ءابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حان 200 جىلعا سوزىلعان جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزىلگەن وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى ايقاستارىنا باس قولباسشىلىق جاساپ جەڭىسپەن قورىتىندىلادى. ەلىمىزدىڭ باتىس شەكاراسىن پاتشالىق رەسەيدەن جانىن سالا قورعاپ، كوزىنىڭ تىرىسىندە باسقىنشىلاردى قازاق جەرىنە كىرگىزبەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىسشىل تاريحشىلارىمىز ساتقىن ەتىپ كورسەتكەن ءابىلقايىر بۇل جارىق دۇنيەنىڭ ەشقانداي قىزىعىن كورمەي، 40 جىل بويى اتتان تۇسپەگەن، بارلىق ءومىرىن ورىس يمپەرياسىمەن سوعىستا وتكىزگەن، كوزىنىڭ تىرىسىندە قازاقتىڭ تىرناقتاي جەرىن دە بەرمەگەن، كەرىسىنشە قازاق جەرىن ورىس-كازاك، قالماقتاردان تازارتىپ، قازاق شەكاراسىن ويىلدان جايىققا ىسىرعان ۇلى قولباسشى بولىپ تابىلادى. «ول (ءابىلقايىر حان) قازاقتىڭ جايىقتان وزەن سۋى سارقىلعانشا ايرىلمايتىنىن مالىمدەپ، «ورىنبور ولكەسىنىڭ 1 پەترى» نەپليۋيەۆتىڭ «جەكە دۇشپانى» جانە ورىس پاتشاسىنىڭ «قاس جاۋى» اتاندى.(بەيبىت قويشىبايەۆ جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى).
سودان بەرى ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە باسىندا پاتشا چينوۆنيكتەرىمەن، كەيىننەن سولاردىڭ جولىن قۋعان «ءىزباسارلارىنىڭ» اۋزىمەنابىلقايىر اتامىزدىڭ اتىنا ءار ءتۇرلى جالالار جابىلىپ، جاڭساق پىكىرلەرگە جول بەرىلىپ كەلەدى.
مىنە، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا دا شيرەك عاسىرعا تاياپ قالىپتى. وسى جىلدارى تاريحىمىزدى تۇگەندەۋدە تاريحشى-عالىمدارىمىز ءبىرشاما كەلەلى ىستەر اتقارىپتى. زەرتتەۋ قورىتىندىلارى ءابىلقايىر اتامىزدى قارالاپ جۇرگەندەردىڭ پىكىرلەرىنىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن ايقىن كورسەتۋدە.
ءابىلقايىر اتامىزدى ءوز زامانى قارعاعان دا، قارالاعان دا جوق. ولار ونى قازىرگى كەيبىر «بىلگىشتەر» ايتقانداي ەمەس، كەرىسىنشە جاسادى. وسى كۇنگى ايتىلىپ جۇرگەن «قارالاۋلاردىڭ» الدىن الۋ ءۇشىن ءابىلقايىر اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ سىرتىنا ك-700 بۋلدوزەرىمەن يتەرسەڭ دە، ەڭ مىقتى زەڭبىرەكپەن، ءتىپتى يادرولىق قارۋمەن اتقىلاساڭ دا قۇلامايتىنداي ەتىپ «قورعان» سالىپ كەتتى. ول ءابىلقايىر اتامىزدىڭ اتىنا تىركەلىپ ايتىلاتىن «قازى جانە ءباھادۇر حان» دەگەن ءسوز. ول بۇل اتاقتاردى ەشكىمنەن سۇراپ، نە ساتىپ العان جوق.
سول سياقتى، ۇلى اتالارىمىز ونىڭ اتىن ارقاداعى ۇزىندىعى ۇلانعايىر ايماقتاعى «قالماققىرىلعان» دەگەن جەر اتاۋىنا، سونىڭ ۇستىمەن اعاتىن «ءابىلقايىر وزەنىنىڭ» اتاۋىنا، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىندا «ءابىلقايىر دالاسى» اتاۋىنا، تاعى وسىنداعى ەكى «قالماق قىرىلعان» دەگەن جەر اتاۋىنا، قاراتاۋ قويناۋىنداعى «ءابىلقايىر بۇلاعى» اتاۋىنا، ال بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسى وتكەن وڭىردە، ىلەگە تاقاۋىراقتا – حانتاۋ، ودان شۋعا قاراي سوزىلىپ جاتقان «ءابىلقايىر جالى» دەگەن تاۋ اتاۋىنا جانە تاراز وبلىسى، تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانىنداعى ءبىر ەلدى مەكەنگە «ءابىلقايىر» ەلدى مەكەنى دەپ، ماڭگى وشپەستەي ەتىپ جازىپ كەتىپتى. وعان بۇل اتاقتاردى دا، سول جەردەگى ەل، جەر-سۋ اتاۋلارىندا سول كەزدەگى حالىق بەردى.
بۇل «قورعاندى» قۇلاتۋ تەك قانا ۇلى جاراتۋشى – اللادان بولماسا ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. مەن سىزدەردىڭ بارىڭىزگە وسىعان توقتاعاندارىڭىزدى قالار ەدىم.
مىناۋ نەشە قابات «قورعان»:
1. ءابىلقايىر دالاسى
2. ءابىلقايىر وزەنى
3. ءابىلقايىر بۇلاعى
4. ءابىلقايىر تاۋى (اتام قازاق سوڭعى مىڭجىلدىق تا تاۋ اتىن تەك قانا ەكى ادامعا بەرگەن. ءبىرىنشىسى شىڭعىس تاۋى- قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىسحان اتامىزعا، ەكىنشىسى شىڭعىس قاعاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى وسى ءابىلقايىرعا حانعا. بۇل ەڭ مىقتى «قورعانداردىڭ» قاتارىنا جاتادى). اتام قازاق تا تاۋ اتىن يەمدەنۋدەن ارتىق ۇلىقتاۋدى جوق دەسە دە بولادى.
5. ءابىلقايىر ەلدى مەكەنى
6. ءابىلقايىر حان
7. ءابىلقايىر باس قولباسشى. كەز كەلگەن مەملەكەتتە ەلباسىنان باسقا ادام باس قولباسشى بولا المايدى. كۇنى بۇگىندە دە باس قولباسشىمىز ەلباسىمىز ەمەس پە؟ اسىرەسە، سوعىس جاعدايىندا بار بيلىك تەك قانا ءبىر باسشىنىڭ قولىندا بولاتىنىنا قانداي داۋ بار.
8. ءابىلقايىر قازى (ا. قازاق اتامنىڭ اتىنا لايىق ۇلى تۇلعاسى (وعان دا ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە سياقتى لاقاپ (ماقتاۋ) ەسىم بەرگەن)؛ ءا.بيلىك ايتۋشى (قازىلىق ەتۋشى).
9. ءابىلقايىر ءباھادۇر (ەل بيلەۋشى، باتىر ادام).
قازاق تاريحىندا بۇكىل قازاققا ايگىلى باھادۇر حان اتاعىن العاندار ساۋساقپەن سانارلىقتاي. «ءباھادۇر» تەرمينى اتام قازاق تا نەگىزىنەن اسكەري لاۋازىم، اسكەري اتاق، جاۋجۇرەك باتىر قولباسشى ماعىناسىندا قولدانىلادى. مىسالى:
- وسىنداي اتاقتار اتى الەمگە ايگىلى شىڭعىسحاننىڭ اكەسى ەسۋگەي باحادۇرگە؛
- الشىن ءجالاڭتوس باحادۇرگە؛ قازاق باتىرى، اسكەرباسى، سامارقان ءامىرى. ءجالاڭتوس سەيىتق ۇلى حVII-حVIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ايتەكە ءبيدىڭ اتاسى بولىپ كەلەدى. سالقام جاڭگىرگە كومەككە باراتىن وسى اتامىز.
- سوعىس ونەرىنىڭ قاس شەبەرى، ازيانىڭ قاس تاريحشىسى، ازيا ەلدەرى تىلدەرىن وتە جاقسى مەڭگەرگەن "تۇرىك شەجىرەسى" اتتى اتى الەمگە ايگىلى كىتاپتىڭ اۆتورى، شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ءابىلعازى ءباھادۇر حانعا؛
- ايگىلى «جەتى جارعىنى» دۇنيەگە اكەلىپ، ەل ىشىنە «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان» ورناتقان ءاز تاۋكە ءباھادۇر حانعا؛ ءاز (از) قازاق دەگەن اتپەن بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن ۇلى ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى. بۇنداي ماداققا يە بولعاندار ساۋساقپەن سانارلىقتاي: ءاز ناۋرىز، ءاز تۇرىك، ءاز زاحير (بەيبارىس سۇلتان)، ءاز جانىبەك ت.ت.
- تاعى ءبىرى وسى ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان باستى كەيىپكەرىمىز باسىندا كىشى ءجۇز حانى، كەيىننەن اعا حان اتاعىن العان، كوز اشقاننان بەرى قازاقتىڭ سول زامانداعى بارلىق جاۋىمەن جاعالاسىپ، ورىس، باشقۇرت، تۇرىكپەن، حيۋا جورىقتارىندا جاۋجۇرەك مىنەزىمەن، جەكپە-جەكتە قارسى كەلگەندى ەر ۇستىندە قالدىرمايتىن ابجىلدىگىمەن، نايزاگەرلىگىمەن ءھام مەرگەندىگىمەن داڭقى تاراپ، دارىندى قولباسشى رەتىندە تانىلعان ءابىلقايىر حانعا بەرىلگەن. سول زاماننىڭ ادامدارى ونى اسا قۇرمەتتەپ، وعان ءابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حان دەگەن ماداق ات بەرگەن. ءابىلقايىرعا (قازاق ساربازدارىنىڭ باس قولباسشىسىنا) ءباھادۇر دەگەن اتاقپەن بىرگە "قازى" (ءاز بەن قازى سينونيم سوزدەر)، ياعني قازاق اتامنىڭ بەل بالاسى دەگەن ماداق اتاقتى دا قوسىپ بەرگەن. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي مۇنداي اتاقتى يەمدەنگەندەر دە ساۋساقپەن سانارلىقتاي. باس قولباسشى، بۇل قازىرگىشە ايتقاندا ەلباسى دەگەن ءسوز.
ەسۋگەي دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن شىڭعىس قاعاننىڭ اكەسى بولسا، ءاز جانىبەك حان، ءابىلعازىباھادۇر حان، ءاز تاۋكە ءباھادۇر حان، ءابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حاندار شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى.
10. ءابىلقايىر اعا حان
11. وسى وڭىرلەرلەگى «قالماققىرىلعان» دەگەن جەر اتاۋلارى.
12. ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ەلدى مەكەندەرىندە ءابىلقايىر حان اتىندا كوشەلەر، مۇراجايلار، ەسكەرتكىشتەر ت.ت. بار.
بۇرىن-سوڭدى قازاق تا (سول ءابىلقايىر زامانىنان بەرى) ءبىر ادامعا مىناداي قۇرمەت كورسەتىلۋى بولىپ كورگەن ەمەس.
تاريح تاعلىمى: تاريحي تۇلعالاردىڭ ەڭبەگىن ءادىل باعالاۋ ءۇشىن، سول زاماننىڭ كوزىمەن قاراعانىمىز ءلازىم.
قازاقتىڭ ورىسقا بودان بولعانىنا ءابىلقايىر حان كىنالى ەمەس. نايزا، قىلىش، ايبالتا، شوقپار، ساداق، ءىشىنارا «جارتى ساعاتسىز اتىلمايتىن» بىلتەلى مىلتىقپەن قارۋلانعان قازاق قولىنىڭ، زەڭبىرەك جانە ۆينتوۆكامەن قارۋلانعان پاتشالىق رەسەي اسكەرىنە قارسى تۇرار قاۋقارى بولمادى. جالپى، جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەردىڭ نەگىزگى سەبەبىن «عىلىم مەن بىلىمنەن» ىزدەسەك دۇرىسى وسى بولادى. ءسوز تۇسىنەتىن جاندار ءۇشىن بۇل داۋعا جاتپايدى.
تاريح تاعلىمى: مۇنى ۇلى اتالارىمىز «بىلەكتى ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەگەن ماقالمەن وسيەت ەتىپ كەتكەن. بۇگىنگى ۇرپاققا وسى وسيەتتى باسشىلىققا الۋ ءلازىم.
ءابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حاندى قارالاۋدى توقتاتاتىن ۋاقىت جەتتى.
مۇحامبەتكارىم قوجىرباي ۇلى،
ماڭعىستاۋ
