Búgin Qazaq eli úshin Táýelsizdik kúnimen qatar toılanatyn uly kún. Alashorda avtonomıasynyń jarıalanǵan kúni. Alash orda respýblıkasy sovettik bılikke jutylyp ketpegende bıyl 99 jyldyq mereıtoıyn toılap otyrǵan bolar edi.
Alash avtonomıasy — 1917 j. 5-13 jeltoqsanda Orynbor qalasynda ótken 2-jalpyqazaq sezinde jarıalanǵan qazaq halqynyń ulttyq-terr. memlekettigi. Sıez qazaq avtonomıasy máselesi boıynsha Halel Ǵabbasovtyń baıandamasyn talqylap, tómendegideı qaýly qabyldady: “Avtonomıa týraly Haleldiń baıandamasyn tekserip, qazannyń aıaǵynda Ýaqytsha úkimet túskenin, Rýssıa memleketinde halyqqa senimdi jáne bedeldi úkimettiń joqtyǵyn ... jáne bul búlikshilik bizdiń qazaq-qyrǵyzdyń basyna kelýin múmkin dep oılap ... sıez bir aýyzdan qaýly qylady:
Bókeı eli, Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı, Jetisý, Syrdarıa oblystary, Ferǵana, Samarqan oblystaryndaǵy jáne Amýdarıa bólimindegi qazaq ýezeri, Zakaspıı oblysyndaǵy jáne Altaı gýbernıasyndaǵy irgeles bolystardyń jeri biryńǵaı, irgeli — halqy qazaq-qyrǵyz, hali, turmysy, tili bir bolǵandyqtan óz aldyna ulttyq, jerli avtonomıa qurýǵa;
Qazaq-qyrǵyz avtonomıasynyń jer ústindegi túgi-sýy, astyndaǵy keni Alash múlki bolsyn;
... Qazaq-qyrǵyz arasynda turǵan az halyqtyń quqyqtary teńgeriledi. Alash avtonomıasyna kirgen ulttardyń bári búkil mekemelerde sanyna qaraı oryn alady ...
Alash oblystaryn qazirgi búlinshilikten qorǵaý maqsatymen Ýaqytsha Ulttyq Keńes qurylsyn. Munyń aty “Alashorda” bolsyn. Alashordanyń aǵzasy 25 bolyp, 10 oryn qazaq-qyrǵyz arasyndaǵy basqa halyqtarǵa qaldyrylady. Alashordanyń ýaqytsha turatyn orny — Semeı qalasy. Alashorda búginnen bastap qyrǵyz-qazaq halqynyń bıligin óz qolyna alady (“Saryarqa” gazeti. Semeı. 1918, 25 qarasha)
Sıez Alash avtonomıasynyń Alashorda atalǵan (Alashtyń ordasy nemese úkimeti) Ult keńesiniń quramyn saılady. Alash avtonomıasynyń úkimeti — Alashordanyń tóraǵasy bolyp Álıhan Bókeıhanov saılandy. Bıyl sondaı-aq, Alash kósemi Álıhan Bókeıhannyń týǵanyna da 150 jyl.
Sonaý 1917-shi jyly qurylǵan partıanyń alǵa qoıǵan maqsattarynyń kóbi áli kúnge deıin ózektiligin joıǵan joq. Óz ózektiligin joǵaltpaǵan másele - 1917-shi jylǵy jeltoqsan sıezinde «Qazaqtyń jeri, onyń asty-ústi - Alashtyń menshigi» degen oı aıtyldy.
ALASH taqyrybynan esh ýaqytta qalys qalmaǵan «Qamshy» portaly oqyrman nazaryna Alash ordanyń qurylýy týrly belgili Alashtanýshy, jýrnalıs Bolat Múrsálimniń maqalasyn usynady.
Tarıhı qujattardan belgili, 1917 jyldyń 13 jeltoqsany - ekinshi jalpyqazaq seziniń aıaqtalǵan, qazaq dalasynyń túkpir-túkpirinen kelgen sıez delegattarynyń tarqaǵan kúni. Al, Alash qaıratkerleriniń jekelegen estelikteri men qujattary Alashorda úkimetiniń qurylǵan kúni dep jeltoqsannyń on ekisin kórsetedi. Al, sıez delegaty, matematık Álimhan Ermekovtiń maqalasy úkimettiń jasaqtalǵan ýaqyty men avtonomıa týraly qýanyshty habardyń qaı saǵattarda aıtylǵanyn naqtylaı túsedi: «Dekabrdiń 12-kúni, tús aýa, saǵat 3-te dúnıege «Alash» avtonomıasy kelip, azan shaqyrylyp at qoıyldy. Alty Alashtyń balasynyń basyna aq orda tigilip, Alash týy kóterildi... Jasasyn Alash avtonomıasy!» («Saryarqa» gazeti, 22 qańtar, 1918 jyl.). Sol sebepti, Alash kúni dep 12 jeltoqsandy ataý - anaǵurlym dálirek syqyldy.
Alaıda, qatelespesek, 1918 jyldyń aqpan aıynan bastap Lenınniń dekretimen Reseı grıgorıan kúntizbesine kóship, 13 kún alǵa bir-aq sekirdi. 31 qańtardan keıingi kún 14 aqpan bolyp belgilendi. Soǵan oraı, Á.Ermekov jazyp otyrǵan 12 jeltoqsan - búgingi 25 (12 jeltoqsan + 13 kún) jeltoqsanǵa sáıkes kelmeı me degen saýal týyndaıdy. Endeshe, Alash kúnin belgileıtindeı kún týsa, tarıhshylar osy kúnniń esebin kúntizbelik erekshelikterge oraı dál eseptep shyǵarǵany durys sıaqty.
***
Alash týraly sóz qozǵalǵanda, tarıhshylar, jazýshylar, jýrnalıser, qoǵam qaıratkerleri Alash qozǵalysy, «Alash» partıasy, Alashorda úkimeti jáne Alash avtonomıasy sıaqty úlken uǵymdardy orynsyz, retti-retsiz qoldanady. Tipti, ǵylym doktorlary men múıizi qaraǵaıdaı jazýshylardyń ózi osy uǵymdardyń mán-maǵynasyn aıyrmaıtyndyǵy eńbekterinen kórinip turady. Bul - Qazaqstan Respýblıkasy, Qazaqstan úkimeti, «Nur-Otan» nemese «Aq jol» partıasy, «Ult taǵdyry» ıakı «Jeltoqsan» qozǵalysyn biriniń ornyna birin ataǵanmen birdeı ǵoı.
«Alash» partıasy 1917 jyldyń jazynda, tarıhı derekterge qaraǵanda, İ jalpyqazaq sezinen bastap quryla bastady. Óıtkeni, Búkilreseılik Quryltaı jınalysyna qazaq múddesin qorǵaýǵa jeke partıa qajet edi. Biraq, Ýaqytsha úkimet Quryltaıdy birneshe ret syrǵytyp, aqyrynda Lenın ony tarqatyp jiberýge nusqaý bergen soń, «Alash» partıasynyń jumysyn jalǵastyrýǵa dál sol mezetterde asa qajettilik bolmaı qaldy. Al, bizdiń jazarman qaýym «Alash» partıasyn 1937 jylǵa sheıin bir-aq ákeledi.
Alashorda úkimeti Alash avtonomıasynyń isin júrgizetin birden-bir saıası qurylym boldy. Ras, 12 (25) jeltoqsanda Alash avtonomıasy de-úre jarıa etilgen joq. Ony jarıalaý máselesi keıinge qaldyryldy. Biraq, 1918 jylǵy jazdaǵy Á.Bókeıhan qol qoıǵan jarlyqtar avtonomıanyń naqtyly iske kiriskenin kórsetedi. Ásirese, «Alashorda úkimeti Alash avtonomıasy terıtorıasyndaǵy bılikti óz qolyna alady» degen mazmundaǵy qujattar avtonomıanyń de-fakto quryla bastaǵanyn bildiredi. Osy qujattarmen birge Alash áskeri, sot, bilim-ǵylym, Sovet ókimetine kózqaras týraly birneshe jarlyq shyqqan bolatyn. Bizdiń tarıhshylardyń osyndaı mańyzdy tarıhı derekterge asa zer salmaı otyrǵandyǵy bizdi áli de tańdandyrady.
***
Endi Alashqa jańa kózqaras qajettigi týraly pikir bildire ketsek. 1988-89 jyldardan búginge deıingi jıyrma jyl aralyǵynda Alashqa degen saıası, ǵylymı, qoǵamdyq baǵa «1937 jyly Alash qaıratkerleri atylmaǵanda...» degen áýen bastalady. Bizdińshe, bul naǵyz konúnktýralyq, ǵylymnan góri saıasılandyrylǵan baǵa. Nege? Jaýaby - aıqyn: Alash - táýelsizdik muratyna jete almady, biz - jettik!
Bul máselede Alashty 1905 jylǵy Qarqaraly petısıasynan bastap, 1937 jyldar aralyǵyndaǵy lokaldy, bólek qubylys retinde qarastyratyn tarıhshylardyń da ustanymy aıryqsha ról atqaryp tur. 37 jyly aıaqtalǵan tarıhı qubylysty «tikeleı» Jeltoqsan-86-men nemese Táýelsizdik-91-men baılanystyryp, Alashqa «qurmet» kórsetetin tarıhshylarǵa da jol bolsyn deımiz!
Alash avtonomıasy (1918-20 jyldar shamasynda avtonomıanyń is júzinde irgetas qalaı bastaǵanyn eskerý qajet) aryny aıtpaǵanda, bergi Kereı-Jánibekten Kenesaryǵa deıin jetken Qazaq Ordasynyń tarıhı murageri. Alash qaıratkerleriniń qaı-qaısysy bolsyn, Qazaq ordasynyń memlekettiligin qalpyna keltirý jolynda kúreskenin aıtyp ta, jazyp ta júrgen. Á.Bókeıhannyń Kenesary týraly eki aýyz oryssha óleń jazýynyń syry da tereń. Buǵan qosa, Alash avtonomıasy endi ǵana qalyptasa bastaǵan memlekettilik, saıası ınstıtýttarymen, sottarymen, áskerimen, gazetimen, tipti saıası elıtasymen Keńestik Qazaq avtonomıasynyń irgetasyn qalaýǵa atsalysty dep, tarıhı sabaqtastyqty ǵylymı turǵyda jazǵan tarıhshyny kezdestire almaısyz. Qazaq tarıhynyń ǵasyrlyq, dáýirlik aǵystarynda Alash tarıhy qashanda «menmundalap» jeke júrgeni...
Bizdińshe, Alash tarıhy 37-men aıaqtalǵan emes, 37-den soń da jalǵasqan tarıh. Bizdińshe, Alash - jeńilgen emes, jeńgen urpaq, belgili dárejede óz maqsat-murattaryna jetken urpaq. «1937 jyly Alash qaıratkerleri atylmaǵanda...» degen kózqaras - Alashtyń shekara máselesindegi jeńisterimen, ǵylym-bilim, ónerkásip, teatr men tarıhty zerdeleý, baspasózdegi qyrýar-qyrýar jeńisterimen, Kenesary men Keńes odaǵynyń arasyndaǵy tarıhı rolimen aýystyrylýy kerek sıaqty. Áıtpese, Alash týraly sóz bastalǵanda olar eshteńe jasaı almaı ketkendeı, úlgere almaı ketkendeı áserde qalamyz.
***
«Bostandyq! Teńdik! Týysqandyq!» Birinshi Fransýz respýblıkasynyń urany bolǵan, áli kúnge Fransıa Konstıtýsıasynyń Preambýlasynda turǵan bul kategorıalardy 1917 jyly Á.Bókeıhan birneshe maqalasynda tekten-tek atamaıdy. Sol sebepti Á.Bókeıhan qurǵysy kelgen avtonomıany Birinshi Qazaq Respýblıkasyna uqsatýǵa bolar edi. Ári Álıhan Bókeıhan Alashorda úkimetine jalpyhalyq usynǵan delegattardyń daýys berýi arqyly saılandy. Iaǵnı, sıezegi saılaýda ol 82 daýystyń 40-yna ıe boldy. Bul qazaq tarıhyndaǵy tuńǵysh respýblıkalyq negizdegi jalpyhalyqtyq ádil saılaý.
Fransıa monarhıadan respýblıkalyq basqarýǵa ótken kúnderin ulttyq kúntizbesinde «Bastılıany azat etý kúni» dep erekshe ulyqtaıdy. Sol sebepti, biz Alash kúnin nemese Alashorda kúnin ulttyq mereke retinde kúntizbege qossaq, Alash mártebesin odan saıyn asqaqtatqan bolar edik. Ázirge bar qazaqqa, sol zıalylarymyzdyń sózinshe, áli ıǵlan etilmegen Alash kúnine Táńiri jarylqasyn aıtamyz.
