Shar tárizdes ekenin áldeqashan ǵalymdar dáleldep ketse de óz kózimizben kórip, kýá bolmaǵan, osy kúnge deıin «rasymen domalaq pa?» degen tańdanysymyzdy jasyra almaıtyn Jer-Ananyń saıasynda qanshama myń-mıllıard adam ómir súrip jatqany kimge bolsa da qyzyq. Kúlli jaratylys ishinde aqyl men sanany menshiktep, ony ólsheýli kúnderi hám sanaýly saǵattarynyń paıdasyna jumsaǵan adamdardyń árqaısysynyń joly – bólek, taǵdyry – túrli. Sol alýan túrli taǵdyrǵa qurylǵan ómir sahnasynyń keıipkerleri (bizder) qanshalyqty kóp bolǵanymen belgili bir dárejede jalǵyzdyqqa ıe. Gabrıel Garsıa Markesshe aıtsaq, «kez kelgen jan óz-ózin belgili bir deńgeıde jalǵyz sezinedi».
Jer betine alǵash ret adam aıaǵy tıgen ýaqyttan bastap jalǵyzdyq uǵymy da kóleńke elesindeı ilesip keledi. Onyń ólshemin eshkim baǵamdap, shegine jetken emes. Jáne bul keler ýaqyttyń enshisi dep te aıta almaımyz. Munyń syryn «adamzat balasyna ortaq máńgilik sóz» degen qaǵıdanyń aıasynan izdegenimiz lázim. Jalǵyzdyqty adam dúnıetanymynan bólip nemese keı adamdarǵa ǵana tán qubylys retinde sanaýymyz álemdik hám adamzattyq másele (problema), ári qatelik bolar edi. Búgingi jahandanǵan zamannyń ómir súrýshileri jalǵyzdyq uǵymynyń keńistigin taryltyp tastaǵandaı. Árkim óz jalǵyzdyǵyn áleýmettik problemasymen shatastyryp júr. Jetimdik pen jalǵyzbastylyq, dos-jaransyz ótken sát pen qart adamnyń kúıi, árıne, jalǵyzdyq taqyrybymen mazmundas. Biraq, atalǵan dúnıeler máńgilik emes, ýaqytsha. Al bir-eki kúndik jalǵyzdyq biz qozǵap otyrǵan adamzat jalǵyzdyǵynyń ólshemine syımaıdy, shegine jetpeıdi.
Ǵalymdardyń «jalpy adamzat balasynyń kognıtıvtik sanasynda árdaıym túpkilikti oryn tepken psıhıkalyq qalyp-qubylystyń biri – jalǵyzdyq» degen paıymyna súıensek, onyń tal besikten jer besikke deıingi janymyzben birge jasaıtyn beınesiz aqıqat ekenin bile túsemiz. Biraq bul pikirdi adamzat, sonyń ishinde jekelegen adamdardyń sanaly túrde ustanbaıtyny baıqalady. Nege? Jalǵyzdyqtyń túri, ıakı túsi joq. Jáne ony jaqsy ne jamanǵa jatqyzyp, kórgen jerde qashýǵa, sezgen kezde qorqýǵa bolmaıdy. Belgisiz tylsym kúshtiń (Qudaıdyń) buıryǵymen bolatyn ólimdi qalaı qabyldasaq, jalǵyzdyq uǵymyna da naq sol órede salqynqandylyqpen qaraǵanymyz jón. Osy tusta kúlli adam ataýlyǵa baǵyttalar sóz: adamzatqa qatysty máselege (Ólim men Ómir, Jalǵyzdyq) úıdegi terezeniń jaqtaýynan qaramaı, úkimi júrmeıtin túsinikterge ózinshe sheshim shyǵaratyn pendeliktiń tusaýynan arylyp, adamı kózqarasqa ıe bolsaq, súrer ómirimiz sál de bolsa jeńilder me edi...
Qoǵamdaǵy adamdardyń jalǵyzdyq haqyndaǵy oıy bir jerden shyqpaýynan bolar ony bireý dos tutsa, bireý qas kóredi. Amerıkandyq zertteýshilerdiń «jalǵyzdyq adamnyń shyǵarmashylyq qabiletin arttyryp, oılaý qabiletin jaqsartady» degen qorytyndysyna qarap, adasqan jalǵyzdyǵymyzdy izdep keterdeı kúıge túsemiz. Anyǵynda jalǵyzdyq eshkimge ózin izdetkizbeıtin shyndyq. Ol, tek seziný men moıyndaýdy ǵana qajet etpek. Al bul áreketterdi oryndaı almaǵan jaǵdaıda janymyzdaǵy jalǵyzdyǵymyzdyń betin shań basady. Aqyryndap adamdyq keıpimizden alystaı bastaımyz. Túsinigimiz túrlenip, aqıqatynda adamǵa uqsamaıtyn adam bolyp shyǵa kelemiz. Osy mazmunda ómir súrýge de bolady. Jalǵyzdyqtyń formýlasyn sheshe almaý – jaryq dúnıedegi baqytty kúnderdi sońyna jaqyndatpaq emes. Tek adam retinde adamzattyq támsildi tarqata almaǵanymyz, qala berdi túsinýge umtylmaǵanymyz ókinishti bolmasa.
Adamnyń adamdyǵynyń bir belgisi – jalyǵý. Ýaqyttyń qońyraýy soqqanda kúndelikti sharýa men uıqydan, eshqashan jetpeıtin aqshadan, túbi joq jazýdan, dos pen týystan, áıel men baladan, qala berdi ómir súrýden jalyǵatyn sátter bolady. Ómirdiń osyndaı óliara shaǵynda adamnyń kúıbeń tirshilikten qashyp, medet tutar mekeni – jalǵyzdyǵy.
Alber Kamúdyń osy týrasyndaǵy aıtqan oıy («Adam o bastan jalǵyz, ol óziniń oıy men sezimderin ózi ǵana túsine alady, jalǵyzdyqtyń bastaýy – adamnyń ózinde») toǵyz ret tolǵanyp jazǵan sózimizge tuzdyq bola alatyndaı. Desek te bir nárseni umytqan sıaqtymyz: adamzatqa ortaq kez kelgen uǵym barshaǵa birdeı túpki maǵynasynda jetpeıtini haq. Ár halyq óz ulttyq mentalıtetterine súıene otyryp qabyldamaq. Bul halyqtyq qasıet jalǵyzdyq taqyrybynda da ról oınaıdy. Máselen, «jalǵyzdyq – tek Qudaıǵa ǵana jarasqan» deıtin, dinı nanym-senimmen astasqan qazaqy tanym-túsinik biz shertip otyrǵan «kúıdiń» mańyna jýyqtaıtyn da maǵyna bermeıdi. Atalǵan naqyl qazaq qoǵamynda tárbıelik mánge ıe bolyp, adamzat jalǵyzdyǵymen mazmundas, áıtse de úndes emes.
Óz-ózimizben ońasha qalýǵa múmkindik bermeıtin ózimshil ýaqyt pen mazasy qashqan tirlikten bas saýǵalap, sý jaǵasyndaǵy serýenge arnalǵan jolda tereń tynys alar taza aýa izdep kelemin. Aınalany qarańǵylyq torlap, keshqurym sátti tunyq tún qushaǵyn asha qarsy alyp tur. Qara kórsetken adam aıaǵy az. Sál alysta qol ustasqan ekeý ketip barady. Qarsy bette orys apaıymyz kúshigimen júr. Áneý bir jerde qalpaqty kisi sý betinen kóz almaı, oryndyqqa ózi ǵana jaıǵasypty. Bul kórinis kóz aldyma adamzatqa ortaq kartınany elestetkendeı: bireý dosymen, bireý ıtimen, endi bireý jalǵyzdyǵymen serik eken. Osy oqıǵadan keıin sanamnyń sańylaýyn túrtken qańǵybas oılar maza bermedi. Shyn máninde biz bárimiz bir-bir jalǵyz emespiz be? Jalǵyzdyq degen shynaıy sózden nege qorqamyz? Nege moıyndaǵymyz hám estigimiz de, aýyzǵa alǵymyz da kelmeıdi? Ózim de bilmeımin...
Marjan ÁBİSH
