تابيعاتى ەرەكشە جاراتىلعان كيەلى قاراساز جەرىندە مۇقاعاليدان كەيىن ەركىن ءىبىتانوۆتاي تاماشا اقىن ومىرگە كەلگەن.
 قاراساز قازاق ادەبيەتىنە  تۇلعالى  قوس اقىندى سىيلاسا،   اعالارىنان  كەيىن دە تالاي تالانتتى ىنىلەرى جىر تىزگىنىن ۇستاپ، ەلگە تانىلدى. سولاردىڭ ءبىرى  – مۇقاعاليدىڭ جاقىن تۋىسى، جىر ولكەسىندە وزىندىك قولتاڭباسى بار اقىن مۇحتارحان قالي ۇلى. 
 
بۇل كۇندە جىرسۇيەر قاۋىمعا «اڭساپ كۇتكەن ارمانىم»، «مەنىڭ سىرشىل جۇرەگىمنەن تامعان تامشىلار» اتتى جىر جيناعىمەن تانىلعان اقىن 1982 جىلى جاس اقىنداردىڭ «قارلىعاش» اتتى توپتاماسىنا كىرىپ، پوەزيا ەسىگىن اشقان. سول جىلداردان بەرى ءوزىنىڭ اقىندىعىمەن مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتتەرىندە تانىلىپ كەلەدى. ءبىراق ول ادەبي ورتادان تىس، اۋىلدا قالعانى بولماسا، تالانتىمەن وقىرمانىن مويىنداتقان اقىن.
ول پوەزياعا بالا جاستان كەلدى. ءوزىنىڭ جىر ەسىگىن قالاي اشقانى تۋرالى بىلاي اڭگىمەلەيدى: «مەنىڭ ولەڭ دەگەن ولكەگە قۇشتارلىعىمدى باستاۋىش سىنىپتا بارعان كەزىمدە اكە-شەشەم وياتتى. ول كەزدە قازىرگىدەي راديو، نە تەلەديدار جوق. اكەم كولحوزدىڭ قويىن باعىپ، وزات شوپان بولعان. ەڭبەگىنىڭ جەمىسىنىڭ ارقاسىندا ماسكەۋدە وتكەن مالشارۋاشىلىق كورمەسىنە قاتىسىپ، 1-سىنىپتى شەبەر اتاندى.  لەنين وردەنىن يەلەندى. نارىنقول (قازىرگى رايىمبەك) اۋدانىندا تۇڭعىش رەت «موسكۆيچ» اۆتوكولىگىنە يە بولعان ادام. 
مەن قويشىنىڭ بالاسى بولعان­دىقتان، اكە-شەشەمە كومەكتەسىپ ءوستىم. قوي قورالاعان سوڭ، اكە-شەشەم ماعان «ال­پامىستى»، «قوبىلاندىنى»، «بايان سۇلۋ مەن قوزى كورپەشتى»، «ەر تارعىندى»، «مۇڭلىق پەن زارلىقتى» جانە باسقا دا داستانداردى وقىتۋشى ەدى. ولار مەنىڭ وقىعانىما شاتتانا قۋانىپ، ۇنەمى قولپاشتاپ وتىراتىن. سول ءبىر كىشكەنتاي كەزىمدە وقىعان جىر-داستاندار ماعان قانات ءبىتىرىپ، ادەبيەتكە، ولەڭگە دەگەن قۇشتارلىعىمدى، ىنتا-ىقىلاسىمدى اركەز ارتتىراتىن. جىرداعى وقيعالار، ەرلىكتىڭ جىرلاۋى مەنىڭ قيالىمدى سوندا-اق الىسقا جەتەلەسە، جۇرەگىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ولەڭ جولدارىنىڭ شۋماقتارى جىر بولىپ توگىلگەندەي كۇي كەشۋشى ەدىم.
مارجان سوزدەردى وقىپ وسكەندىكتەن بولار، ولەڭ جازۋعا قۇشتارلىعىم سول كەزدەردە باستالدى. 9 جاسىمدا وزىمشە ولەڭ جازىپ، ويىمدى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ تە ءجۇردىم. كەيىن 7-سىنىپتا مەكتەپكە بەلگىلى اقىندار ديحان ءابىلوۆ، قاسىم توعىزاقوۆ جانە ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ كەلىپ، كەزدەسۋ وتكىزدى. بۇل 1969 جىلدارى بولۋى كەرەك. بۇرىن مۇنداي كەزدەسۋ بولماعاندىقتان، اقىندارمەن جۇزدەسۋىمىز قىزىق كورىندى. شىن اقىنداردى كوزبەن كورگەنىمىز ماڭگى ەسىمىزدە قالدى. سول كەزدەسۋدە اقىندار ولەڭدەرىن وقىدى، ۇستازدار ويلارىن ايتتى. وقۋشىلار دا مىنبەگە كوتەرىلىپ، وزدەرىنىڭ اسەرىن جەتكىزدى. مەن ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتىڭ وقىعان ولەڭىن بىردەن جاتتاپ، ايتىپ بەردىم. اقىن اعالار ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، «سەن ولەڭ جاز» دەپ اق باتالارىن بەردى. ۇلكەن اقىنداردىڭ وسى ءبىر جىلى ءسوزى بالا قيالىمدى ۇشتاپ، ولەڭگە دەگەن سەزىمنىڭ پەرنەسىن قاققانداي اسەر ەتتى. مەكتەپ بىتىرگەنشە اۋداندىق «سوۆەتتىك شەكارا» (قازىرگى «حان ءتاڭىرى») گازەتىنە ولەڭدەرىمدى دۇركىن-دۇركىن جىبەرىپ تۇردىم. ونىڭ ءبىرازى گازەتكە شىققاندا قۋانعانىم بار». 
مۇحتارحاننىڭ ارمانى اسقاق، قيالى جۇرىك بالا بولعانىن وسىدان بىلسەك، مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، جۋرناليست بولۋدى ماقسات ەتىپتى. ءبىراق جولى بولمادى. سوندا دا ساعىن سىندىرماي، سىنىپتاستارى سياقتى قاراسازعا قايتا ورالىپ، اۋىلدىڭ قايناعان جۇمىسىنا ارالاسىپ كەتتى. از ۋاقىتتان كەيىن قارا جۇمىستان گورى ءبىر ماماندىقتىڭ يەسى بولۋدى ويلاپ، مۇحتارحان اقبەيىتتەگى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەدەن اۆتوسلەسار-ەلەكتريك جانە گازبەن دانەكەرلەۋشى ماماندىعىن يگەرىپ شىقتى. وسىندا ول بىلىمدىلىگى مەن ىسكەرلىگىن تانىتىپ، كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولىپ تا قىزمەت جاسايدى. الايدا اۋداندىق اسكەري كوميسساريات مۇحتارحاندى اسكەري بورىشىن وتەۋ ءۇشىن شاقىرتقان سوڭ، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ اسكەري اۋماعىنداعى مۋرمانسك وبلىسى سيەۆەرومورسك قالاسىنا اتتانعان. سول جاقتاعى 2 جىل 2 ايى مۇحتارحانعا ءبىر مەكتەپ بولىپتى. «2 جىل 2 اي مەنىڭ ومىرىمە ءبىراز وزگەرىس اكەلدى. اسىرەسە، ەكى جىلدا الەم ادەبيەتىنىڭ وزىق كلاسسيكتەرىنىڭ كىتاپتارىن كوپتەپ وقىدىم. وعان سەبەپ، اسكەرگە جاڭادان تۇسكەن بىزدەن پولك باسشىلارى كەلىپ، روتا بويىنشا جازباشا ديكتانت الدى. ديكتانت مەنىڭ اسكەري ءومىرىمنىڭ بولاشاعىن انىقتادى. 90 جاۋىنگەردىڭ ىشىندە ديكتانت جازۋدان مەنەن وتكەن مىقتى جاۋىنگەر بولماپتى. جازۋىمنىڭ سونداي كوركەم ءارى ادەمى، ساۋاتتى بولۋى پولك باسشىلارىنا ۇناپ، پولكتىڭ شتاب باستىعىنىڭ ارنايى ءپيسارى بولۋىما جول اشتى. ورىسشا ءجوندى بىلمەسەم دە، كوشىرىپ جازۋدان ەشبىر قاتەسىز جازاتىنىم دا سەبەپشى بولمادى. ال ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، مەڭگەرۋىمە پولكتىڭ شتاب باستىعى كاپيتان ولەگ پەتروۆيچ تاراسوۆ پەن كىتاپحانا مەڭگەرۋشىسى گلافيرا حاريتونوۆنانىڭ كوپ كومەگى كوپ ءتيدى. بۇل كىسىلەر مەنى از كۇندە ارنايى دايىندىقتان وتكىزىپ، كوپ نارسە ۇيرەتتى. مەن كەلە-كەلە ساۋاتتى ءارى قاتەسىز جازۋ دارەجەسىنە جەتتىم. ەكەۋارا سويلەسۋدى تولىق مەڭگەرىپ شىقتىم. وسى ۋاقىتتا الەم ادەبيەتىنىڭ نەبىر مىقتىلارىن وقۋىما ولار كەڭەستەرىن دە بەرىپ وتىردى. ءوزىم بىلمەيتىن الەكساندر ديۋما، گي دە موپاسسان، الەكساندر بەليايەۆ، جيۋل ۆەرن، حانس  حريستيان اندرسەن، سيمۆا كاپۋتاكيان، اننا احماتوۆا، نيكولاي گوگول، ت. ب. كلاسسيكتەردىڭ شىعارمالارىن كەڭ مولىنان تانۋىما ىقپالى ءتيدى. ءسويتىپ، اسكەري بورىشىمدى وتەي ءجۇرىپ، رۋحاني قازىنامدى بايىتىپ قايتتىم. بۇل مەنىڭ ءومىرىم ءۇشىن توسىنسىي بولدى دەپ ايتا الامىن»  دەيدى اقىن.
 اسكەردەن ورالعان مۇحتارحان اۋىلدا تراكتورشى، دانەكەرلەۋشى، ۇستا، شوفەر بولىپ، ءتۇرلى ماماندىقتا ەڭبەك ەتكەن. سوسىن تالعار قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنداعى تەحنيك-مەحانيك ماماندىعىن دا يگەرىپ شىقتى. ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، ماماندىعىن دارەجەلەگەن ول كولحوزدىڭ قاي جۇ­مىسىندا بولماسىن جاقسى جاعىمەن كورىنە ءجۇرىپ، اقىندىق قابىلەتىن دە بويىنان الىستاتپاعان. قولى قالت ەتكەندە ويىنداعى جىر شۋماعىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، ءوزىن بوساڭسىتپاي بويىنداعى سان سەزىمدى جوعالتپاي ولەڭ جازىپ جۇرگەن. اۋدان مەن وبلىستا وتكەن اقىندار ايتىسىندا باعىن سىناعان كەزدەرى از بولماپتى. سول ءبىر ايتىستاردا مۇحتارحان توپ جارماسا دا وزىندىك تالانتىمەن تانىلىپ، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، قازاق مادەنيەتىنە جاناشىر ازامات وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ءوز قولىنان ماقتاۋ قاعازىن العانى اقىندىق ءبىر بەلگىسى دەۋگە بولادى. 
1985 – 1994 جىلدار ارالىعى قاراساز اۋىلداعى جاستار ءۇشىن ەستە قالارلىق كەزەڭ بولعان. اۋىلدان دۇركىرەپ شىققان ءبىر توپ جاس تۋعان جەردىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىن اسقاقتاتىپ، نەبىر يگى شاراعا مۇرىندىق بولعاندىعى اۋىل ادامدارىنىڭ ءالى ەسىندە. ولاردىڭ ونەگەلى ىستەرى وبلىسقا جەتىپ، كەڭ تۇردە ناسيحاتتالدى. سول ءبىر ىنتالى جاستاردىڭ اراسىندا مۇحتارحان دا جۇرگەن. ول وزىمەن ۇزەڭىلەس شىققان ايتىسكەر اقىن حاسەن ساماتىروۆ، اقىندار شەريزات مەكەبايەۆ، داۋباي ابدىسايەۆتارمەن رۋحاني سىرلاس بولىپ، اعايىندى اۋعانباي مەن امانتاي شمانوۆتارمەن بىرگە اۋىلدىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋگە دە ۇلەس قوستى. شمانوۆتار وزدەرى قۇرعان انسامبلىندە مۇحتارحان قالي ۇلىنىڭ «قاراسازىم»، «جان اعا»، «بالاما»، «دومبىرا ءۇنى» اتتى ولەڭدەرىنە اندەرىن جازىپ، ەلگە كەڭىنەن ناسيحاتتادى. ماتاي شىمىربايەۆ «قازدار»، باقىتجان زامانبەكوۆ «مەكتەبىم» دەگەن ولەڭدەرىنە ءان جازدى. 
سونداي-اق جۇماش وتەيەۆتىڭ باستاماسىمەن «جانارتاۋ» ونەر وتاۋى قۇرىلعاندا، مۇحتارحان ونىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولىپ، تىندىرىمدى جۇمىستار ىستەدى. ول وتاۋ اۋىلدىڭ تالاي تالانتتى جاستارىنا جارقىن جول اشىپ، كوپ نارسە ۇيرەتتى. مۇحتارحان سول ورتادا ءجۇرىپ، وزىنەن كەيىنگى ىنىلەرىنە اعالىق كومەگىن بەردى. مىنە، وسىنداي يگىلىكتى ىستەردىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن مۇحتارحان قالي ۇلى اۋىلداعى مادەني-ادەبي شارالاردان تىس قالعان جوق. 
كەيىنگى جىلدارى ول تۋعان جەرى قاراسازدان كوشىپ، ىلە اۋدانىنا قونىس تەبەدى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. اسكەرگە بارماي تۇرىپ ۇيلەنگەن مۇحتارحان مەن مايرا بالالارىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان. 
 «1994 جىلى بايسەركە ەلدى مەكەنىنە كەلگەن سوڭ، ءوزىم مەڭگەرگەن تەحنيكالىق كاسىپتى قولعا الدىم. ويىم زاماننىڭ تالابىنا ساي جۇمىس ىستەۋ بولدى. ەسىك الدىنا ماشينا جوندەۋ شەبەرحاناسىن اشتىم. حالىققا قىزمەت كورسەتىپ، بۇزىلعان اۆتوكولىكتەردى جوندەپ، قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىستىم. كۇنى كەشە ولەڭ جازعان قولىم ەندى تەحنيكادا ءجۇردى. جۇمىسىمدى كوپشىلىك باعالاپ، ىقىلاسىنا بولەندىم. ىلە اۋدانى مەنى اقىندىعىمنان گورى وسى ءىسىم ارقىلى تانىدى. بۇعان دا ءتاۋبا دەپ قويامىن. سول 1994 جىلدان باستاپ، 2008 جىلعا دەيىن ولەڭ جازۋعا مۇرشا بولمادى. ءبىراق ويعا ورالعان جىر شۋماقتارى، جۇرەككە قونعان ولەڭدەر ىشتە ءپىسىپ جەتىلىپ جاتتى. ويىمدا كوپ نارسە ءجۇردى، سونى قاعازعا تۇسىرسەم دەپ كوپ ويلايتىنمىن. ونى دا كەيىن ىسكە اسىردىم. بالالارىمدى وقىتىپ، ولاردىڭ جاقسى ازامات بولىپ شىعۋىنا سۇيىكتى جارىم مايرا ەكەۋمىز ءبىراز ەڭبەكتەندىك» دەيدى مۇحتارحان. 
مۇحتارحاننىڭ الماتى توڭىرەگىنە كەلگەنى بالالارى ءۇشىن جاقسى قادام بولىپتى. وزىنە ارمان بولعان جوعارى بىلىمگە ۇل-قىزدارى قول جەتكىزگەن. 
ۇلكەن قىزى اسەم الماتى قالا­سىنىڭ حالىقارالىق سپورتتىق جوبالار ديرەكسياسىنىڭ كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى بولسا، اسەت – حالىق بانك «كازاحينستراح» كومپانياسىندا اپات كوميسسارلارىنىڭ باستىعى، ءانۋار – «قازاقتەلەكوم» اكسيونەرلىك قوعامى اكىمشىلىگىندە قىزمەتكەر، كەلبەت – مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، سالتانات – زاڭگەر، ەڭ كىشى قىزى – ستۋدەنت. كەنجە بالالارىنان باسقالارى ۇيلەنىپ، تۇرمىس قۇردى. مۇحتارحان مەن مايرا – نەمەرە سۇيگەن اتا-اجە. 
 مىنە، مۇحتارحان قالي ۇلىنىڭ ءومىر جولى وسىنداي. ال ونىڭ اقىندىق بيىكتىگى كوپ اقىننان بولەك. مۇمكىن، ول اقىنداردىڭ ۇلكەن ورداسىندا جۇرگەن بولسا، قازىرگى بيىكتىكتەن دە جوعارى كەتەر مە ەدى؟ ءبىر وكىنىشى سول عانا. ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن ونىڭ «مەنىڭ سىرشىل جۇرەگىمنەن تامعان تامشىلار» اتتى جىر جيناعىن وقىعانىمىزدا ولەڭنىڭ بوياما­سى مەن شۋماقتاردىڭ تەرەڭدىگىڭە كوز جەتتى. مۇحتارحان قاي تاقىرىپقا دا جۇيرىك، ويى شىمىر، الىسقا شاباتىندىعىن بايقاتادى. جيناق ولەڭدەردەن، تولعاۋلار مەن پوەمالاردان تۇرادى. ءبىر ايتا كەتەرلىك نارسە، كەز كەلگەن اقىن ولەڭ جازۋى مۇمكىن، ال تولعاۋ مەن پوەما جازۋ – ۇلكەن شارۋا. ونى مۇحتارحان ەركىن مەڭگەرگەن. ول ءوزىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىندە: «كەيبىر ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ اۋدارمالارىن ءتۇپنۇسقادان وقىعانىمدا كوپ كەمشىلىك بايقادىم. سولاردى قايتا ءبىر اۋدارسام دەپ ويلاپ تا قويامىن» دەيدى. بۇل ونىڭ قاشاندا ىزدەنىپ جۇرگەندىگىن بايقاتتى. سەبەبى، ول اقىندىق تەك ولەڭ جازۋ ەمەس ەكەنىن بىلەدى، ولەڭ حالىقتىڭ جۇرەگىنە جەتسە دەپ ويلايدى. مۇحتارحان جاقىندا عانا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي «ۇلى دالا داۋىسى» اتتى پۋبليسيستيكالىق پوەما ءبىتىرىپتى. «ونى ءبىر ۇلكەن گازەتكە بەردىم» دەپ قۋانىپ ءجۇر.
الپىستىڭ اسقارىنا شىعىپ وتىرعان مۇحتارحاننىڭ قورجىنىندا 3-4 كىتاپقا جەتەرلىك جىرلارى بار. دەمەۋشى تابىلسا، اقىننىڭ ءبىز بىلمەيتىن تاعى ءبىر قىرى اشىلار انىق. 
 

دەرەككوز: ايقىن-اقپارات