Bıyl, ıaǵnı 2016 shy jyldyń 16-shy jeltoqsanynda táýelsizdik alǵanymyzǵa 25 jyl toldy. «Egemendikke – 25 jyl» dep jar saldyq. Kózi ashyq, biraq daýystary qarlyǵyńqy el ultshyldary: «Bul meıram jańa-jyldyń tasasynda qalyp qoıdy, tipti elenýden de qaldy, jańa-jyl jarnamasy 16- shy jeltoqsanǵa deıin jarnamalanbasyn!» - degeni sıaqty barynsha tosqaýyl qoıyp dabyl qaqty. Ol aıtýlary árıne, óte oryndy edi. Endi, durys oılanyp qarasaq bul kún biz úshin meıram ba, álde qazaly, qaraly kún be? 91-shy jyldan bastasaq meıramǵa uqsaıdy, sebebi sol jyly táýelsizdik aldyq. Al, onda sol táýelsizdikke sebep bolǵan, birinshi baspa 86-daǵy qyrǵyndy qaıda qoıamyz? Jeltoqsandaǵy qandy oqıǵa Ózendi qaıda qoıamyz? Ólgenderdiń ata-ana, týma-týys, baýyrlary bar ekenin eskersek, olarǵa ne betimizdi aıtamyz? Demek, 86-dan bastasaq 16 jeltoqsan bizge qaraly kún, 91-den bastasaq úlken mereke! Halyq pen urpaqtyń sana-sezimin, oılaý qabiletin shatastyrmaıyq, zıaly qaýym! Osy máseleni durys talqylap, bir arnaǵa toǵystyrý kerek, aǵaıyndar! Al endi qazaq elinde osy 25 jyldyq qandaı deńgeıde ótti? 25 jyldyq ár jerde ártúrli qojyrap ótti. 25 jyldyqqa durys kóńil bólinbedi. Bálkim elordada basqasha ótken bolar? 25 jyldyqty ret boıynsha atap ótip, qazynadan meıilinshe qarjy sýyryp, onyń da kóp mólsherin tıesili emes adamdarǵa syılyq qylyp úlestire saldy. Bul jerde halyq arasynda eki túrli túsinik qalyptasty. Bireýleri – bul qaraly kún dese, ekinshileri bul – meıram dep túsindi. «Qaraly kún» degen túsiniktegiler úılerinen shelpek pisirip, quran baǵyshtap, aza tutyp baqty, «Meıram» degen túsiniktegiler konsertterge baryp, sharap iship, merekeni jýyp toılady. Al endi osy meıramdy uıymdastyrýshylarǵa: «16 jeltoqsandy nege sonsha tómen deńgeıde, beıshara halde ótkizip jatsyńdar?» deseń: «Negizi qaraly kún ǵoı» dep, túlkiburań ádispen jaýap berip qutylady. Bul ekijúzdiliktiń belgisi, surqıa saıasattyń kesapaty! Osy eki kereǵar túsinik urpaqty eseńgiretip qoıdy. «Túý mam, túý pap, ne deıdi, bireýleri bylaı deıdi, sender bylaı deısińder» - degen túsiniksiz jastar paıda boldy. Al, endi men ózim turatyn munaıly ólkede ornalasqan shyraıly Qulsaryda 16 jeltoqsannyń qalaı ótkenin baıandap bereıin. Meıram esh meıram sıaqty bolǵan joq, 25 jyldyq degen úlken ataýǵa bir jeri saı kelmedi. Kúndelikti aýylǵa bir ánshiniń kelip ketkeni sıaqty qarapaıym, jáı nárse ǵana boldy. Halyq bul kúnniń ıa meıram, ıa qaraly kún ekenin ańǵara almady. Anyǵyn bilmegesin bul máselede eshkim eshnárse aıtyp, jaq ashpady. 16 jeltoqsan jáı kún sanatymen óte shyqty. Al ertesi kúni 17-shi jeltoqsan ne boldy, qalaı bastaldy? Ýh! 16-sy bitti me, áıteýir! Demin ishterine zorǵa tartyp, áreń tynystap otyrǵan ákim apparaty jańa-jylǵa daıyndyq naýqanyna shuǵyl túrde belsene kirisip ketti. Sol kúnnen bastap shyrshalar boı kótere bastady, kóshe adam sengisiz árlendi. Kóshe shetindegi egilgen qystyq uıqydaǵy terekterdiń bárine jasandy jypylyq shamdar ornatyp bezendirip, terekterdi kóktem kelmeı eriksiz oıatty. Oıpyrmoı, zamanaýı sońǵy jetistiktegi ár-túrli jyltyraq shamdarmen kóshe burynǵysynan da jap-jaryq boldy. Ákımatqa qarsy baǵytta ornalasqan ortalyq sahnaǵa tigilgen shyrshanyń magnıttik qýaty búkil Jyloılyqtardy óz baýyryna eriksiz tartyp aldy. Aıaz atanyń túr-túri paıda boldy. Kúımeler kerek pe, at arba kerek pe, esek arba kerek pe, qandaı da bir múmkindikti der kezinde ońtaıly paıdalanyp qalatyn pysyqaılar aqsha tabý naýqanyna birden kirisip te ketti, bul kezde MAI qyzmetkerleri de qarap qalmady. Otshashý salúttyń túri atylyp jatyr. Dúken, bazar, kez-kelgen qýys-qýysta jańa-jyldyq taýarlar meıilinshe satylyp jatty. Áńgime joq, jańa-jyl qýatty meıram ekenin eriksiz moıyndatty. Al 16 jeltoqsan shynymende eleýli meıram bolatyn bolsa nege dál osyndaı deńgeıde ótpedi? Nege 25 jyldyqqa arnalǵan túrli taýarlar shyǵarylyp, bezendirilip, bir aı buryn sattyqta nege turmady? Bul jalǵyz meniń kózqarasym emes, bul – sanasy bar kez-kelgen ultshyl, namysty qazaqtardyń jan-aıqaıy! Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵynda jaǵdaılary tómen 25 otbasyna, 25 jesirge, 25 jetimge, qazaq sanynyń kóbeıýine úles qosqan 25 kóp balaly jandarǵa, 25 derbes zeınetkerlerge, ultqa úles qosqan belsendilerge, 91 jyly jeltoqsanǵa shyqqandarǵa 25 myń teńgeden syı-sıapat úlestire almasa, «25 jyldyq» degen úlken qur ataýdan, jalǵan qur aıqaıdan, jalǵan namys, jalǵan ultjandylyqtan ne paıda? Men mysaly, 21 jasymda, 1991 jyly Almatyda alańnyń qaq aldyna shyǵyp, sherýge qatysqan adammyn! Patshany saılaýǵa úles qosqan adammyn! Dáleldi sýretterim de bar. Biraq, biz rasynda da eskerýsiz qaldyq! Bizdi eshkim jeltoqsanshylar tizimine tirkemegen. Naq ereýilge shyǵyp úles qosqan adamnyń eskerýsiz qalyp, kúni keshe týǵan, juldyz ataǵyn ıelengen, ultqa tıer bir paıdasy joq ánshilerge syılyq berilgeni árıne, ádiletsizdiktiń shyńy emeı nemene? 16 jeltoqsannan keıin men renjip, jeńil kólikpen Mańǵystaýǵa ketip qaldym. Jolda Ústirtke (Tólep aýyly) soǵyp, Bitimbaı degen qarıanyń úıinen tústendim. 250-deı tútinnen quralǵan sol aýyldyń ultshyl baldary «eń bolmasa 16 jeltoqsandy durys atap óteıikshi» dep, 6-7 kólikke tıelip, sıgnal berip, kishigirim aýyldy aralap júr. Endi qaıtsin olar, qoldarynan kelgen bar múmkindikteri sol ǵana bolsa? Ushaıyn degen jastarǵa dem bermeımiz, qonaıyn degen baqqa tosqaýyl qoıamyz! Keıin men Qulsary qalasy ákimi Keıkin Shákir myrzaǵa qońyraý shalyp 16 jeltoqsan týraly biraz áńgime aıttym. Ol aýdan ákimi İzbasov Maqsym myrzaǵa jetkizetinin aıtty. Men Mańǵystaýda bir aptadaı bolyp úıge qaıtym. Kelsem jańa-jylǵa degen qyzý daıyndyq áli tolastamaǵan eken, sharalar 31 jeltoqsanǵa deıin jalǵasty. Men Shákir myrzaǵa jáne habarlasqanymdy ol meniń sálemdememdi aýdan ákiminiń orynbasary Nuraddın myrzaǵa jetkizgenin aıtty. Biraq, aq úıden esh effekt bolmady. Men Atyraý oblysy ákiminiń birinshi orynbasary Dúısembaev Ǵumar Islam ulyna habarlaspaq bolyp kómekshisi Shyńǵys degen balaǵa qońyraý shaldym. Ol bala maǵan tákapparlana qurǵaq, qatqyl jaýap qatty. Hat joldaıyn dep poshtasyn surap edim, bergisi kelmedi. Onyń bul isi de meniń kóńil-kúıimdi buzdy. Amal joq, maqala qylyp jazýǵa týra keldi. Meniń renish ýájderimniń týra ekenin moıyndap, Shákir myrza maǵan óz janynan alǵys hat pen kishigirim syılyqtar daıyndatyp berdi. Biraq, negizgi áńgime syılyqta emes, áńgime týralyqta edi!
Turar Shapqara
