Erkesh Qurmanbekqyzy(QHR Shınjıań provınsıasy jazýshylar odaǵynyń tóraıymy)
Ájeı árdaıym kishkentáı soqyr nemeresin oshaq basyndaǵy shymdaýytqa otyrǵyza salyp :
– Qulynym, albaty qozǵalma, sıyrdyń japasyna túsip ketesiń,-dep mańaıynan usaq-túıek tas, múıiz sıaqty «oıynshyqtardy» taýyp ákep janyna úıip berip, onan soń, qos etek uzyn kóılegin súırete júrip bıe saýatyn.
Anadaıda kúmisteı jarqyraǵan Ertis ózeni ejelden bergi kóne sarynyna basyp syńǵyr qaǵyp jatatyn. Ájeıdiń soqyr nemeresi zerikkendeı boldy, ol álgindegi «oıynshyqtardy» bir jaǵyna laqtyra sylip, ájesiniń bıe saýǵan sybdyryna qulaq túre qaldy. Jer oshaqta mazdap janǵan samyrsyn butaǵynyń býdaq-býdaq kók tútini onyń qasynan tolassyz ótip jatty.
Gúrip-gúrip saýylǵan súttiń daýysy qulaǵyna jetkende, ol kúlip jiberdi. montıǵan qońyrqaı júzinen kúlgende shyǵatyn betiniń shuńqyry kórine qaldy. "Súttiń túsi aq bolady, ana suty aq bolady, mal súti de aq bolady" deýshi edi ájesi. Qazaq aqtan aırylmaıdy, óıtkeni, ol dalanyń jasyl túsi sáqty ómirdiń sımvoly. Soqyr sábıdiń qıalynda tús jónindegi uǵym bólmaǵanymen, biráq, ol óziniń alǵyr sezimi arqyly súttiń qasıeti, boıaýyn seze alatyndaı edi. Shynynda, sút aq bolady. «Jarylqaýshym, Qazaqty máńgi baqı aqtan aıyra kórmegeısiń» deýshi edi ájesi. Bıe saýylyp boldy, ájeı saýmaldy sabaǵa quıdy da, nemeresin arqalap alyp baıyrǵy kóne yrǵaǵyna salyp ándetken boıy bir basyp, eki basyp tóbege shyqty. Olar dala gúli jamyraı ashylǵan bir shaǵyn alańqyda otyr. Ájeı nemeresin tizesine qoıyp alyp, áli de sol yrǵaǵymen ándetip otyr. Ol qazyr kóz aldaǵy kórinisti sýretteý úshin baıyrǵy kóne áýen boıynsha jańa sózderdi qolma-qol qurastyryp aıtyp otyr.
Zymyrap aqqan kók Ertis,
Sámenniń býryl atyndaı.
Qalqıǵan kókte aqsha bult,
Sálıhanyń shytyndaı.
Jaǵadan ushqan kóbelek,
Aspanǵa qarap umtylǵan..........
Nemeresi tyńdap otyr. tas músindeı melshıip qapty. Ájesi birdemelerdi sýrettep aıtyp jatqanda onyń sózin bólmeıtin. Ol buǵan erteden-aq ádettengen- dy. Biraq ájesi qandaı tóndirip sýrettegenimen, soqyr sábıge báribir kúńgirt edi. Ájesiniń sýretteýinen birer sańlaý, birer jylt sezse buıyrmasyn. Ol kóz aldaǵy dúnıeniń zaıyry qandaı ekeninen múldem baıhabar edi. Kúnnen-kúnge es kirip, asaý oı onyń mazasyn ala berdi, keıde ájesiniń sózin bólip, suraý qoıatyn-dy. Mine qazyr ol qıaldap otyrǵan ornynan basyn julyp alyp , ájesiniń kózine qadalǵan álpette:
– Boıaýdyń nege dybysy bolmaıdy? _ , dep surady.
Sol -aq eken , ájesi til qatpastan otyrdy da qaldy, nemeresiniń soqyrlyǵyn tuńǵysh kórip otyrǵandaı ol onyń kózine tesireıdi. Sálden soń shúńireıgen eki kózinen jas sorǵalaı bastaǵan ájeı teris qarady, mańdaıynyń ájimi jıyrylyp bir ýys boldy. Ras-aý qaıtsyn endi, nemeresi onan dúnıede qansha qoı bar dep surasa, ol oǵan bir ýys usaq tas ákep alaqanyna salyp beretin, nemeresi onan er jigit degen ne dese , ol oǵan búrkittiń ótkir tumsyǵy men tegeýirinin sıpatatyn........ al, qazir........ ájeı kóz jasyn aqyryn shylaýyshynyń shetimen súrtip jylaǵanyn nemeresine sezdirmeýge tyrysty.
Ájeıdiń nemeresi tótenshe saq edi, ol ájeıdiń kúrsinýinen sóılegen sóziniń emeýirinen, qybyr -qımylynan, áýel deseńiz bıe saýǵandaǵy sút daýsynan da ájesiniń kóńlindegi názik ózgeristerdi seze qoıatyn.
Jaqynnan beri ol ájesiniń ózine jóndi jaýap bermeı júrgenin sezdi. Óıtetini, onyń qaladaǵy áke-sheshesinen ony qaladaǵy soqyrlar mektebine oqýǵa bersek degen hat kelgen bolatyn da sonan beri ájesi kóp ashýlanatyn jáne kóp jylaıtyndy tapty. Bıe saýǵan kezde tynyshsyz túrtinshek qulyndarǵa kóbirek keıiıtin boldy.
«ájem buryn mundaı emes edi ǵóı»degen alǵaý tústi bala kóńline.
-Dúnıeniń úlkendigi qanshalyq?-dep surady nemeresi ájesinen.
ájesi kúlip qoıdy da onyń betinen súıip:
Ertis ózeni alyp Altaıdyń basynan bastalady, ol aqqaly neshe júz jyl, neshe myń jyl boldy, biraq ol áli barar jerine jete alǵan emes.....
- Áke-sheshem de Altaıda ma ?
- Joq, qulynym, olar Qubynyń ar jaǵynda, óte shalǵaıda, arǵymaqqa mingen kúnniń ózinde toǵyz kún, toǵyz tún shaýyp zorǵa jetesiń,- deıdi ájesi aqyryn ǵana basyn shaıqap.
Ájesiniń jaýaby sábıdi sheksiz oıǵa shomdyrdy. Ol óziniń ájesimen birge atasynyń arǵymaǵyna minip, Ertisti boılap taýsylmaıtyn uzaqqa ketip bara jatqanyn qıaldady. Ol óziniń taǵy da osy saparda kóptegen ejelden estip kórmegen tamasha daýystardy estıtin... Ájesiniń taǵy da oǵan kóptegen tyń da tamasha ertegilerdi aıtyp beretinin oılady. Ol sondaı kóńildendi. Dúnıedegi eń uly adam oǵan - áje! Óz áke -sheshesi endi ony qalada oqytýǵa shaqyryp otyr. Oqý degen nárseniń qandaı bolatynyn bilmesede ol osy jańa ataýǵa erekshe qyzyǵady, oǵan bolǵan yntasy sheksiz artady. Bul qıaldar beıne álemniń arǵy túkpirinen álsirep estilgen jańǵyryq sáqtanyp eshnárseden beıhabar sábıdiń júreginen ketpeı-aq qoıdy.
-Áje, Qubynyń ar jaǵynda da Ertis barma?-dep surady ol bir kúni ájesinen. Ájesi tereń bir kúrsinip aldy da :
-Aqymaq balam-aý Ertis degen dúnıede jalǵyz ǵana, onyń bir basy Altaıdyń tórindegi bir qazyqqa baılanǵan, sol úshin de ol Altaıdy oraı aǵady. Quby degen bir qum dala, Ertis oǵan barmaıdy.
Sábıiyń kóńli bosap sala berdi.
-Áje, onda ekeýmiz endigári Ertistiń syńǵyrlap aqqan daýysyn estı almaı qalamyzba?-dedi ol keıip.
Ájesiniń qoly qaltyrap ketti de nemeresin shymdaýtqa qoıa salap bıe saýýǵa ketti. Meıirban ájesiniń kóńliniń buzylǵanyn ol tabanda sezdi. Ájesiniń bıe saýǵandaǵy sybydyrynyń reti de múlde buzylǵan. Jábir kórgendeı sezingen sábı jylap jibergisi keldi. Biraq ol shydap, kózine irkilgen jasty ájesine baıqatpady.
Ókpeli sábı ájesiniń ystyq qushaǵyna qashan , qalaı jabysa qalǵanyn ózi desezbeı qaldy.
Salqyn samal ájeıdiń betindegi kóz jasty qurǵatty. Ol nemeresin qushaǵynda áldılep, taǵy da baıyrǵy kóne sarynda syńsyp otyr.
- Aspannyń túsi qandaı bolady?-dep surady ájesi nemeresinen.
-Kókpeńbek.
-Kún qaı jerden shyǵady?
- Ertistiń basynan, onan soń Ertisti boılap júredi.
-Ertistiń batyry qansha ?
-Kóktoǵaıdyń aǵashynan da kóp.
-Atańnyń túri qandaı?
-Tikendeı saqaly bar, búrkittiń tegeýirindeı kúshti qoly bar.
"Nemerem Ertistiń maqtaýyna tatıtyn uly boldy dep ájeı máz-maıram boldy.
Nemeresiniń qýanyshy onyń ózinen týǵan ulǵa degem renishin umyttyrdy. Bul is keıde oǵan kúlkili sezildi. Onyń ústine ulynyń ustanǵan joly durys shyqqandaı. Kelgen-ketken adamdar oǵan ulyń jaqsy jigit boldy dep maqtaı júrdi. Keıbiri keıde oǵan alǵysyn da aıtatyn-dy.
Nemeresi de keıde kelgen- ketkenderge óz ákesin maqtap, masattanatyndy tapty. Osyndaı kezderde ájeı beıne órkendi, joralǵyly istiń otaǵasysy sáqtanyp, kóńilin keńge salyp, qýanyshy qoınyna sımaı ketetin.
Ol shynynda qanaǵattandy, ulymen de enjarlaspaıtyn boldy. Endi bir on neshe jyl ótse nemeresiniń de jurt qadirleıtin aqyn, dombyrashy bolatyn túri bar, ol ózi biletin áńgime, ertegilerdiń barlyǵyn nemeresine úıretip qoımaqshy, oǵan taǵy eń jýas eń aqyldy kelinshek alyp berip onan soń olardy máńgi baqı saharadan jibermeı aqtan aıyrmaı, Ertis boıynda turǵyzbaqshy, muny tirisinde óz kózimen kórmekshi de.
Biraq onyń tátti qályn ulynyń haty buzdy. Ol taǵy shym-shytyryq arylmas qaıǵyda qaldy, kúndi, taýdy, sýdy-mańaıyndaǵy bar tabıǵatty ol esinen shyǵardy. Esi -derti eshnárseni kóre almaıtyn soqyr nemeresinde ǵana qaldy.
Nemereniń de ketkeni me? onyń da Ertisten bezgeni me? aqqa, Ertiske, saharanyń tunyq aýasyna úırengen bala qalanyń qym-qýyt, ýda- shý qarbalas turmysyna qaıtyp kóndige alsyn, oqıdy? soqyr bala qaıtyp oqıdy? oqysyn-aq oqyǵanda onan ne paıda? ondaı jerde nemerem elge bózek bolmaıma? ol qaıtkende de basqalarǵa uqsamaıdy emes pe?....
Osylardy oılaǵan saıyn ájeıdiń kóńili buzylady. Onyń qaıǵy ekenin, ıa ýaıym ekenin, opyq ekenin ol ózi de bilmeıdi. Onyń osylaısha toǵyz joldyń torabynda ańtarylyp qalýy ómirinde tuńǵysh ret kezigýi edi. Ol qalaǵa nemeresimen birge barmaıtyndyǵyna da ókinedi. Nemeresi oǵan qalaǵa birge baryńyz dese boldy pálege qalady. Ony shapalaqpen tartyp jibergisi keledi. Óıtkeni ol nemeresiniń qol-aıaqqa toqtamaı, shyryldap jylaǵan daýsyna úıir bolyp qalǵan edi. Biraq ol, kisige ońaı ospaq qol kóterip kórgen pende emes, áýel deseńiz tynyshy ketip tynysh turmaıtyn qıańqy qulyndarǵa deıin qol jumsap kórmegen edi.
Taýdyń salqyn samaly da ájeıdiń appaq shashyn jelkildetti. Onyń kóne áýendegi áni taý ishin aralap, býyrqanǵan Ertistiń sarqyraǵan daýysyna qosyldy....
- Júr, qulynym, bıe saýýǵa baraıyq, ájeı nemeresin arqalap aldy da bir basyp, eki basyp bıe baý jaqqa júrdi. Onyń súıretken uzyn kóıleginiń etegi qaltyraǵan qara etiginiń qonyshyna súıkelip barady.
-Qulynym, ájeń saǵan bir ertegi aıtyp bersin, bolama?
-Meniń ájem qandaı jaqsy!-dep qýandy nemeresi.
«... Neshe kún túk jemegen bir ash qasqyr baspalap taýdan túsip bir malshynyń úıiniń janyna kelipti de birdemeler berip qalama dep dámelenip, onyń esigi aldyna baryp jatypty . Sóıtse bul úıde bir jylaýyq bala bar eken, sheshesi oǵan "jylama, endi jylasań seni qasqyrǵa bere salamyn" dep ursyp jatypty. Muny estigen qasqyr qýanǵanynan quıryǵyn bulǵańdatypty . Álgi bala shoshyp ketip onan ary jylapty. Azdan soń sheshesi ony ýatpaqshy bolypty:
"Oý, oý, qulynym jylama, eger qasqyr kelse, men ákeńniń búrkitin qoıa beremin, ol ony biraq sheńgeldeıdi", muny estigen qasqyr quıryǵyn butyna qysyp zytyp beripti ». buǵan nemeresi máz bolyp kúledi, ájesi ,- ras -aý ras-aý nege qasqyrǵa beredi eken balasyn nege?-dep ony qostap , áńgimesin soza berdi.
Kún eńkeıip barady. Qyzyl shapaq jamylyp jotada ájeı tur. Batar kúnge shaǵylysqan ózen beti altyn teńge, kúmis sólkebaıdaı jarqyldaıdy.
Ájeı taǵy da nemeresin baıaǵysynsha shymdaýtqa otyrǵyzyp, bıe saýýǵa kiristi. Gúrp-gúrp saýylǵan súttiń daýysy nemeresiniń qulaǵynan keter emes, ol daýys ájesiniń áli de baıaǵysyndaı myǵym, ornyqty ekendigin ańǵartady...
daıyndaǵan: Bulǵyn Sýsar
