قازاقستان وزگە ورتا ازيا ەلدەرى سەكىلدى ءوز ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن ءداستۇرلى مادەنيەتىمەن قاۋىشا باستادى، ءدىني جورالعىلاردى تولىققاندى اشىق تۇردە ورىنداي باستادى. ازاماتتاردىڭ قۇلشىلىعىنا شەك قويىلسا دا ىشكى رۋحاني جادىنان ءدىن فەنومەنىن الا قويمادى. الايدا اتەيستىك كەزەڭ ازاماتتاردىڭ ءدىني ءبىلىمىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلدى. ءدىني قاعيدالاردى جۇزەگە اسىرۋ كوبىنە اۋىلدى ايماقتاردا باسىم بولدى. قالالىق تۇرعىندار كوبىنە اسسيميلياسيا بوي الدىرىپ وزگەرىسكە ۇشىرادى.

يسلام ءدىنىنىڭ اقيقاتىمەن بىتە قايناسقان قازاقي ءسالت-داستۇر مەن مەنتاليتەتىمىز ۇلت جادىندا ساقتالىپ ءجۇردى. ويتكەنى قازاق تاريحىنا ءۇڭىلىپ قارايتىن بولساق، دانالىق پەن ىزگىلىكتى، ەرلىك پەن ەلدىكتى كورە الامىز. مادەنيەت پەن قازاق قوعامى نەمەسە قازاق مادەنيەتى مەن يسلام سەكىلدى تەرميندەر بىر-بىرىمەن ەگىز بولىپ كەلەتىن ۇعىمداردىڭ قاتارىندا بولىپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى يسلام ءدىنى بىزگە تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەمەس VII عاسىردان باستاپ كەلە باستاعان. سوندىقتان دا ارادان قانشاما عاسىرلار ءوتۋىنىڭ ناتيجەسىندە يسلام ءبىزدىڭ يدەنتيفيكاسيامىزعا، ياعني كىمدىگىمىزگە ەنىپ، ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ، تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى جاعدايىنا كەلدى.

قازاق حالقىنىڭ اقىن-جازۋشىلارى، جىراۋلارىنىڭ حالىقتىڭ مۇڭ مەن زارىنا ارناپ جازعان ءاربىر ولەڭ شۋماقتارىندا قۇران اياتتارى مەن حاديس ماتىندەرىن مىندەتتى تۇردە قوسىپ وتىرعاندىقتان، ايتىلعان ءاربىر ماقال-ماتەلدەرىمىزدە ءدىني ەلەمەنتتەردىڭ كەزدەسۋى تابيعي زاڭدىلىق. شاكارىمنىڭ «ايقاپ» جۋرنالىنا جاريالاعان بەس ساۋالىن دا مىسال رەتىندە كەلتىرسەك بولادى:

اللانىڭ ادامدى جاراتقانداعى ماقسۇدى نە؟

ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى نە ءۇشىن؟

ادامعا ولگەن سوڭ مەيلى نە جونمەن بولسىن راحات-بەينەت (ساۋاپ-ازاپ) بار ما؟

ەڭ جاقسى ادام نە قىلعان كىسى؟

كورىپ وتىرعانىمىز سەكىلدى تەك شاكارىم عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وزگە دە ايدىن-عۇلاما، اعارتۋشىلار دا ولەڭ جولدارىنا ءدىني ەلەمەنتتەردى قوسقان. قازاقي مادەنيەتتىڭ يسلاممەن ماتاسقانىن وسىدان دا كورۋگە بولادى.

ۇلتتىق ادەپ-عۇرىپتار، ءسالت-داستۇر قازاق بالاسىنىڭ ءومىر اقيقاتىن تابۋعا جەتەلەيتىن بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتار دەپ ايتساق قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى بۇل زاڭدىلىقتار ادامنىڭ ۇياتتى، مەيىرىمدى، دانا بولىپ جەتىلۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى. قازاق حالقىندا «قالپىڭنان ايرىلساڭ دا، سالتىڭنان ايرىلما» دەگەن ءسوز بار. وسى ءسوزدىڭ ءوزى سالتتىڭ ءدىن ەكەندىگى، دالىرەك ايتساق، يسلام بولعانىن مەڭزەيدى.

ءدال قازىرگى قۇبىلمالى، جاھاندانۋ كەزەڭىندەگى زاماندا ۇرپاقتىڭ قالپىن ساقتاۋ، ەلدىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋ ازاماتتارىمىزدىڭ ەڭ باستى ماسەلەسى. بۇگىنگى تاڭداعى تەرروريزمگە جۇتىلۋ، كەز كەلگەن دەسترۋكتيۆتى اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتۋدىڭ ەڭ باستى جانە جالعىز سەبەبى ءوز مادەنيەتىنەن الشاقتاپ، وزگە مادەنيەتتىڭ ەلەمەنتتەرىن بويىنا ءسىڭىرۋ. سوندىقتان دا وتباسى تاربيەسىنە كوڭىل بولگەندە مادەني مۇرالاردى تۇسىندىرۋمەن جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. سول كەزدە عانا ۇرپاعىمىز ءوز مادەنيەتىنىڭ جاناشىرى بولادى.

كەنجەباي ەرماحانوۆ 

«اقساي» مەشىتىنىڭ ءنايب يمامى