Zeınetaqy júıesin el bıligi erjelden masyl kóredi. Sodan bolar aldyńǵy jyldary áıelderdiń zeınetke shyǵar jasyn uzartyp, erlermen teńestiremiz degen bastama kóterildi. Qoǵam narazylyǵyna tap bolǵan bul ıdeıany bılik «patamýshta» atalyp ketken mınıstr Serik Ábdenovke ıtere salyp, bar bále sonyń bastamasymen bolǵandaı oı týǵyzǵysy keldi. Alaıda, ókimet basyndaǵylar oılaǵandaryn júzege asyrdy. Endi áıelderdiń zeınetke shyǵý jasy ár jyl saıyn jarty jylǵa uzartylyp otyratyn boldy. Qoǵam «patamýshtany» tabalap jatqanda bılik osyndaı zań qabyldap alǵan edi. Al, mısıasyn oryndaǵan mınıstr «halyqqa qarsy bastama kótergeni» úshin qyzmetinen bosatyldy.

Bıyl zeınetaqy júıesine qatysty taǵy da shý shyqty. Bul joly bolashaq zeınetkerlerdiń keleshek úshin dep jınap jatqan aqshalaryna memleket kóz alartyp otyr. Atap aıtsaq, Úkimettiń sońǵy keńeıtilgen jıynynda elbasy ortaq zeınetaqy qorynan 1,5 trln teńgeni ekonomıkany qoldaý sharalaryna jumsaýǵa «ruqsat» berdi. Ol qarajattyń 1000 mıllıardy «QazAgro» holdıńine berilse, 360 mıllıardy turǵyn úı qurylysyn qoldaýǵa baǵyttalmaq. Taǵy kóp bóligi kredıtke batqan bankterdi qutqarýǵa jumsalmaq. Ulttyq ekonomıka mınıstri Erbolat Dosaev zeınetaqy qorynan alynatyn aqshanyń 1,450 trln teńgesi bıyl tolyq jumsalatynyn, onyń 350 mlrd teńgesi respýblıkalyq búdjettiń defısıtin jamaýǵa, 600 mlrd teńgesi nemese zeınetaqy jınaqtarynyń 41 paıyzy ekinshi deńgeıli bankter men ulttyq holdıńterdiń shartty oblıgasıalaryn satyp alýǵa shyǵyndalatynyn aıtqan edi.

Zeınetaqy qorynan qarajat alý týraly sheshimdi úkimettegiler Elbasynyń aýzymen aıtqyzdy. Naryq zańdary, jınaqtaýshy zeınetaqy júıesiniń negizgi qaǵıdasy – jınaqtardy tabysy mol jobalarǵa ınvestısıalaý, sol arqyly qordyń ınvestısıalyq kirisin arttyrý isi aıaqqa taptaldy. Zeınetaqydaǵy jınaqtar eselep tabys túsiretin jobalarǵa emes, qaryzǵa batqan bankter men kompanıalardy qoldaýǵa, tıimsiz saıasat nátıjesinde turalaǵan búdjettiń shyǵyndaryn jabýǵa jumsalmaq. Naqtyraq aıtsaq, zeınetaqy qorynan 100 mlrd teńge bólingeli otyrǵan «QazAgro» 2008-2009 jyly Ulttyq qordan bólingen qarajatty tıimdi jumsaı almaǵan holdıń retinde Prezıdenttiń ózinen syn estigen edi. Prezıdenttiń ózi bul uıymdy durys jumys isteı almasa taratý týraly da aıtqan bolatyn. Biraq, halyqtyń jınaqtarynan taǵy qomaqty qarajatty baǵyttaý arqyly úkimet turalaǵan kompanıaǵa qoldaý kórsetpek.

Zeınetaqy jınaqtarynan alynatyn 500 mlrd teńgeni dollarǵa konvertasıalaý týraly sheshim de túsiniksiz bolyp otyr. Bılik bul qarajatty sheteldik naryqqa ınvestısıalaýdy josparlaǵanymen, naqty qandaı quraldarǵa jumsaıtynyn ashyp aıtpaı otyr. Bir qaraǵanda úkimet daǵdarysqa qarsy sharalardy naqty zerttemeı, qarajat baǵyttalatyn salalardy tolyq anyqtamaı oılastyrǵan sekildi. Iaǵnı, zeınetaqy qarajatyn syrtqa shyǵarý isinde ashyqtyq pen jarıalylyqtyń joqtyǵy kózge uryp tur. Bılik halyqty dollardan bas tartýǵa, ulttyq valútany ǵana qoldanýǵa shaqyra otyryp, ózi 500 mlrd teńgeni dollarǵa aınaldyryp, shetelderdiń ekonomıkasyn ınvestısıalamaq. Mundaı sharalardyń qanshalyqty tıimdi kórinis beretinin aıtý qıynǵa soǵady. Osy ýaqytqa deıin Qazaqstan tabysty ınvestor retinde esh jerden kóringen emes.

Halyqtyń bálenbaı jyl jıǵan-tergenin taǵy sol halyqty joǵary ósimdi nesıelermen qanap kelgen bankterge berý jaıy da eshkimdi beı-jaı qaldyryp otyrǵan joq. Óıtkeni, qazaqstandyq bankterdiń halyqaralyq qarjy naryǵyndaǵy reıtıńi óte tómen. Bizdiń bankterdiń nesıe portfeliniń 75 paıyzǵa jýyǵyn qaıtarylmaıtyn nesıeler quraıdy eken. Bul jaǵdaı birinshiden bank nesıeleriniń paıyzdyq kórsetkishteri óte joǵarylyǵyn kórsetse, ekinshiden halyqtyń áleýmettik ahýalynyń tómendigin bildiredi. Iaǵnı, qazaq bankterine sheteldik ınvestorlar qyzyǵýshylyq tanytpaıdy, qarajat quımaıdy. Sol sebepti de memleket bılikpen ym-jymy bir bankterge halyq qazynasynan qoldaý kórsetpekshi. 2008-2009 jylǵy bank daǵdarysy kezinde de memleket otandyq bankterge osylaı qoldaý kórsetti. Onyń qaıtarymy boldy dep aıta almaımyz. Bankter sol qıyn qystaý kezeńde de óz qyzmetkerlerine joǵary bonýstar berýdi toqtatpaǵan edi. «Sózińdi bireý sóılese, aýzyń qyshyp bara ma? İsińdi bireý istese, qolyń qyshyp bara ma?» degendeı, bar sharýasyn memleket halyqtyń aqshasyna sheship berip jatsa, olar nesine sassyn?!

Osylaısha, tıimsiz memlekettik menedjment halyq qazynasyn taǵy da talan-tarajǵa salmaqshy. Memleket zeınetaqy qorynan 5,8 mlrd dollardy ekonomıkany qoldaýǵa jumsaǵaly otyr. Ekonomıkasy bizden de soraqy Reseıdiń ózi bul baǵytqa 10 mlrd dollar baǵyttamaq. Reseı men Qazaqstan ekonomıkasynyń kólemin eskersek, bizdiń bılik jumsaǵaly otyrǵan qarajattyń áldeqaıda aýqymdy ekenine kóz jetkizesiz.

Darhan Muqan