Memlekettik til de eltańba, ánuran, memlekettik tý sekildi Qazaq memleketiniń sımvoly, eldigimizdiń nyshany. Memlekettik tilge kóshý máselesi Qostanaı oblysynda kóbinese tek qana orys tiliniń paıdasyna sheshilip jatyr. Oblystaǵy qazaǵy basym, tipti halqy júz paıyz qazaq tilinde sóıleıtin Jankeldın jáne Amankeldi sekildi aýdandardan oblys ortalyǵyna qazaq tilinde túsken hattar áýeli orys tiline aýdarylady da, jaýap hat orys tilinde ázirlenip, ony beıneti kóp aýdarmashy qaıtadan qazaq tiline aýdarady.Súıtip memlekettik tildiń aýyrtpalyǵyn tek aýdarmashylar ıǵyna arta salý beleń alyp otyr. Orysshalap aıtsaq, «perehod na gos. ıazyk» «perevod na gos. ıazyk» bolyp otyr. Kadr saıasatyndaǵy solaqaılyq árbir oblystyq basqarmalar men departamentterde ana tiline murnyn shúıirip qaraıtyn mamandardyń kóbeıip ketýine alyp keldi.

         Áý basta qoǵam bolyp jıylyp, taýdaı bolyp úıilip, aıaǵynda qar sýyndaı suıylyp ketken jaıymyzdy jasyrýdyń qajeti joq. Qazirgi orys tili men qazaq tiliniń «tepe-teńdigi»  attylymen jaıaý adam jarysqandaı, Qajymuqanmen ergejeıli alysqandaı jaǵdaıda. Tilimizdiń altyn dińgegi bolǵan qazaq aýyldary azyp-tozyp, ózderiniń baıyrǵy ataýlarynan aıyrylyp qaldy.

         Termınologıa salasyndaǵy mamandardyń qulaǵyna altyn syrǵa, selo, derevná, rabochıı poselok, naselennyı pýnkt degen ataýlardy jańalap, kent, shaHar, meken, qońys, turaq degen sekildi qazaq tilindegi balamalarmen aýystyrý kún tártibine qoıylýy kerek dep esepteımin. Áýeli kórshimen aqyldasyp alaıyq degen jaltaqtyqty ysyryp qoıyp, qala, aýyl, kóshe ataýlaryn, dúkender men mekemeler, kásiporyndar ataýlaryn, mańdaıshadaǵy jazýlardy  bir-aq tilde jazý týraly til týraly zańǵa ózgeris engizý aýadaı qajet. Eki tilde jazý eki ese shyǵyn ekenin nege eskermeımiz. Abaı dańǵylyn «prospekt Abaıa», Shoqan kóshesin «ýlısa Valıhanova» degennen ne utamyz? Kırıll árpimen jazylǵan jazýdy osy kúni qazaq túgili orys ta túsinetin deńgeıge keldik emes pe?! Buryn«Tobyl» atalyp kelgen fýtbol komandasy «Tobol» degen atpen Qostanaı oblystyq ádilet basqarmasynda zańdy tirkeýden ótkenine de kózimizdi jumyp qoıdyq.

         Ózge ulttardy renjitpeıik degen jeleýmen tarıhı jer-sý ataýlaryn qaıtarýdy uzyn arqan, keń tusaýǵa salyp kelemiz. Osy máselege oraı eldi mekenderde jıyn jasaý, olardy jergilikti máslıhattarda qaraý sekildi prosesterden arylmaıynsha qazaqtyń sózi eshqashan da ótpeıtinine kýá bolyp júrmiz.

         Eń aldymen táýelsiz Qazaqstannyń memlekettik tildegi kartasy jasalýy kerek sekildi. Bul kartadaǵy jer-sý ataýlary túgel derdik qazaq tilinde jazylýy kerek. Máselen, osy ýaqytqa deıin Qostanaı temirjol beketi «Kýstanaı», Taraz vokzaly «Djambýl» bolyp jazylyp keledi.

         Qostanaı qalasynda Saryarqaǵa málim úsh bı Naýryzbaı Qazybaıuly, Toqsan Jabaıuly, Shegen Mýsın esimderin kóshelerge berý týraly usynys aıaqsyz qaldy.«Bıler ınstıtýtynyń damýy» degen taqyrypta aımaqtyq ǵylymı-teorıalyq konferensıa qorytyndysynda Arqaǵa aty jaıylǵan úsh bıdiń esimin Qostanaı qalasynyń kóshelerine berý týraly usynys bir aýyzdan maquldanǵan bolatyn. Sol joly kóshe ataýlaryn ózgertýge moratorıı jarıalandy degen syltaý aıtyldy da, keıin bul taqyrypty eshkim de qozǵamady. Osydan birer jyl buryn Alash qaıratkerleri Eldes Omaruly, Bilál Asfandıarov, qazaqtyń kórnekti tulǵalary Muhamedjan Qarabaev, Aqsulý Orysbaıqyzy, Serke Qojamqulov, Hakimjan Naýryzbaev, Ómirzaq Sultanǵazın, t.b. týraly da áńgime kóterilgen. Bul usynystardyń birde biri qabyldanǵan joq.

         Qazirgi «Qazaq tili» qoǵamy ne sardary jónine ketip, sarbazdary bytyraǵan, ne sarbazdary bet-betine ketip, jalǵyz sardary qalǵan qolǵa uqsaıdy.Tilimizge  qaýlaǵan órtten qorǵaǵandaı janashyrlyq kórsetip, qarańǵyda  qalǵan aýylda jaryq jandyrǵandaı qylý úshin memlekettegi berý máselesi, memlekettik tildiń oryndalýyn baqylaý Til týraly zańda arnaıy qarastyrylýy kerek. Til týraly zańdy buzǵan mekeme basshylaryna áýeli eskertý jasap, keıin aıyp salynsa, oǵan da kónbese, qatań jazalansa, salynǵan aıyptan túsken qarjy tilimizdi damytýǵa jumsalsa, onyń paıdasy orasan zor bolatynyna kúmán keltirý qıyn.

         Memleketti  altyn otaý dep beıneli túrde aıtatyn bolsaq, ákesi men sheshesi qazaq tilinde sóılemeıtin ot basynda balany qazaqsha sóıletemin deý bekershilik. Ana tilinde eń aldymen Prezıdent apparaty, Parlament, ákimder sóıleýi kerek. Sóıleı almasa, ákim bolmaı, basshy bolmaı, orynbasar bolsa, qosshy bolsa da, jetip jatyr. Al ulttyq ıdeologıaǵa jaýapty orynbasarlar eki tildi  tolyq meńgermese, meńgergisi de kelmese, olardan ne qaıyr?!

         Memlekettik tildiń irgetasy bala baqsha men mektep desek, sol baqshalar men mektepterdi tek qana ana tilinde tálim-tárbıe beretin oqý ordalary qylyp qaıta qurýǵa ne kedergi?! Baıaǵy jalpaqshesheılik. Qazaq mektebinde memlekettik tilde bilim berip, orys tilin tereńdetip oqytsa, ózge ult alǵys aıtpasa, qarǵys aıtpaıtyny anyq. Al jetimhanalardaǵy tálim-tárbıe soltústik óńirde tek qana orys tilinde ekeni belgili. Olar er jetken soń óz elin ógeı sanaıtyn urpaq bolmasyna kim kepil?! Ahmet Baıtursynuly aıtqan mekteptegi bilim alǵashqy jyldary tek qana ana tilinde berilýi kerek degen «Bastaýysh mektep» týraly («Qazaq» gazeti, 1914 jyl) tamasha oıdyń mınıstrlerdiń oıyna da kirip-shyqpaıtyny túsiniksiz.

         Qostanaı oblysyndaǵy 600-ge jýyq mekteptiń qazaq tilindegisi 150-den aspaıdy, aralas mektep sany da (136) osy shamalas. Eń soraqysy, keıingi ýaqytta qazaq  mektebinen kóri orys mektebine baratyn oqýshylar sany kóbeıip barady.

         Reseılik BAQ-tyń Qazaqstannyń aqparattyq keńistigine yqpalynan da aryla almaı otyrmyz. Qostanaı oblysyndaǵy júzden astam gazet pen jýrnaldyń taza qazaq tilinde shyǵatyny biren-saran. Aýdandyq jáne qalalyq gazetterdiń aty qazaqsha da, zaty basqa. Máselen, Qarabalyqta «Aına», Qostanaı aýdanynda «Kózqaras», Qostanaı qalasynda «Qostanaı»  degen gazetter jaryq kóredi. Materıaldardyń basym bóligi orys tilinde, qazaq tilinde ara-tura ne jalǵyz bet, ne aıqarma better beriledi. Bizdiń qazaq soǵan da máz.

         «Kórshiń soqyr bolsa, kózińdi qys» degen mátel qazirgi ýaqytta bizge arnap aıtylǵan tárizdi. Al kórshi memlekettegi qazaqtardyń ne mektebi,ne teatry, ne ana tilinde shyǵatyn basylymy joq. Oǵan suraý salyp jatqan Qazaq úkimeti de joq. Orystar da bizden úlgi alyp, bir Assambleıa qursa, baǵy janar ma edi, qaıter edi?! Aldaǵy isti Alla biledi.

Aqylbek Shaıahmet,

Ahmet Baıtursynov atyndaǵy Qostanaı Memlekettik ýnıversıtetiniń profesory