ، ۇكىمەت پەن باسقا دا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، ءماجىلىس اپپاراتىنىڭ، وتاندىق جانە شەتەلدىك ساراپشىلار مەن مامانداردىڭ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ، عالىمدار مەن ازاماتتىق قوعامنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرىنىڭ بار كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرىپ، ولاردى جەدەل، كاسىبي جانە اشىق جۇمىس ىستەۋگە جۇمىلدىردى.

ءماجىلىس – زاڭ شىعارۋدىڭ شتابى

وسى ءبىر ايرىقشا ەستە قالارلىق كۇندەرى ءماجىلىس ەلىمىزدەگى زاڭ شىعارۋ جۇمىسىنىڭ ورتالىعىنا، ناعىز شتابىنا اينالدى.

دەپۋتاتتاردىڭ بار ۋاقىتى مەن قاجىر-قايراتى پرەزيدەنتتىڭ «100 ناقتى قادام» جوسپارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ازىرلەنگەن زاڭ جوبالارىنىڭ توپتاماسىن قاراستىرۋعا باعىتتالدى. پالاتانىڭ باسشىسى رەتىندە رەفورمالاردى زاڭنامالىق قامتاماسىز ەتۋدە دەپۋتاتتاردىڭ كاسىبيلىكپەن بەرىلە جۇمىس ىستەگەنىنە مەنىڭ كوڭىلىم تولدى.

ماجىلىستە وتكىزىلەتىن پارلامەنتتىك تىڭداۋ، كوميتەتتەردىڭ كوشپەلى وتىرىستارى، كونفەرەنسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر، ءىسساپارلار سەكىلدى جانە باسقا دا كوپتەگەن قاجەتتى ءىس-شارالار وسى اسا ماڭىزدى مىندەت شەشىلگەنگە دەيىن كەيىنگە قالدىرىلدى.

ءماجىلىستىڭ جۇمىس كەستەسى وتە تىعىز بولدى. ءاربىر كۇن، ءاربىر ساعات ەسەپكە الىندى. 1 قىركۇيەكتە پارلامەنتتىڭ بەسىنشى سەسسياسى اشىلعاننان كەيىن ىلە-شالا ءماجىلىستىڭ بيۋروسى وتكىزىلىپ، وندا كەلىپ تۇسكەن زاڭ جوبالارى ءبولىندى.

بەيىندى كوميتەتتەردىڭ وتىرىستارىندا جۇمىس توپتارىنىڭ جەتەكشىلەرى مەن قۇرامى بەلگىلەنىپ، زاڭ جوبالارىمەن جۇمىس كەستەسى ناقتىلاندى.

اسا قاۋىرت زاڭ شىعارۋ قىزمەتى نەگىزىنەن جۇمىس توپتارىندا، سان-الۋان كونسۋلتاسيالار، كەلىسۋلەر، ساراپتامالار جانە ت.س.س. بارىسىندا جۇرگىزىلدى. بۇل – زاڭ شىعارۋشىنىڭ قاسيەتتى زەرتحاناسى، وعان ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن بەلسەندى تۇرعىنى قاتىسا الادى. پارلامەنت قاشاندا ءوز سايلاۋشىلارىمەن ىنتىماقتاسۋ ءۇشىن اشىق. قانداي دا ءبىر زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ كەزىندە كەز كەلگەن ازامات، عىلىمي جانە باسقا دا كەز كەلگەن ۇيىم پارلامەنت سايتىندا ۇسىنىستار، كەڭەستەر بەرىپ، ءوز ومىرلىك تاجىريبەسىن ءبولىسىپ، دەپۋتاتقا ءوتىنىش جاساي الادى. ءبىزدىڭ وتانداستارىمىزدىڭ ءاربىر سىندارلى، دايەكتى پىكىرى زاڭ شىعارۋشىنىڭ نازارىنان تىس قالمايدى، ءتىپتى، ول مۇنداي پىكىرلەردى قاراۋعا مۇددەلى، ويتكەنى زاڭ ەلىمىزدىڭ ءاربىر تۇرعىنىنىڭ، بۇكىل قوعامنىڭ جانە تۇتاستاي العاندا مەملەكەتتىڭ مۇددەلەرىن قاناعاتتاندىرۋعا جانە قورعاۋعا باعىتتالعان.

بەسىنشى سايلانعان پارلامەنتتىڭ بەسىنشى سەسسياسىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ ماجىلىستەگى كۇردەلى زاڭ شىعارۋ جۇمىسى جەتى كوميتەت پەن اپپاراتتا تاڭ سارىسىنەن ءتۇن جارىمىنا دەيىن، قاجەت بولعان كەزدە سەنبى، ءتىپتى جەكسەنبى كۇندەرى ءجۇرىپ جاتتى.

ماجىلىستە جەدەل زاڭ جوبالارى بويىنشا جۇمىس اشىق جۇرگىزىلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، جۇرتشىلىقتىڭ وكىلدەرى جۇمىس توپتارى مەن كوميتەتتەردىڭ وتىرىستارىنا، جالپى وتىرىستارعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك الدى. جۇمىس توپتارىنىڭ جۇزدەگەن مۇشەلەرى، زاڭ جوبالارىنىڭ ازىرلەۋشىلەرى، ماماندار، ساراپشىلار، ونداعان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جۋرناليستەرى، ماجىلىسكە شاقىرىلعان وزگە دە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى تاڭمەن تالاسىپ پارلامەنت عيماراتىنىڭ ەسىگىن اشادى. كۇن سا­يىن جۇمىس توپتارى مەن كوميتەتتەردىڭ 30-عا تارتا وتىرىسى وتكىزىلدى. كەيبىر زاڭ جوبالارى بويىنشا (مىسالى، «قوعامدىق كەڭەستەر تۋرالى»، «جوعارى سوت كەڭەسى تۋرالى»، يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق ساياسات ماسەلەلەرى جونىندەگى جانە باسقالار) ءبىر كۇندە ەكى رەتتەن وتىرىس وتكىزىلدى.

وسى كەزەڭدەگى ماجىلىستەگى زاڭ شىعارۋ جۇمىسىنىڭ قانداي قارقىندى بولعانىن ءبىرقاتار سيفرلار تولىق ايعاقتاي الادى. قىركۇيەكتىڭ باسى مەن 7 قازان ارالىعىندا جۇمىس توپتارىنىڭ 500-دەن استام وتىرىسى، باس كوميتەتتەردىڭ 22 كەڭەيتىلگەن وتىرىسى وتكىزىلدى. دەپۋتاتتار زاڭ جوبالارىنىڭ بۇكىل توپتاماسى بويىنشا 11 مىڭعا جۋىق تۇزەتۋلەردى قاراستىردى، ولاردىڭ جارتىسىنان استامى قابىلداندى.

ەل بولاشاعىنا دەگەن اسقان جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى، زاڭ جوباسىنىڭ ساپالى شىعۋىنا دەگەن شىنايى مۇددەلىلىك جۇمىس توپتارىندا بولماسىن ءاربىر تۇجىرىمدامالىق ۇسىنىستار بويىنشا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى. كەيدە ەموسياعا بەرىلۋ دە بولعانىمەن، جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرى تۇپتەپ كەلگەندە بىر-بىرىنە قۇلاق قويىپ تىڭداپ، بارلىق مۇمكىن نۇسقالاردى تالقىعا سالىپ، زاڭنىڭ وڭتايلى نورمالارىن، كونستيتۋسياعا قايشى كەلمەيتىن، زاڭ جوباسىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا جاۋاپ بەرەتىن، قاتارداعى سايلاۋشى، جۇمىسشى نەمەسە عالىم، ءمۇعالىم نەمەسە بيزنەسمەن، اۋىل تۇرعىنى نەمەسە قالا تۇرعىنى، ياعني ءبىرتۇتاس قازاقستان حالقىن قۇرايتىن – ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز كۇتەتىن نورمالاردى تاۋىپ وتىردى.

دەپۋتاتتار پالاتانىڭ جالپى وتىرىسىنا زاڭ جوبالارىنىڭ كولەمدى سالىستىرما كەستەلەرىنىڭ بۇكىل ءماتىنى بويىنشا پىسىقتالعان پوزيسيالارمەن، زاڭ شىعارۋ جۇمىستارىنىڭ بارلىق كۇردەلى ساتىلارىنان وتكەن، ۇيلەستىرىلگەن پىكىرلەرمەن كەلىپ وتىردى.

جۇكتەمە جۇگى اۋىر شاق

جۇكتەمەگە كەلەتىن بولساق، جۇكتەمە نەگىزىنەن الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنە جانە ەكونوميكالىق رەفورما كوميتەتىنە ءتۇستى، ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىستارىنا قاراۋعا ولار تيىسىنشە 15 جانە 12 زاڭ جوباسىن دايىندادى. قارجى جانە بيۋدجەت كوميتەتى مەن زاڭناما جانە سوت-قۇقىقتىق رەفورما كوميتەتى – 10 زاڭ جوباسىن، اگرارلىق ماسەلەلەر كوميتەتى – 7، حالىقارالىق ىستەر، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەن ەكولوگيا ماسەلەلەرى جانە تابيعات پايدالانۋ كوميتەتى ءارقايسىسى 4 زاڭ جوباسىنان قارادى.

ناقتى زاڭ جوبالارىنا كەلەر بولساق، ماقۇلدانعان زاڭ جوبالارىنىڭ ىشىندە 3 كونستيتۋسيالىق زاڭ، 19 نەگىزگى زاڭداردىڭ جوبالارى، قولدانىستاعى قۇقىقتىق بازاعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزەتىن 40 زاڭ جوباسى بار. ال ۇلت جوسپارىن زاڭنامالىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ جالپى مىناداي بولدى: 13 زاڭ جوباسى – مەملەكەتتىك قۇرىلىس ماسەلەلەرى بو­يىنشا؛ 9 زاڭ جوباسى قارجى، سالىق جانە كەدەن ءىسى ماسەلەلەرى بويىنشا؛ ءارقايسىسى 7 زاڭ جوباسىنان – ەڭبەك، الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ جانە الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ، سونداي-اق، شارۋاشىلىق قىزمەتىن مەملەكەتتىك رەتتەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا؛
6 زاڭ جوباسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى، سوتتاردىڭ جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا؛ 5 زاڭ جوباسى ءبىلىم بەرۋ، عىلىم، مادەنيەت جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا؛ 4 زاڭ جوباسى اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرى بويىنشا؛ ءارقايسىسى 2 زاڭ جوباسىنان – ازاماتتىق جانە ازاماتتىق-پروسەسسۋالدىق زاڭناما سالاسى، كاسىپكەرلىك، سونداي-اق، ونەركاسىپ، كولىك جانە بايلانىس ماسەلەلەرى بويىنشا، ءبىر-بىر زاڭ جوباسىنان – جەر زاڭناماسى سالاسى جانە قۇرىلىس، تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق، ساۋلەت جانە ت.ب. ماسەلەلەرى بويىنشا قابىلداندى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، پرەزيدەنتتىڭ رەفورماسى ءىس جۇزىندە مەملەكەت پەن قوعام تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعان.

وقىرماندارعا زاڭنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن، سونىمەن بىرگە، ونىمەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىن بىلگەن قىزىقتى بولار دەپ ويلايمىن. زاڭداردىڭ بۇل توپتاماسى مەملەكەت پەن قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەردى اشادى، كوبىنە ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىنە ساي كەلەدى.

ماسەلەن، ۇلت جوسپارىنىڭ العاشقى ون بەس قادامى قازىرگى زامانعى كاسىبي مەملەكەتتىك اپپاراتتى قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان. بۇل قادامداردىڭ بارلىعى «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» زاڭنىڭ جاڭا رەداكسياسىندا جانە وعان قوسىمشا زاڭدا كورىنىس تاپتى. بۇل زاڭ تۋرالى كوپتەگەن ماقالالار جارىق كوردى، سوندىقتان مەن بۇل نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىنىڭ جوبانى ازىرلەۋشىلەر مەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى جۇمىس ىستەگەن ءبىرقاتار جاڭا تۇستارىن اتاپ وتكىم كەلەدى.

ادامزات تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، بيلىك بەدەلى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىلىكتىڭ تابىستىلىعى دا كوبىندە ساۋاتتى، بىلىكتى، سىبايلاس جەمقورلىققا ۇرىنباعان شەنەۋنىككە بايلانىستى. سول سەبەپتى تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءبىز مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭنامانى جانە ونىمەن قاتار سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى زاڭنا­مانى جەتىلدىرىپ وتىردىق.

زاڭ جوباسى كوبىنە «ينتەللەكتۋالدىق، مورال­دىق جانە كاسىپتىك جاعىنان ەڭ لايىقتىلاردىڭ باسقارۋى» رەتىندە «مەريتوكراتيا قاعيداتتارىنا» جانە ءبىلىمىن، داعدىسىن، تاجىريبەسىن پراكتيكادا ءتيىمدى قولدانا الاتىن جانە ول ءۇشىن جاۋاپ بەرە الاتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى تاڭداۋ جانە جوعارىلاتۋ؛ مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ قابىلەتتىلىگى مەن ءوزىن ءوزى ۇدايى دامىتىپ وتىرۋى؛ اشىق باسەكەلەستىك نەگىزىندە ونىڭ مانساپتىق ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛ مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ قىزمەتتىك ەتيكا قاعيدالارىن مۇلتىكسىز ساقتاۋى جاتقىزىلاتىن «كاسىبي قىزمەتىن ىسكە اسىرۋعا بىلىكتىلىكپەن كەلۋ» سياقتى ۇعىمدارعا نەگىزدەلگەن.

«مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلگەن جاڭالىقتار جۇمىس توبىنىڭ 11-وتىرىسىندا جان-جاقتى تالقىلاندى. دەپۋتاتتار بارلىق تۇزەتۋلەردى كەيبىر كەزدەرى كورىنىس بەرىپ قالاتىن ءداستۇرلى بيۋروكراتيالىق تاسىلدەردى حالىقتىڭ قاجەتتىلىگى مەن مۇڭ-مۇقتاجىنا تەز ارادا جاۋاپ بەرەتىن، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ مۇددەسىن قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەتتىك مەنەدجمەنتتىڭ جاڭا مادەنيەتىنە اۋىستىرۋ ماقساتىندا ەنگىزىپ وتىر.

«سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرا­لى» زاڭ الدىڭعى زاڭمەن تىعىز بايلانىس­تى بولىپ تابىلادى. ادامزات لاۋازىمدى تۇلعا­لاردىڭ ساتقىندىعىمەن، پاراقورلىقپەن، كەي­ءبىر شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرىنىڭ لاۋازىمدىق جاع­داي­لارىن تەرىس پايدالانۋشىلىقتارىمەن باياعىدان بەرى كۇرەسىپ كەلەدى جانە بەلگىلى ءبىر جەتىستىكتەرگە، ءتىپتى ادام تاڭعالارلىق جەتىستىكتەرگە جەتۋدە. وعان ءبىرقاتار دامىعان ەلدەردىڭ مىسالدارى دالەل بولا الادى.

قازاقستان وسى ىندەتپەن تاباندى كۇرەسىپ كەلەدى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2014 جىلعى 26 جەلتوقسانداعى جارلىعىمەن بەكىتىلگەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى 2015-2025 جىلدارعا ارنالعان ستراتەگيا، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى 2015-2025 جىلدارعا ارنالعان ءىس-قيمىل باعدارلاماسى جانە باسقا قۇجاتتار وسىعان دالەل.

ۇكىمەت ۇسىنعان زاڭ جوباسىندا «سىبايلاس جەمقورلىق»، «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياسات»، «سىبايلاس جەمقورلىق ءقاۋپى» سياقتى ۇعىمداردىڭ ماعىناسى اشىلىپ، «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى شەكتەۋلەر»، «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى مونيتورينگ» جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى باسقا دا ءىس-قيمىلدىڭ جاڭا شارالارى ەنگىزىلەدى. ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ قاراۋىنا ەنگىزىلەتىن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل بويىنشا جىل سايىنعى ۇلتتىق باياندامانى دايىنداۋى زاڭ جوباسى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

زاڭ جوباسىمەن جۇمىس بارىسىن­دا جۇمىس توبىنىڭ 15 وتىرىسى وتكى­ءزىل­ءدى، دەپۋتاتتار 150-دەن اسا تۇزەتۋ ەنگىزدى، ونىڭ شامامەن 100ء-ى قابىلداندى. دەپۋتاتتىق كورپۋس سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى تاربيە؛ سىبايلاس جەم­قور­لىققا قارسى مونيتورينگ؛ سىبايلاس جەمقور­لىققا قارسى ستاندارتتار؛ جەكە سەكتوردا، ونىڭ ىشىندە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىنىڭ قىزمەتىندە شەشىمدەر قابىلداۋ رەسىمدەرىنىڭ اشىقتىعى؛ كاسىپكەرلىك سالاسىندا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل شارالارى؛ سىبايلاس جەمقورلىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار اياسىن ايقىنداۋ ماسەلەلەرىن جانە باسقا دا ماسەلەلەردى كوتەردى.

كاسىبي بىلىكتىلىك كورىنگەن تۇس

ەلىمىزدىڭ جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگانىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە، پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتتارى «زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ» باعىتى بويىنشا ءبىرقاتار زاڭ جوبالارىن قاراۋدا ەرەكشە كاسىبي بىلىكتىلىك تانىتتى. اتالعان توپتامادا ءبىرقاتار زاڭدار بار، ولاردىڭ ىشىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى سوت كەڭەسى تۋرالى» زاڭ جوباسى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوت جۇيەسى مەن سۋديالارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭ جوباسى بار. بۇل زاڭ جوبالارى مۇقيات قارالدى، تۇتاستاي العاندا، قابىلداۋعا دايىندالدى.

ماجىلىستە قارالعان جانە ماقۇلدانعان زاڭ جوبالارىنىڭ اراسىندا پرەزيدەنت رەفورمالارىمەن بىتە قايناسىپ جاتقان «نۇرلى جول» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان توپتامانى ەرەكشە اتاپ ءوتۋ قاجەت. وسى بولىكتىڭ نەگىزگى ماقساتى – مەملەكەتتىڭ ودان كەيىنگى ەكو­نو­ميكالىق سەرپىلىسى ءۇشىن ەۋرازيالىق كونتينەنتتىك كولىكتىك جۇيەنىڭ بولىگى رەتىندە مەملەكەتتىڭ ينفرا­قۇرىلىمدىق جەلىسىن قۇرۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستاندىق ينفراقۇرىلىمدىق جوبا قحر باس­شىلىعى ۇسىنعان «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باعدارلاماسىمەن ءساتتى ۇيلەسۋدە.

بۇل مەگاجوبا ەكونوميكالىق ىنتىماق­تاستىققا امەريكا كونتينەنتى ەلدەرى مەن اۆستراليانى ەنگىزۋ ءۇشىن اشىق، سونداي-اق، ازيا، ەۋروپا جانە افريكا مەملەكەتتەرىنىڭ ەكونوميكالىق بىتىراڭقىلىعىن ەڭسەرۋگە باعىتتالعان كوپ قىرلى ەكونوميكالىق ستراتەگيا بولىپ تابىلادى.

ەاەك جوبالارى جانە جىبەك جولىنىڭ ەكو­نوميكالىق بەلدەۋى ءبىر-بىرىن تولىقتىراتىن سيپاتقا يە ەكەنىن ەرەكشە اتاپ كورسەتۋ قاجەت. بۇل ورايدا، قازاقستان پرەزيدەنتى بۇۇ سامميتىندە (2015 جىلعى قىركۇيەك) ۇلكەن ەۋرازيا يدەياسىنىڭ اينالاسىنا توپتاسۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا ەرەكشە توقتالىپ ءوتتى، ول ۇلتتىق ەگەمەندىكتى ءسوزسىز ساقتاعاندا جانە قاتىسۋشى ەلدەردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە قۇرمەت بولعاندا ەاەو-نى، جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىن جانە ەۋروپالىق وداقتى ءححى عاسىردىڭ ءبىرتۇتاس ينتەگراسيالىق جوباسىنا بىرىكتىرەدى.

نەگىزگى ءۇش كومپونەنتتى اتاپ ءوتۋ قاجەت، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ولار جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى جوباسىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە جۇڭگو مەن ەاەو ەلدەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋدىڭ بازالىق نەگىزىن قۇرايتىن بولادى.

بىرىنشىدەن، بۇل – ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدى جال­عاس­تىراتىن كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ جانە ونى حالىقارالىق كولىك-كوممۋنيكاسيالىق ءدالىز­دەرمەن ينتەگراسيالاۋ.

ەكىنشىدەن، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق­قا قاتىسۋشى ەلدەر مەن قىتايدىڭ ساۋدا-ەكونو­ميكالىق، يندۋستريالىق جانە ينۆەستيسيالىق ىن­تىماقتاستىعىن نىعايتۋ جونىندەگى شارالار كەشەنىن قابىلداۋ.

ۇشىنشىدەن، جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى جوباسى شەڭبەرىندە ەۋرازيالىق ەكو­نوميكالىق وداقتىڭ قىتايمەن ىنتىماق­تاستىعى ماڭىزدى كومپونەنت بولىپ تابىلادى.

ەكى ستراتەگيالىق جوبانىڭ جۇيەلى تۇردە ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋى ءححى عاسىرداعى الەمدىك دامۋدى قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىنە سەنىمىم مول.

قازاقستان تەمىرجول كولىك قاتىناسىندا جانە 8445 شاقىرىم جولدىڭ 2787 شاقىرىمى ەلىمىزدىڭ اۋماعى ارقىلى وتەتىن «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» اۆتوموبيل جوباسىندا نەگىزگى ترانزيتتىك مەملەكەت بولادى. اتالعان ءدالىزدى قۇرۋ جانە ونىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازانى جەتىلدىرۋ قاجەت. بۇعان ازاماتتىق، بيۋدجەت، سالىق كودەكستەرىنە جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى كولىك تۋرالى»، «تابيعي مونوپوليالار جانە رەتتەلەتىن نارىقتار تۋرالى»، «تەمىرجول كولىگى تۋرالى»، «اۆتوموبيل جولدارى تۋرالى»، «ساۋدا ماقساتىندا تەڭىزدە ءجۇزۋ تۋرالى»، «اۆتوموبيل كولىگى تۋرالى»، «ىشكى سۋ كولىگى تۋرالى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋە كەڭىستىگىن پايدالانۋ جانە اۆياسيا قىزمەتى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا ەنگىزىلگەن جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە جول-كولىك ينفرا­قۇرىلىمىن، كولىكتىك لوگيستيكانى جانە اۆياتاسىمالدى دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭدا قامتىلعان وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار باعىتتالعان.

ەكونوميكا سالاسى زاڭدارىنىڭ توپتاماسىنا مىناداي زاڭدار دا كىردى، ولار: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ساۋدا قىزمەتىن رەتتەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ءوز­گەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى»، كۇشىن جويۋعا قويىلعان 11 زاڭنىڭ («جەكە كاسiپكەرلiك تۋرالى، «شارۋا نەمەسە فەرمەر قوجالىعى تۋرالى»، «تاۋارلار يمپورتى جاعدايىندا ىشكى رىنوكتى قورعاۋ شارالارى تۋرالى»، «دەمپينگكە قارسى شارالار تۋرالى»، «سۋبسيديالار جانە وتەم شارالارى تۋرالى»، «ينۆەستيسيالار تۋرالى»، «تەحنيكالىق رەتتەۋ تۋرالى»، «سايكەستىكتى باعالاۋ سالاسىنداعى اككرەديتتەۋ تۋرالى»، «باسەكەلەستىك تۋرالى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ تۋرالى»، «يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق قىزمەتتى مەملەكەتتىك قولداۋ تۋرالى») باسىن بىرىكتىرگەن كاسىپكەرلىك كودەكس، دەپۋتاتتار سول ارقىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 10 كودەكسى مەن 83 (!) زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋدى قاراستىرعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كاسىپكەرلىك ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى»؛ ىلەسپە زاڭىمەن «مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى»؛ ىلەسپە زاڭىمەن «ءوزىن ءوزى رەتتەۋ تۋرالى» جانە ت.ب. زاڭ جوبالارى.

«مەملەكەتتىك اۋديت جانە قارجىلىق باقىلاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنا بيۋدجەت قاراجاتىن پاي­دالانۋ بويىنشا كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋ­بەك­تىلەرىنىڭ جىل سايىنعى اۋديتىنە قاتىستى قا­عيداتتى سيپاتتاعى تۇزەتۋ ەنگىزىلدى، ەندى اۋدي­تورلىق كومپانيالار ەسەپتە بيۋدجەت قاراجاتىن پايدالانۋ ماسەلەلەرىن بولەك قوسىمشامەن جازاتىن بولادى.

جۇمىس ىستەمەيتىن كرەديتتەر ماسەلەلەرى جونىندەگى زاڭ جوباسى بويىنشا دەپۋتاتتار قار­جىلىق كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى تۇتىنۋشى ازامات­تارىمىزدىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا قاتىستى ماڭىزدى تۇزەتۋلەر ەنگىزدى.

ينۆەستيسيا – يگەرگەنگە يگىلىك

ەلىمىزدە ينۆەستيسيالاردى تارتۋ ءۇشىن قو­لاي­لى جاعدايلار جاسايتىن زاڭناما بازاسى قالىپ­تاس­تىرىلعان، ترانسۇلتتىق كومپانيالار تارتىلۋدا.

قازاقستان تارتىلعان ينۆەستيسيالاردىڭ كولەمى بويىنشا تمد-دا كوشباسشى بولىپ تابىلادى، وسى ينۆەستيسيالار مەملەكەت باسشىسىنىڭ بەلسەندى قىزمەتى مەن بەدەلىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزگە كەلۋدە. وسىعان مىسال رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جالپى كاپيتالداندىرۋى 10 تريلليوننان اساتىن 40-تان استام امەريكالىق وزىق كومپانيا، ينۆەستيسيالىق قور جانە قارجىلىق ينستيتۋت باسشىلارىمەن نيۋ-يوركتە بيىلعى جىلعى 28 قىركۇيەكتەگى كەزدەسۋىن ايتۋعا بولادى. كەزدەسۋ بارىسىندا كومپانيالاردىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىن ودان ءارى دامىتۋعا قاتىسۋىن جانە قۇرىلعالى وتىرعان استانا حالىقارالىق قارجى ورتالىعى شەڭبەرىندە ىنتىماقتاسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ جولدارى قارالدى. امەريكالىق بيزنەسمەندەر ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ ىنتىماقتاستىق ءۇشىن اشىق ەكەنىن، ەل باسشىلىعىنىڭ قۇقىقتىق جۇيەنى نىعايتۋ جانە ونىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ جونىندەگى كۇش-جىگەرىن جوعارى باعالادى.

وتاندىق ونەركاسىپتى دامىتۋ، ءىرى ينۆەستورلاردى تارتۋ ءۇشىن جاعدايدى ودان ءارى زاڭنامانى ۇنەمى جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى.

ەكونوميكالىق باعىتتاعى زاڭدارمەن قاتار ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك سالاداعى زاڭداردىڭ تۇتاس توپتاماسى قارالدى، ولاردىڭ اراسىندا ىلەسپە زاڭىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك كودەكسىن؛ ىلەسپە زاڭىمەن «مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ تۋرالى»؛ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى»؛ ىلەسپە زاڭىمەن «قايىرىمدىلىق، دەمەۋشىلىك جانە مەسەناتتىق قىزمەت تۋرالى»؛ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مادەنيەت جانە تاريحي-مادەني مۇرا ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى»؛ ىلەسپە زاڭىمەن «عىلىمي جانە (نەمەسە) عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەتتى كوممەرسيالاندىرۋ تۋرالى» جانە باسقا دا زاڭ جوبالارىن اتاعان ءجون.

جاڭا ەڭبەك كودەكسى ەڭبەك قاتىناستارىن يكەمدى تۇردە رەتتەۋ تەتىكتەرىن كەڭەيتۋ، كاسىپورىنداردىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن ءبىرقاتار شەكتەۋلەردى الىپ تاستاۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى ازىرلەندى، بۇل كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدا، ەڭبەك نارىعىندا، شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى تارتۋدا وڭ اسەرىن تيگىزەدى.

زاڭ جوباسىنا دەپۋتاتتار باسا نازار اۋداردى، ولار 300-دەن استام تۇزەتۋ ەنگىزدى، ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەردىڭ 215ء-ى قابىلداندى. دەپۋتاتتار ەكونوميكالىق تيىمدىلىك پەن ەڭبەكشىلەردى الەۋمەتتىك قورعاۋ اراسىنداعى وڭتايلى تەڭدىككە باعىتتالعان قۇقىقتىق تۇجىرىمداردىڭ ءدال­دىگى بويىنشا جۇمىس ىستەدى، اتاپ ايتقاندا، زەينەتكەرلىك جاسقا جاقىنداعان ادامداردى الەۋمەتتىك قورعاۋ، جۇمىسكەردى ءبىر جۇمىس بەرۋشىدەن ەكىنشىسىنە اۋىستىرۋدىڭ قوسىمشا مۇمكىندىكتەرى تۋرالى جانە ت.ب. نورمالاردى ۇسىندى. ۇستەمە جۇمىستاعى ەڭبەك­كە اقى تولەۋ كوەففيسيەنتى تۋرالى دەپۋتاتتىق تۇزەتۋ بويىنشا جاڭا ەڭبەك كودەكسىن ازىرلەۋشىلەرمەن پىكىرتالاس تۋىندادى، ولار قۇجاتتىڭ جوباسىندا جۇمىسكەردىڭ جالاقىسىندا 1،25 ساعاتتىق تولەماقى مولشەرلەمەسىن بەلگىلەگەن. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ پارلامەنتتىك فراكسياسىنىڭ دەپۋتاتتارى سالالىق كاسىپوداقتار مەن جۇرتشىلىقتىڭ ۇجىمدىق وتىنىشتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ەڭبەك شارتىنا سايكەس ارتتىرۋ قۇقىعىمەن ۇستەمە ساعاتتارداعى، مەرەكە جانە دەمالىس كۇندەرىندەگى جۇمىس ءۇشىن ەڭبەككە اقى تولەۋدىڭ 1،5-تەن تومەن ەمەس ءبىرىڭعاي بىرىزدەندىرىلگەن مولشەرىن بەكىتۋدى تالاپ ەتتى.

تيىمدىلىك تەتىگى – تۇسىنىستىك

ايتپاقشى، جەدەل قارالاتىن زاڭ جوبالارىن قاراۋ شەڭبەرىندە ءۇش فراكسيانىڭ جانە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ دەپۋتاتتىق توبىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەگەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. ولار بۇل زاڭداردىڭ سايلاۋشىلارعا كەرەك ەكەنىن سەزىنۋدە جاۋاپتىلىق پەن تۇسىنىستىكتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتتى، پارمەندى ءوزارا ءىس-قيمىل مەن مامىلەگە قول جەتكىزۋدىڭ ۇلگىسىن پاش ەتتى. بۇل بۇكىل دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ ەلباسىنىڭ ساياساتى مەن رەفورمالارىن تولىق قولدايتىنىن كورسەتەدى.

حالىقتى الەۋمەتتىك قولداۋ ماسەلەلەرى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭدا كورىنىس تاپتى. زاڭدا تابىسى از ازاماتتاردى قولداۋدىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋعا ىنتالاندىرۋعا – الەۋمەتتىك تولەمدەردى الۋشىلار اراسىندا ماسىلدىقتى بولعىزبايتىن جاڭا تەتىكتەردى ەنگىزۋگە، سونداي-اق، ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارى ءۇشىن الەۋمەتتىك تولەمدەردى وزگەرتۋ مەن وڭتايلاندىرۋعا باعىتتالعان مەم­لەكەتتىك جۇيەنى رەفورمالاۋ بەكىتىلدى. دەپۋ­تاتتار ەنگىزگەن 40-تان استام تۇزەتۋدىڭ 34ء-ى قابىلداندى، ياعني بۇل دەپۋتاتتىق ۇسىنىستاردىڭ تيىمدىلىگى جوعارى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.

ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى زاڭ جوباسى بويىنشا دەپۋتاتتار ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ وقۋلىقتار مەن وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەندەردىڭ جىل سايىن 1 تامىزعا دەيىن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا جەتكىزىلىپ بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى مىندەتىن كوزدەيتىن تۇزەتۋ ەنگىزدى.

«عىلىمي جانە (نەمەسە) عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەتتى كوممەرسيالاندىرۋ تۋرالى» زاڭ قوعام ءۇشىن بۇرىننان قاجەت بولاتىن، ول «100 قادام» ۇلت جوسپارىنىڭ ارقاسىندا ىسكە اسىرىلدى.

قازاقستاننىڭ تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دامىعان ەلدەردەن زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەردى مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ ۇلەسىنىڭ جوعارى بولۋىمەن، عىلىمدى قاجەتسىنەتىن جەكە كومپا­نيالاردىڭ بولماۋىمەن ەرەكشەلەنەتىنى بارشاعا ءمالىم. ەلىمىزدە بيزنەس پەن عىلىمنىڭ اراسى ءالى دە الشاق، جولعا قويىلعان ءىس-قيمىل تەتىكتەرى جوق، بىرلەسكەن جوبالاردى، ىنتىماقتاستىقتى ىسكە اسىرۋ پراكتيكاسى قالىپتاسپاعان. بۇعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نازار اۋدارىپ، عىلىم مەن بيزنەستى تولىققاندى كووپەراسيالاۋ بويىنشا شارالار قابىلداۋ قاجەتتىلىگىن، عىلىمي ازىرلەمەلەردى جانە ولاردى كوممەرسيالاندىرۋدى ىنتالاندىرۋ سالاسىنداعى قۇقىقتىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن زاڭنامانى دامىتۋدىڭ، ياعني عىلىمي جانە (نەمەسە) عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەتتىڭ ناتيجەلەرىن پراكتيكالىق قولدانۋدىڭ، ولاردى نارىققا شىعارۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. ونىڭ تاپسىرماسى بويىنشا زاڭناماداعى ايتارلىقتاي ولقىلىقتاردىڭ ورنىن ءسوزسىز تولتىراتىن وسى زاڭ ازىرلەندى.

كوپشىلىگى عالىمدار، تاجىريبەسى مول ءون­ءدىرىس قىزمەتكەرلەرى، باسشىلار بولىپ تابىلاتىن دەپۋتاتتار زاڭ جوباسىنا شامامەن
70 تۇزەتۋ ەنگىزدى، ونىڭ 64ء-ى قابىلداندى. بۇل ءتۇ­زەتۋلەردىڭ بارلىعى زاڭ نورمالارىن ناقتىلايدى، ونىڭ تۇسىنىكتى ءارى ءتيىمدى بولۋى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى.

رەفورمالاردىڭ ماڭىزدى اسپەكتىسى – «ءبىرتۇتاس بولاشاقتىڭ ۇلتىن قالىپتاستىرۋ» «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىق­تىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭدا كورىنىس تاپتى. «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» زاڭعا اسسامبلەيانى ءارى قاراي ينستيتۋتتىق دامىتۋعا جانە قوعامدىق كەلىسىم مەن جالپىۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلەدى. توعىزى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان سايلاناتىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى نەگىزگى ماقساتى: قازاقستاندىق بىرتەكتىلىك پەن بىرلىكتى نىعايتۋ مەن دامىتۋ، «ماڭگىلىك ەل» جالپىۇلتتىق پاتريوتتىق يدەياسى بىرىكتىرەتىن قۇندىلىقتار، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلاتىن اتالعان زاڭ جوباسىنا ايتارلىقتاي تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ، ماقۇلدادى.

ءبىرقاتار نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردەن تۇراتىن زاڭ جوبالارىنىڭ توپتاماسى ترانس­پا­رەنت­ءتى ءارى ەسەپ بەرۋشى مەملەكەت قالىپتاستىرۋعا باعىت­تالعان، ولاردىڭ اراسىندا «قازاقستان رەس­پۋب­لي­كاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە قازاق­­ستان رەسپۋبليكاسىندا جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باس­قا­­رۋدى دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تو­لىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭدى اتاپ ءوتۋ قاجەت.

زاڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2012 جىلعى 28 قاراشاداعى جارلىعىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىندا كوزدەلگەن جەرگىلىكتى باسقارۋدى دامىتۋ جونىندەگى نەگىزگى تاسىلدەردى، سونداي-اق، جاڭعىرتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ۇسىنىمدارىن دامىتادى.

زاڭ جوباسى حالىقتىڭ جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ماسەلەلەردى شەشۋدەگى ءرولىن ارتتىرۋعا؛ جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنا ناقتى قارجىلىق جانە ماتەريالدىق رەسۋرستاردى بەرۋگە، سونداي-اق، اكىمدەردىڭ جەرگىلىكتى ماڭىزى بار وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى قارجىلىق جانە ەكونوميكالىق دەربەستىگىن كەزەڭ-كەزەڭمەن ءارى رەت-رەتىمەن نىعايتۋعا باعىتتالعان.

جۇمىس توبىنىڭ 6 وتىرىسىندا نەگىزىنەن زاڭ جوباسىنىڭ جەكەلەگەن نورمالارىن ناقتىلاۋعا جانە جاقسارتۋعا باعىتتالعان 49 تۇزەتۋ قارالدى.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭ­نامالىق اكتىلەرىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى ۇسىنۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا «ءبىر تەرەزە» قاعيداتى بويىنشا مەملەكەتتىك كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى ۇسىنۋعا بايلانىستى قاتىناستاردى رەتتەيتىن نورمالاردى زاڭنامالىق بەكىتۋ ماقساتىندا ازىرلەندى. زاڭ جوباسىمەن «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەملەكەتتىك كورپوراسياسى» ۇعىمى بەكىتىلىپ وتىر، ول مەملەكەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىرۋدى، مەملەكەتتىك كورسەتىلەتىن قىزمەتتەر ستاندارتتارى مەن رەگلامەنتتەرىن ساقتاۋدى، كورسەتىلەتىن قىزمەتتى الۋشىلاردىڭ حاباردار بولۋىن جانە ت.ب. قامتاماسىز ەتەدى. زاڭ جوباسى حالىققا مەم­لە­كەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ رەسىمدەرىن جەتىل­دىرۋگە جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ، جەر قا­تىناستارى جانە جىلجىمايتىن مۇلىكتى رەسىمدەۋ سالالارىندا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىنىڭ ءبىرىڭعاي ستاندارتتارىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە؛ مەملەكەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ مەرزىمى مەن قۇ­جاتتارىن قىسقارتۋعا جانە ولاردىڭ اشىق بولۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان.

جۇمىس توبىنىڭ 12 وتىرىسىندا 285 تۇزەتۋ كەلىپ ءتۇستى، 187 پوزيسيا قابىلداندى.

دەپۋتاتتار باستاماشىلىعى جوعارى

وسى گازەت ماقالاسى اياسىندا دەپۋتاتتار باس­تاما جاساعان زاڭ جوبالارى بويىنشا قىز­مەت­ءتى قىسقاشا سيپاتتاپ ءوتۋدى قاجەت دەپ ساناي­مىن. ءتۇرلى سالالاردا پراكتيكالىق جۇمىس ءتاجى­ريبەسى مول پارلامەنت دەپۋتاتتارى ءوز سايلاۋ­شىلارىنىڭ، بۇكىل ەل حالقىنىڭ شىنايى ومىرلىك قاجەتتىلىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن قالىپتاستىرادى.

زاڭ جوبالارىنىڭ وسى سەسسياعا ارنالعان زاڭ شىعارۋ جۇمىسى جوسپارىنا كىرگەن، دەپۋتاتتار باستاما جاساعان 11 زاڭ جوباسىنىڭ ءارقايسىسى قازىرگى زاماننىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەدى. ولاردىڭ اراسىندا «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى»، «ورگانيكالىق ءونىم ءوندىرۋ تۋرالى»، «قايىرىمدىلىق تۋرالى» زاڭ جوبالارى قوعامنىڭ ەرەكشە نازارىن اۋدارىپ وتىر. جوعارىدا اتالعان دەربەس زاڭ جوبالارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءبىرقاتار باسقا دا نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرگە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزەتىن ىلەسپە زاڭ جوبالارى بار.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قوعامدىق كەڭەستەر تۋرالى» زاڭ دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ «ترانسپارەنتتى جانە ەسەپ بەرۋشى مەملەكەت» اتتى بەسىنشى رەفورمانى ىسكە اسىرۋعا قوسقان زور ۇلەسى بولىپ تابىلادى.

مەملەكەت باسشىسى بيلىكتىڭ اشىق ءارى ايقىن بولۋى ءتيىس ەكەنىن، سونداي-اق، بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شەشىم قابىلداۋىنا جۇرتشىلىقتىڭ كەڭىنەن قاتىسۋ مۇمكىندىگى جونىندە ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. ستراتەگيالىق ماقسات – حالىق الدىندا ەسەپ بەرەتىن مەملەكەت قۇرۋ. زاڭ جوباسىن قاراۋ بارىسىندا جوعارعى سوت، باس پروكۋراتۋرا، ادىلەت، قارجى، ۇلتتىق ەكونوميكا، ىشكى ىستەر مينيسترلىكتەرى، مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى، ۇلتتىق بانك، «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى، قازاقستان ازاماتتىق اليانسى، بۇۇ دب جانە وزگە دە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جۇمىس توبىنىڭ 23 وتىرىسى ءوتتى. زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ بارىسىندا دەپۋتاتتار وعان 100-دەن اسا تۇزەتۋ ەنگىزىپ، ونىڭ جارتىسىنا جۋىعى قابىلداندى. ماسەلەن، رەس­پۋب­ليكالىق جانە جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى مەملە­كەتتىك ورگانداردىڭ جانە ولاردىڭ لاۋازىمدى ادام­دارىنىڭ قىزمەتى قوعامدىق باقىلاۋ نىسانى بولاتىندىعى تۋرالى وتە ماڭىزدى تۇزەتۋ قابىل­داندى.

دەپۋتاتتار باستاما جاساعان «اقپاراتقا قول جەتكىزۋ تۋرالى» كەلەسى ءبىر زاڭ جوباسىنىڭ ماق­ساتى اركىمنىڭ اقپاراتتى ەركىن الۋ جانە زاڭمەن تىيىم سالىنباعان كەز كەلگەن تاسىلمەن ونى تاراتۋ جونىندەگى كونستيتۋسيالىق قۇقىعىن ىسكە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. «جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىن قاراۋ ءتارتىبى تۋرالى» قولدانىستاعى زاڭمەن سالىستىرعاندا سۇراۋ سالۋ بويىنشا اقپارات بەرەتىن سۋبەكتىلەردىڭ تىزبەسى كەڭەيتىلدى.

جۇمىس توبىنىڭ 10 وتىرىسى بارىسىندا ماجىلىستە 150 تۇزەتۋ ەنگىزىلسە، ونىڭ 79-ى قابىلداندى. دەپۋتاتتار بىرلەسكەن وتىرىستارىن قوسا العاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى پالاتالارىنىڭ، جەرگىلىكتى وكىلدى ورگانداردىڭ اشىق وتىرىستارىن، سونداي-اق، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جىل قورىتىندىسى بو­يىنشا وتكىزىلەتىن القا جينالىستارىن ينتەرنەت-رەسۋرس­تاردا ونلاين ترانسلياسيالاۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى نورماعا قولداۋ ءبىلدىرىپ، بارلىق مۇددەلى تۇلعالارعا تۇجىرىمدامالاردىڭ جانە نورماتيۆتىك-