«Júre berseń – kóre beresiń» degen ras eken. Bul qaǵıdaǵa qatysty tań qalarlyq jaǵdaılar Qazaqstanda tipti kóp kezdesedi. El sengen aǵalarymyz aıdyń-kúnniń amanynda ana tiline qarsy shyǵyp jatsa, buqaranyń qamyn jeıdi deıtin basshylardyń biri jeke basyn kúıttep jemqor atanyp jatady. Basshyny bylaı qoıyp, bılik pen baılyqtan tysqary júrgender de tynysh otyra almaıtyn boldy. Muny jaqynda reseıshil saıasat ustanatyn «Karavan» gazetinde jarıalanǵan tarıhshy Gúlnara Meńdiqulovanyń suhbatyn oqyǵannan keıin aıtyp otyrmyz.

Budan sál burynyraq «Qara jorǵa» bıi qazaqtiki emes dep «jańalyq» ashqan apamyz myna orysshyl basylym betinde syrttaǵy qazaqtardy taǵy bir túırep ótýdi jón kóripti. «Qazaq dıasporasynyń tarıhy» taqyrybynda doktorlyq qorǵaǵan tarıhshy elge kelip jatqan qandastarǵa kúdikpen qaraıtynyn jasyrmapty.

«Meniń doktorlyq jumysymnyń taqyryby «Qazaq dıasporasynyń tarıhy». Bul oralmandar máselesimen tyǵyz baılanysty. 90-jyldardyń basynda qazaqtar Qazaqstanǵa orala bastady. Sondyqtan, repatrıasıa máselesin kóterý qajet boldy. Óz jumysymda men qazaqtar óz tarıhı otandaryna qandaı jolmen keletinin zertteýge mán berdim. Elge qandastarymyzdyń oralý ıdeıasy quptarlyq is. Alaıda, bul jerde kimder jáne qalaı kelip jatyr degen másele bar. Iaǵnı, olar ne sebeppen kelýde? Olar kelgen elderinde jaqsy ómir súrdi me? Qazaqstanǵa kelýge ne sebep boldy? Munda qandaı mádenı, áleýmettik máselelerge tap bolýda? Olardyń ómirlik maqsattary qandaı? Balalaryn bolashaqta osy jerde oqytyp, osynda ornyǵý ma, joq álde jaı ,ana qazaq jerine kelip táý etý me? Árkimniń óz sebebi bar. Solardy zertteý kerek.

Keńestik kezeńde de birneshe repatrıasıalyq tolqyndar boldy. Mysaly, Qytaıdaǵy mádenı tóńkeriske baılanysty elge kóshkender boldy. Munda adamdar únemi kóship kelip jatty. Biraq, jappaı kóshý bolmady. 1991 jyly Mońǵolıa qazaqtaryn kóshirýge áreket jasaldy. Baıan Ólgıı, Qobda aımaqtarynan qazaqtardy Shyǵys Qazaqstanǵa, soltústik oblystarǵa aýyl sharýashylyǵyn, onyń ishinde mal sharýashylyǵyn damytý úshin kóshirý josparlandy. Sol jyldardaǵy muraǵat qujattary osylaı deıdi. Odan keıin 1993 jyly Iranmen Aýǵanstandyq bosqyn qazaqtardy qabyldaý týraly kelisim jasaldy. Osy kezeńde memlekettik tetikter iske qosylyp, kóshi-qon týraly zańnyń negizi qalandy», - dep otyrǵan tarıhshyǵa «Karavan» tilshisi «Biraq, qazaqtardyń óz tarıhı otanyna oralýynyń basqa da sebepteri bar emes pe?», - degen suraq qoıady. Oryndy suraq.  «Syrttaǵy qazaqtardy tek aýylsharýashylyǵyn damytý úshin ǵana paıdalaný kerek» degen keńestik qaǵıdaǵa ımandaı senip, ǵylymı ustanym etip alǵan tarıhshynyń myna sózderine tań qalǵan kez kelgen jýrnalıs qoıatyn suraq.  Áıtpese, keńestik zaman qaıda, biz qaıda?! Búgingi tańda keńestik standarttardy basshylyqqa alý degen tek kúlki shaqyratyny ras. alaıda, apamyz oǵan aıylyn jıa qoımapty.

«Siz ne týraly aıtyp turǵanyńyzdy bilem. Keıbir jaýapsyz (!) ǵalymdar qazaqtar shetelden halyq sanyn ósirý úshin kelýde dep júr. Biraq, 2015 jyldyń basyndaǵy derekterge súıensek, 24 jylda 956 myń qazaq kóship kelipti. Bylaısha aıtqanda, bir mıllıonǵa da jetpeıdi. Sondyqtan, mundaı spekýlásıaǵa jol bermeı, sıfrmen sóılegen durys», - deıdi G. Meńdiqulova.

Tarıhshynyń logıkasyna salsaq, 24 jylda syrttan kelgen qandastardyń sany 1 mıllıonǵa jetpeı qalǵanyna sol alystaǵy aǵaıyn kináli bolyp shyǵady. Al, atameken dep kelgen aǵaıynnyń aldynan kez bolatyn qaǵazbastylyq pen áleýmettik qıyndyqtar esepke alynbaıdy. Qaıta, G. Meńdiqulova hanym «Oralmandar basqalarǵa kesirin tıgizbeı tynysh júrsin» dep kijinedi.

«Birinshiden, oralmandar keýdelerin soqpaı, ózderin durys ustasyn. Áıtpese, mynda kelip alyp «Men atamekenime keldim» dep aýzyn kópirtedi. Durys. Kelsin. Memleket barlyǵyn jasady. Ómir súrsin, jumys istesin. Biraq, bireýlerge kesirin tıgizýdiń qajeti qansha? Mysal keltireıin, 3 jyl buryn Mońǵolıadan kelgen «oralmanka» Kókshetaýda mektepti kóterýge baryn salǵan dırektordyń ústinen barlyq oryndarǵa shaǵym jazdy. Bizdiń bılik aryzǵa senip, dırektordy jumystan bosatyp, ornyna jańaǵy oralmandy otyrǵyzdy. Taǵy bir mysal: 1996 jyly bir aqsaqal jınalysta ózderin jaryqsyz, gazsyz Jambyl oblysyna ornalastyrǵanyn aıtyp shaǵym jasady. Sol aýdanda turatyn dostarym, kerisinshe, memleket oralmandarǵa barlyq jaǵdaı jasap otyrǵanyn, olar bolsa, barlyǵyn teriske shyǵaratynyn aıtady. Men osyndaı qarym-qatynasqa tań qalamyn. Sender jumys istemeı, barlyǵyn úkimet ákep bersin dep otyrsańdar eshqashan eshteńege kóńilderiń tolmaıdy. Men álemniń 35 elinde bolyp, ondaǵy qazaqtarmen sóıleskenmin. Munda kimder kelip jatqanyn, kimderdiń sol jaqta qalyp jatqanyn jaqsy bilemin.

Bulardyń bir jaman ádeti bar. Birdeńe bolsa birden Prezıdentke hat jazady. Sondyqtan, jer-jerdegi sheneýnikter tekseris pen shaǵymnan qorqyp solardyń aıtqandaryn istep beredi», - dep oralmannan bólek sheneýnikterge de kiná arta sóıleıdi.

Áńgimesiniń aıaǵynda «Bizge myna daǵdarys zamanynda jerlik, oralman dep bólinbeı, birlik saqtaý kerek» dep myrzataıshalaǵan tarıhshynyń aıtqandarynan túıgenimiz Qazaqstandaǵy barlyq sátsizdikter men qıyndyqtarǵa eń aldymen «oralmandar» kináli eken. Ǵalymnyń oıynsha, syrttan keletin qazaq munda qul bolýǵa daıyndalyp kelýi tıis kórinedi. Zańdy quqyqtaryn talap etip, memleket kepildik beretin áleýmettik járlemaqylar suraýǵa bolmaıdy. Ózi turyp jatqan eldi mekendegi, eńbek etetin ujymdaǵy zańsyzdyqtar týraly jaq ashpaýy, eshqaıda shaǵymdanbaýy, eshkimge «aqyl úıretpeýi» qajet eken.

Qazaq dıasporasynyń tarıhyn ózek etken doktorlyq dısertasıa jazǵan ǵalymnyń ol eńbeginde ne aıtqanyna daýymyz joq, biraq, myna sózderinen syrttan keletin azamattardy tek tegin eńbek kúshi dep baǵalaıtyn keńestik oılaý júıesinen árige uzamaǵanyn, ulttyq ıdeologıa men saıasattan beıhabar, qazaq múddesine esh bas aýyrtpaıtyn jan ekenin uqtyq. Mundaıda qazekem «Jany ashymastyń qasynda basyń aýrmasyn» deıtini bar...

Darhan Muqan