Jýyqta «Qazaq ádebıeti» gazetinde «Birjan sal» kınosy haqynda «syn» maqala jarıalandy, dep jazady Ádebıet portaly. 

Avtory synshy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi Ámına Qurmanǵalıqyzy. Áýeli qazaq kınosynyń jylt etken jańalyǵyn qalt jibermeı baqylap otyrýǵa tıisti synshynyń kıno kórermenge jol tartqannan keıin on jyldan soń ǵana kórip otyrǵanyna tańyrqadyq. Sebebi, kıno 2008 jyly jaryqqa shyqqan. Árıne, «Birjan sal» sıaqty súbeli týyndy, klasıkalyq kıno úshin júz jyldan keıin de jazýǵa bolady. Mundaı týyndyǵa ár zamannyń urpaǵy óz oıyn aıtyp, ár qyrynan ashyp jatsa quba-qup. Biraq, Ámına Qurmanǵalıqyzy sıaqty «synshy, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi», ult mádenıetin jiti qadaǵalap otyratyn zıalynyń óz zamanynda túsirilgen kınony on jyldan keıin kórip, baıbalam salýy shynymen de túsinbestik týdyratyn jaıt. Jazbany oqyp shyqqannan keıin kıno ónerine qatysymyz bolmasa da, únsiz qala almadyq. Sebebi, maqalada jónsiz sózder kóp-aq. Avtordyń maqsaty synaý ma, álde, mineý me? Syn ádiletti bolsa – syn. Avtorda jazý mádenıetiniń, syn mádenıetiniń qalyptaspaǵany anyq baıqalady. Maqalanyń tutas bolmysynan dúrsildegen, zirkildegen emosıa men ózi aıtyp otyrǵandaı «Ne bolsa da qamtyp qalaıyn» degen yzaly kek kórinip tur. «Adymdap júrmegen, saqyldap kúlmegen. Jyljyp qana júrip, jymıyp qana kúlip, sabyrmen,sybyrmen ǵana sóılegen» qazaq qyzy ekenin biletin apamyzdyń ózi búıtkenine jol bolsyn. «Kınonyń búkil óne boıynda bir atústilik, asyǵystyq bar. «Ne bolsa da qamtyp qalaıyn» degen bir qomaǵaı ózimshildiktiń ıisi ańqıdy» degen sózdi shyn mádenıetti ónertanýshy aıtpas bolar. On jyl oılanyp tapqan minniń baǵdary – osy.

Synshymyz «Birjan sal» fılmin «Qyz Jibekpen» salystyrypty. Qazaq kıno óneriniń bir bıik shyńy «Qyz Jibekpen». Árıne, zaman yńǵaıy men ýaqyttyń ozýyna oraı, qazir kınogerlerde tehnıkalyq múmkindik baı. Biraq, jazba avtory osy fılm úshin kıno rejıseri Sultan Qojyqovqa tyrnaq astynan kir izdegen san ǵaıbat taǵylyp, klasık kınogerdiń tipti, birneshe ret ınsýlt alǵanyn bilmeıtin bolsa kerek. Búgin «Qyz Jibekti» bárimiz ult kınosynyń jaýhary dep bilemiz. Mine, ýaqyttyń syny. «Birjan sal» da sondaı týyndy. Taǵy bir kúlkili jaıt, óz jazbasyn tutas etnografıalyq máselege arnaǵan synshymyz qazaqtyń «sal-seri» dep atalatyn áleýmettik áskerı ordeniniń jaıy men japsaryn bilmeıtini. «Sal» sózin «sal aýyrýymen» shendestirip túsinetini baıqalady. «Al, sal degen kim?» dep suraq qoıǵan avtor oǵan ózi jaýap berip, «Sal sózi – qımylsyz, qozǵalyssyz, áreketsiz degen sóz. Sal – ómirge, dúnıe-malǵa, sheshimtal áreketke joq, qandaı da bir soqqyny tereń qabyldap, únemi ózgelerden meıirim, kómek, mahabbat, erkeletý kútedi. Jas baladaı ári qorǵansyz, ári shaldýar (shamasy shaldýar degen sózdiń de mánin bilmeıdi). Saldyń taǵy bir sıpaty baqsy-qushynashtaý, dýanalaý, arqasy, kıesi bolady» degen anyqtama jasaıdy. Bul bir qaraǵanda, bir dúmshe moldanyń kúlkili jazbasy sıaqty kóringenimen, uzaq ǵasyrlar boıy dalamyzda saltanat qurǵan «sal-serilik» dástúr men «janbolatsyz» jaýǵa shapqan, samıan dalanyń tósinde qany tambaǵan jer qalmaǵan osy avangard áleýmettik toptyń, batyr babalarymyzdyń arýaǵyn qorlaý. Kórnekti folklortanýshy ǵalym, taqaýda dúnıeden ótken Edige Tursynovtyń zertteýlerine súıensek, sal-seriler alǵashqyda áskerı ordender bolǵan, jaýdyń ótinde júrip, el qorǵaǵan bahadúr saıypqyran erler dese, Talasbek Ásemqulov: «Qylyshymnyń maıyn ber» degen maqal bolǵanyn aıtady. Iaǵnı, sal-seriler degenimiz kimder? Sal-seriler – rysarlyq ordenniń qaldyqtary. Ol – erteden qurbanshyl, pıdager ásker bolǵan. Iaǵnı, jaýǵa saýytsyz, kireýkesiz shabady eken. Áskerge erliktiń úlgisin kórsetý, dem berý úshin. Sonda áskerdiń qolbasshylary «Analar jaýǵa saýytsyz shapqanda, sender neden qorqasyńdar» deıdi eken. Kóp jaǵdaıda sal-seriler túgeldeı qyrylatyn bolǵan. Bylaısha aıtqanda, olar áskerı áýletten taraǵan. Al Reseıdiń qol astyna ótken soń, sal-serilerge qarý-jaraq asynýǵa tyıym salynady. Endi olar qylysh-naızalaryn qoıyp, qolyna dombyra ustap, ártistik bogemaǵa aınalyp ketti. Án salyp, kúı tartyp, el qydyratyn boldy» degen dáıek keltiredi. Sal men serini bólek kategorıa retinde qarastyryp, saldy aýrýlar qataryna qosqan zertteýshimiz, seri dúnıeden baz keshpeıdi degen tujyrym aıtady. Sóıte tura, Aqan serini mysalǵa alady. Aqannyń qulageri men bazaralasy ólgen soń dúnıeden baz keship, bezip ketkenin Maǵjan qandaı tolqynyspen jazǵany bar oqyrmannyń esinde. Muny bilý bastaýyshtyq saýatqa jatady.

Al, belgili ǵalym Edige Tursynovtyń pikirinshe, qazaqta «sal» men «seri» sózderi qatar aıtyla beredi. Jaı adamdar túgili, sal-serilerdiń ózderi de bul ataýlardy bir-birimen qonysy aýlaq ataýlar dep eseptemegen. Mysaly, Birjan sal bir óleńinde «Siz buryn estip pe eńiz Birjan serdi» dese, Birjannyń shóberesiniń kelini Rahıa degen kisiniń aıtýyna qaraǵanda, Birjannyń jubaıy Ápish kúıeýin «Seri» dep ataǵan. Al, óz janymyzdan qosarymyz, sózge sebep bolyp otyrǵan Birjan saldyń «Balasy Qojaǵuldyń Birjan salmyn, Ózim sal, ózim seri kimge zarmyn» degen ánin bizdiń synshymyz tyńdap kórmegeni ókinishti.Sondyqtan jarty aqparat, jartykesh bilimmen óli arýaqty kúńirentpeı, tarıh týraly sóz aıtar aldynda kezkelgen ustazsynǵan jazarman saýatyn ashyp alǵany abzal. «Aldyndaǵy oljasyn atyp ketkende, tiksinip qalady. Osy jerde bir-eki bolashaqqa alańdaǵan sóz aıtýy kerek edi» - deıdi synshymyz. Aqyl aıtyp úırenip qalǵan aýyzǵa ne tyıym? Kınonyń tili degen bolady. Ony úgittiń, nasıhattyń jalyndy sózine úırenip qalǵan apam qaıdan túsinsin. Dalanyń sal-serileriniń aldyndaǵy ańyn kazak soldattarynyń atyp alýy – sımvoldyq epızod. Onyń máni – kıeńe qol kóterdi, qasıetińe qol suqty degen sóz. Aldyndaǵy nesibin jatqa jegizbegen abadan babalarymyzdyń sol on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy pushaıman kúıin sıdyrǵan osy alapat lepes «Birjan sal» kınosynyń kózge jas úıiretin áserli tustarynyń biri ǵana. Osy jerde danyshpan Asqar Súleımenovtyń «Ónerdiń ómirden aıyrmashy­lyǵy – óner ómirden úırenbeıdi. Onyń jaratylystan bolmasa, ómirden alar dárisi joq. Ónerdiń óz ótkeni, óz búgini, óz logıkasy men dınamıkasy bar» degen sózin eskergenniń artyǵy bolmas. Maqaladaǵy taǵy bir josyqsyz min «Birjanda sheshimtal áreket joq», - degen aıyp.

Esińizge túsirińiz, kınoda kóneniń kózi bı Mańǵabyl «urǵashy kóp, el bireý» deıdi Birjanǵa. Jany súıgen Láıliden el tynyshtyǵy úshin bas tartyp otyrǵan Birjannyń árketinen artyq sheshimtal áreket bola ma? Dástúrdiń qarymy qatty zamanda el eger bolmasyn, aǵaıyn jaý bolmasyn degen nıetpen Birjannyń Láıliden bas tartýy, ózegi órtense de ókinishsiz ketýi el azamatyna tán irilik emeı nemene? Birjannyń jolyna jany qurban Láıliniń «Qosh, arystanym, mahsharda kútem» deýi de osy irilikke rıza bolǵan peıilden týǵan sóz edi.Apamyz jerden alyp, jerge salǵan osy kıno ult zıalylary tarapynan táýelsizdik kezeńindegi qazaq kınosynyń súbeli tabystarynyń biri retinde baǵalanǵany esimizde. Árıne talǵamǵa talas joq. Synshy apamyz múlde basqa kıno kórgen shyǵar. Ult rýhanıatynyń abyzy Ábish Kekilbaıulynyń «Birjan sal» kınosy týraly tebirene jazǵanyn kezinde bárimiz jarysa oqyp, jan saraıymyz kórkeıgeni bar. Sondaǵy Ábish Kekilbaıulynyń «Erkindikpen qoshtasqan esil dáýren… Kózden bul-bul ushqan saldyq pen serilik dáýren jaıly elige de, elite de áńgimeleıtin bul fılm ulttyq kınokeńistigimizdiń el senimin molynan arqalaı alatyn taǵy bir turlaýly tulǵaǵa baıy­ǵanyn ba­ıandaıdy.

Bul bir ónerpazdyń ekinshi ón­er­paz jan dúnıesin qalaı uqqan­dyǵy týraly jan tolǵanysy. Jan tebirenisi. Avtorlyq fılm. Fılmmonolog. Tutas ta som týyndy. Oılanta da, tolǵanta da alady» - degen pikiri sanamyzda tańbalanyp qalǵan. Iá, Ábishteı danany tolǵandyrǵan fılm edi bul. Birjannyń rólin Bekbolat Tileýhan somdaýy kerek edi degeni tipti kúlkili. Jurt aldynda arqalanyp án aıtqannyń bári kamera aldynda asa tulǵaly obraz somdaıdy dep kim aıtty? Kınoda basty róldi somdaý men Birjan saldyń áninen konsert berýdiń arasyn aıyryp alǵan abzal bolar. Kásibı akterlerdiń ónerine kóńili tolmaı otyrǵan synshymyzdyń talǵam deńgeıi osy bolǵany ma sonda? Joǵaryda sóz etken maqalasynda Ábish Kekilbaıuly kınonyń akterler quramy týrasynda: «Fılm osyndaı aýyr oımen aıaqtalady. Ony qoıǵan Dosqan Joljaq­synov. Asa talantty akterdiń rejıs­sýra­daǵy debúti. Soǵan qara­mastan, bıik talantqa laıyq asa bıik talǵam men talapty udaıy sezip otyrasyz.

Fılmde shashaý shyqqan bir jer joq. Bári óz ornyn taýyp, úılesip tur. Áıgili akterdiń ózi oınaǵan Birjan beınesi meılinshe dúldúl ónerpazǵa tán shynaıylyqqa, ózek órterlik qushtarlyqqa toly. Jastyqtaǵy albyrt armandaryna adal bolyp ótken abzal adamnyń toqtasqan shaǵyndaǵy ókinishteri men muń-zarlary asa senimdi. Dáýreni ótip bara jatqan serilik taqsyretteri óte sátti shyqqan. Qalǵan akterler basty tulǵaǵa baǵyndyrylǵan. Asha Mataı, Mádı Muqashev, Gúlshat Turarova, Saıat Merekenov, Asylbek Smaǵulov, Saǵyndyq Júnisov, Aıdos Bektemirov, Tólegen Qýanyshbaevtardyń árqaısysy myq shegedeı qadalyp, óz oryndaryn tapqan. Jas dramatýrg Talasbek Ásemqulovtyń árkimder biletin ánder taqyrybynan ıirimi mol keleli taǵdyrdyń keleli sıpatyn júıeli keskindeı alǵany súısindiredi. Sújettiń dáldigi, sýrettemeniń shynaıy­lyǵy, tildik minezdemelerdiń dóp túskendigimen tańyrqatady», - degen bolatyn.

Ult rýhanıatynyń aqsaqalynan asyp ne deı alǵandaımyz? Tek, rólden jas jigit izdegen synshy apamyzǵa kıno sújeti kezinde Birjan sal alpysty alqymdap qalǵan kezi. Al, onyń rolin somdaǵan Dosqan Joljaqsynov sol kezde 55 jasta bolǵanyn eskertemiz. «Jesir kelinshek Maqpalǵa Birjan kóńili shapqan ýaqytta kelip-ketip kóńildes bolyp júredi-mis. Qazaq tarıhynda bolmaǵan masqara is. Áli kúıeýiniń jyly ótpegen jas jesirdi aýyl shetine ońasha otaý tigip oınap-kúldirip otyrǵyzyp qoıady eken ǵoı tegi. Qazaqtyń jesir jónindegi zańy óte qatal. Ol enesi, qaıny, qaıyn atasy, tipti búkil aýyldyń ańdýynda bolady. Aıaǵyn shalys basyp, azǵyndyqqa barsa, aıamaı jazalaǵan. Tipti ólim jazasyna buıyrǵan» degen sózdi jazyp otyrǵan apamyz Muhtar Áýezovtiń «Qaraly sulýyn» oqymaǵan syńaıly. Bul da sondaı óner týyndysy ekenin eskermeıdi. Apamyz «Birjan sal» kınosyn derekti fılm retinde qarastyratyn sıaqty. Kınodramatýrgıa degenniń ne ekenin bilmeıdi. Kınony, tek mýzykalyq spektákl túrinde elestetedi. Ár jerde ýaǵyz sóılenip, maqaldatqan naqyl sóz aıtylyp, altybaqannyń qasynda án shyrqalyp, sonymen fılm bitirý kerek dep sanaıtyny kórinip tur. Uzyn sózdiń qysqasy – «Birjan sal» fılmi dramatýrgıalyq jumysy men rejıserlik sheshim sheber úılesim tapqan úzdik týyndy. Ulttyq kıno. Qazaqtyń qazdaı qalqyp erkin júrgen dáýreni basynan bulbul ushyp bara jatqanyn bildiretin sherli shejire. El erkesi sal-seriniń de dáýreni ótkenin moıyndaǵysy kelmeı, alasurǵan Birjannyń kóńilindegi bulqynysqa kúlli qazaqtyń kúrsinisi sıǵany jurt kóńilin tolqytty. Al, Láılini Birjanǵa qımaı otyrǵan synshymyz «Jurt maqtaǵan jigitti qyz jaqtaǵan» degen qazaq maqalyn bilmeıtin bolsa kerek. Artynan ańyz ergen alty alashtyń erkesi Birjan salǵa Láıli sulý kórmeı-aq ǵashyq bolsa nesi aıyp? Endi bir mańyzdy suraq týady, «Birjan sal ma, Birjan shal ma» degen maqala ult rýhanıatyna qandaı paıda ákeldi? Jaqsymyzdy qaraqtap, kórdegi arýaqty qozǵaǵanda ne taptyq? Qazaq rýhanıatynyń oqshaý qubylysy bolǵan marqum Talasbek Ásemqulovtyń kózi tiri bolǵanda, bul jazbany qalaı qabyldar edi?

Shyn ult rýhanıaty men mádenıetiniń janashyr joqshysy bolǵan adam osynyń bárin oılamaǵy lazym. Jaqsynyń atyn basqa urǵanymyzǵa qýansaq, erteń kósh aldyna jaby mingen jaman shyqpaq. Sondyqtan saf altyn ónerge salıqaly kózben qaraǵan abzal. Bir mezettik kóńildiń tyz etpe áseri ónerge baǵa bolmaq emes.«Tarıhı kınoǵa abaı bolý kerek. Bútin bir ulttyń nanym-senimimen, namysymen, ustanym-zańymen, ar-uıatymen oınamaý kerek. Artyńda qalyń qazaq turǵanyn umytpa, kınoger!» dep aıaqtapty synshymyz sózin. Biz onyń Muhtar Áýezovtiń «Mádenıetti ádebıet bolsyn degen adam mádenıetti ǵylymı synǵa umtylsyn» degen sózin de jadyna myqty tutqanyn qalar edik.

Erbol ALSHYNBAI