Kezinde Stalınniń  Shyǵys Túrkistan Respýblıkasyna (Shyńjańda)  istegen saıası oıynyn, dál qazir Pýtın Ýkraınaǵa istep otyr desem, qatelespeımin.

Fashısik Germanıanyń tegeýrindi soqqysynan eseńgireı bastaǵan Stalın Shyǵystan tónip turǵan Japonıa qaýpiniń aldyn qalaı alý týraly bas qatyryp turǵanda, Shyńjańdaǵy bılik basyna ózi shyǵarǵan mılıtarıs Shyń Shysaı tosyn minez kórsetip, 1942 jyldyń basynan bastap antısovettik baǵyt ustanǵandyǵyn  ashyq jarıalap, Stalınnen teris aınalady. Shyń Shysaıdyń komýnızmdi jaqtaý men Keńester odaǵyna adaldyǵy jaı ǵana kóz boıaý úshin qajet bolǵan. Ol sondyqtan da   nemis armıasy Máskeýge tónip kelgen tusta jalt berip, Jań Qaıshy úkimeti jaǵyna shyǵyp ketti de,  buǵan deıin júrgizip kelgen saıasatyn «Meniń komýnızmdi jaqtaýdaǵy qatelikterim» degen málimdemesimen aqtaýǵa tyrysty. Ol úshin bir qatar qatań sharalar qoldanyp ózin Gomındań ókimetine adaldyǵyn bildirdi. Ózi shaqyryp ákelgen Shyńjańdaǵy qytaı komýnıseri men demokrat kúshterdi ustap, janyshtaýǵa belsendi kiristi. Sonaý 30 jyldary ár túrli joldarmen Shyńjańǵa jiberilgen Keńestik mamandar men jumysshy, áskerı bólimshelerdi úsh aı ishinde shyǵyp ketýge buıryq beredi. Stalın Shyń Shysaıdy raıynan qaıtarý úshin barlyq dıplomatıalyq amal-aılalardy qoldanyp kóredi. Biraq onysynan túk shyqpaıdy. Stalın geosaıası jaǵdaıdy saraptaı kele, Shyńjańdaǵy óz yqpalyn qalpyna keltirý úshin barlyq sharalardy qoldanýǵa buıryq beredi. Shyńjańdaǵy qazaq, uıǵyr t,b ulttardyń  qytaı bıligine qarsy is-áreketterine dem berip, Shyń Shysaıdyń túrmelerinen qashqan, qýǵynda júrgen adamdardy Almaty, Tashkent qalalarynda arnaıy lagerlerde daıyndap, qaıtadan Shyńjańǵa jiberip otyrdy. Osylaısha, osy jasyryn uıymdar Shyńjańda Álıhan tóreniń bastaýymen 1944 jyly 17 tamyzda  qurban aıttyń birinshi kúni Nylqy aýdanynyń,  Lastaı degen jerinde Akbar batyr Esbosynulynyń bastaýymen partızandar soǵysy burq ete túsedi. 7 qarashada Álıhan tóre bastaǵan astyrtyn uıym men partızandar der kezinde sáıkesip ári Sovet jaǵynan shekaradan ótken qarýly kúshterdiń qoldaýymen Qulja qalasyn azat etip, Shyǵys Túrkistan ókimetin qurady. Ókimet basshysy bolyp Álıhan tóre, orynbasarlyǵyna Ákimbek qoja men qazaq tóresi Ábilqaıyr saılanady. Sodan keıin ár jerde júrgizilip jatqan partızandyq qozǵalysqa bir tutas basshylyq etý maqsatynda  «komandalyq shtab» qurdy. Onyń bas qolbasshysy bolyp Sovet ókimeti arnaıy jibergen general Petr Aleksandrov taǵaıyndalady. Mine, osylaısha, birneshe aıdyń ishinde Shyǵys Túrkistannyń 300 myń  sharshy kılometr aýmaǵyn alyp jatqan İle, Altaı, Tarbaǵataı aýmaǵyn qytaılardan tolyq azat etip, muzdaı qarýlanǵan ulttyq armıa otarshyl ókimet ortalyǵy Úrimjige 120 km jerdegi Manas ózeni boıynda 1945 jyly tamyz, qyrqúıek  aılarynda shep quryp, buıryq kútip jatady. Ol kezde ult azattyq kúrestiń tolyqtaı jeńiske jetýine kedergi bolarlyq kúsh Shyńjańda da, úlken Qytaıda  da múldem joq bolatyn. Jeńis dabyly soǵý sátin kútken Shyǵys Túrkistan halqynyń tóbesinen jaı túskendeı  qaıǵyly oqıǵalar aıaq astynan shyǵa kelgendeı boldy. Biraq, bul Orys pen Qytaı ókimeti úshin tarıhtyń qalypty úkimindeı bir kezekti sheginis ǵana edi. Eń aldymen ulttyq armıanyń barlyq baǵyttaǵy shabýyldary Máskeýdiń buıryǵymen toqtatylyp tastady. Sebebi, ulttyq armıanyń naqty qolbasshysynan bastap orta býyn ofıserlerine deıin keńes qyzyl armıasynyń ofıserleri edi. Bul buıryqtan Shyǵys Túrkistan respýblıkasynyń tóraǵasy, ulttyq armıanyń bas qolbasshysy Álıhan Tóre múlde habarsyz edi. Shyn mánisinde bunyń bári Máskeýdiń Quljadaǵy konsýldyǵy basshylarynyń qolymen óte qupıa túrde oınalyp jatqan oıyny bolatyn. Olar aldymen Sovet odaǵynyń Nanjıńdegi bas elshi Petrov Qytaıdyń syrtqy ister mınıstrine nota joldaıdy. Onda Shyńjańdaǵy az ulttardyń qytaıdan bóliný nıeti joq, olar tek jergilikti bıleýshilerdiń ezgisine qarsy kóterilgenin, endi ózderine avtonomıa  quqyǵyn berýlerin suraıtynyn, eger Qytaı ókimeti qalasa biz ara aǵaıyndyq jasap bereıik deıdi. Dál, osy mazmundaǵy sózdi 1945jyly 30 jeltoqsanynda Jań Qaıshynyń uly Jań Júńgony qabyldaý kezinde Stalın bylaı deıdi: «Qytaıdyń ishki isine aralaspaıtynymyzdy málimdeı kele, ... eger Jań Kaıshy qalasa, Sovet ókimeti kóterilisshilermen kelissóz júrgize alatynyn, Keńes ókimeti ara aǵaıyndyq qyzmet kórsetýge daıyn ekendigin» málimdeıdi. Osylaısha osydan bir jyl buryn ǵana Álıhan tórege qajet bolsa Shyǵys Túrkistan táýelsizdigi jolyndaǵy kúresti tolyq jeńiske jetkenge deıin kómegin aıamaýǵa Keńes ókimeti bergen ýáde jelge ushty da ketti. Stalınnyń nege bulaı istegeniniń ushy qıyryna jetý múmkin emes. Solardy jınaqtaı kelgende Shyǵys Túrkistan Islam respýblıkasynyń qurylýy ortalyq Azıadaǵy otar respýblıkalardyń bolashaǵyna qaýip tóndiredi dep qaraǵanyn baıqaımyz. Ári Shyǵys Túrkistandy qytaıdyń qol astyna berý arqyly syrtqy Mońǵolıanyń egemendigin qytaı ókimetine moıyndaýǵa  májbúrleıdi. Osylaısha Qytaı ókimeti men Shyǵys Túrkistan basshylary arasynda «11 tarmaqty beıbitshilik sharty» qabyldanyp, «Shyǵys Túrkistan Halyq Respýblıkasy» degen ataý kúshin joıǵanyn málimdedi. «Kelissóz» aıtarǵa, kóriniske ǵana kerek bir spektákl oıyny bolǵan. Bul týraly Shyǵys Túrkistan respýblıkasynyń kózi tiri bas hatshysy Ábdraýl  Maqsum(2005jylǵa deıin) ókinishpen eske alyp: «Álıhan tóre basqarǵan resmı ókimet 9 aıǵa sozylǵan jalǵan «Kelissózdiń» mazmuny jóninde birde bir ret otyrys ótkizip, alqaly top aldynda talqylamaǵan», -deıdi. «Kelissózdi» Moskvanyń arnaýly ókili – Vladımır Stepanovıch Kozlov degen júrgizdi deýge bolady. Ol Ahmetjan Qasymı bastaǵan delegasıa Úrimjige attanarda qoldaryna dap-daıyn «Kelissóz sharttaryn» ustata qoıdy. «Kelissóz tuıyqqa tirelgende», Quljaǵa qaıtar aldynda «Kelissóz» barysy jazylǵan barlyq qujattardy papkasyna salǵan Vladımır Stepanovıch álde bir jaqqa ǵaıyp boldy. Bul jaǵdaı tabany kúrekteı 8 aıǵa sozylady. Artynan Ábilhaıyr tóreni Quljadan aldap alyp shyǵyp shekaradan ótkizip Almatyǵa, odan Tashkent qalasyna aparyp, sol kezdegi Ózbekstan kompartıasynyń birinshi hatshysy Osman Iýsýpovtyń qala syrtyndaǵy saıajaıynda bir jyl tergeýde ustaıdy. Ol artynan ómir boıy myrza qamaqta ustalyp, 1976 jyly 91 jasynda Tashkentte qaıtys bolady. Al, Shyǵys Túrkistan respýblıkasynyń qalǵan basshylaryn, 1949jyly 1 qyryqúıekte Pekınde ótetin Qytaıdyń halyqtyq saıası máslıhat keńesiniń 1 májilisine Maý Zyduń shaqyrtýymen qatysasyńdar, sonda Shyńjań máselesi sheshiledi degen shaqyrýmen  Ahmetjan Qasımı, Ysqaqbek Momynov, general Dálelhan Súgirbaev bastaǵan segiz adamdy arnaıy jabdyqtalǵan mashınamen alyp ketedi. Artynan Keńestik Irkýtsk qalasy mańynda apatqa ushyrady degen daqpyrt taratyp, olardy joq qyldy. Shyn máninde Ahmetjan Qasymı bastaǵan el aǵalary mingen mashına 23 qyrkúıek kúni Almatyǵa keledi, 25 qyrkúıek Máskeýden Stalınniń atynan sóz sóıleı alatyn orys generaly Ahmetjan Qasymılar men «Shyńjań máselesin qalaı sheshý» týrasynda  uzaq aıtys-tartys bastalady. Aqyry aıtqanyna kóndire almaǵan soń, Máskeýdiń buıryǵy boıynsha Máskeýden arnaıy kelgen Vasılıı Antonovıch Borısov Ahmetjan bastaǵan Shyǵys Túrkistan delegasıasyn ushaqqa mingizip, Beıjińge emes Máskeýge aparyp, 27-shi qyrkúıek kúni Máskeýdiń Lýbánskoe túrmesinde NKVD baskeserleri qastandyqpen óltirip tastaıdy. Sovet ókimeti Qytaı ókimetimen qyzyl armıasynyń Shyńjańǵa tez jetkizip ornyqtyrý úshin, transporttyq, materıaldyq qajettilikterin tolyq qamtamasyz etý jaýapkershiligin tolyqtaı óz moınyna alady. Osylaısha Shyǵys Túrkistandaǵy ult azatty  kóterilisti Stalın óz qolymen bastap, óz qolymen aıaqtaıdy. Sondaı-aq, Shyǵys Túrkistan men  Qytaı ókimetine qysym jasaý arqyly syrtqy Mońǵolıanyń  egemendigin eriksiz moıyndatyp alady.  Dál qazir, Pýtın da osy oıyndy jalǵastyrýda. Ýkraınadan Qyrymdy tartyp aldy, endi Qyrymnyń Reseıdiń tolyqqandy terıtorıasy ekendigin moıyndatý úshin Ýkraınanyń shyǵysyndaǵy orystar basym turatyn oblystarda búlik uıymdastyrý arqyly, Ýkraındyqtardy Qyrym jaıly oılaýǵa mursasyn keltirmeı, eriksiz aıtqanyna kóndirýge kúsh salýda. Biraq, birinshiden, Pýtın, Stalın emes qoı.  Ekinshiden, ol zamandaǵy geosaıası jaǵdaı men qazirgi jaǵdaıdy múldem salystyrýǵa kelmeıdi. Úshinshiden, kezindegi Keńes odaǵy men qazirgi Reseıdiń kúsh qýatyn  salystyrýǵa taǵy da kelmeıdi.  Tórtinshiden, Qytaıdyń bodandyǵyndaǵy Shyǵys Túrkistan men Evropalyq órkenıetke orystan góri bir taban jaqyn egemendi Ýkraınany salystyrý tipti qısynsyz. Sonda Pýtınym oınaımyn  dep, oıyny osyla ma, álde, oıyn túbinen ot shyǵaryp tyna ma, bilmeımin. Bir bilerim, Pýtın – bul oıynda eshqashan Stalın bola almaıdy.