Osy áńgime kózi ashyq qazaq azamattarynyń arasynda jylyna keminde eki ret aýyzeki aıtylyp qalyp júr. Onyń birinshisi –31 jeltoqsandaǵy túngi saǵat 12-de aqbasqyn aıaz, qarly boranda keletin Jańa jyl, ekinshisi naýryzdyń 22-si kúni jer-dúnıe jańaryp, jer beti jas bosanǵan anadaı jadyrap, kún men tún teńesip, kógildir aspanǵa aqqý-qazdar men tyrnalar appaq syzyq syzyp, qanatymen jetelep jetkizgen kóktemmen birge keletin Túrkilik óz Jańa jylymyzǵa baılanysty. Bul parsynyń «Nov» – Jańa, rýz – kún, ıaǵnı jańa kún degeninen shyqqany, tipti, osy «Nov»-tyń orystyń «novyı» sóziniń de, basqa slavándardyń «neo» sóziniń túp-tórkini ekenin ańǵarý da onsha qıyn emes. Saýatsyzdyǵymyz ben úrgedektigimizdiń kesiri me, osy kúni bizge parsydan, arabtan kelgen ilim-bilim, óner men mádenıet týraly aıtýdan at-tonyn ala qashatyndar kóbeıip ketti. Solardyń ishinde bir oqý ornynyń shyǵystaný bóliminde, oqyǵandar da ózderin dintanýshy, shyǵystanýshy, tipti saıasatker dep teledıdar, baspasóz arqyly tanystyratyn bolady. Árıne, kimniń jyrtyǵyna jamaý bolý – árkimniń óz qalaýy. Saıasatkerlik dege­nimiz, eń aldymen, týǵan ultyń­nyń aldyndaǵy jaýapker­shiligińdi bilý. Al týǵan ultyńnyń aldyndaǵy jaýapkershilik degenimiz – onyń tilin, dilin, dinin, úrdis-saltyn saqtaý, jerin, tabıǵı baılyǵyn saqtaý ekenin ekiniń biri biledi. Amal ne, osydan 26 jyl buryn qulanıektenip atqan táýelsizdik tańy búginde sıyr sáskege kelse de biz ulttyq dástúrimizdi, ulttyq salt-sanamyzdy áli tolyq qalpyna keltire almaı otyrmyz. Salt-dástú­ri­miz degende, biz ata-babamyz es bilip, etek japqan yqylym zamannan beri toılap qarsy alǵan Jańa jyldy – Ulystyń uly kúnin Naý­ryz meıramyn da jóndep ótkizýden qalyp baramyz ba dep qorqamyz.

Árıne, bul merekeni olaı emes, bylaı ótkizý kerek edi dep joǵarydaǵylarǵa aqyl aıtyp, onyń erejelerin belgileýge bizdiń esh quqymyz joq. Tek ısi musylmanǵa ortaq osy Jańa jyl merekesiniń keıingi jyldary búgingi urpaǵymyz esi kete toılap júrgen, batystan kelgen «áýlıe Valentın kúni», «Helloýın» sıaqty sanany bylǵaıtyn, ultty azǵyndatatyn meıramsymaqtarǵa qaraǵanda jetim qyzdyń toıyndaı ǵana jabyrqaý ótetini janǵa batady. Neniń oń, neniń teris ekenine oı júgirtip jatpaıtyn, ne úıde, ne memleket tarapynan ulttyq, qazaqy tárbıe degendi kórmeı ósip kele jatqan jastarymyzdy ultsyzdandyrýǵa osy eki jynoınaqtyń ózi-aq jetip jatqanyna kózimiz jetip boldy. Bizde «ǵashyqtar kúni» bolyp zań arqyly bekitilýi ǵana qalǵan Valentın kúniniń qarsańynda kóshedegi jaıma bazarlarda, dúńgirshekterde, úlkendi-kishili dúkenderde osy merekeni nasıhattaıtyn kitapshalar alýan túrli boıaýly ashyq-hattar (otkrytkalar) topany qalalar men aýyl­darda qardaı boratylyp satylyp, tipti tegin taratylyp jatady. Kóshe toly birin-biri qushaqtap, súıisip, quttyqtasyp jatqan qysyq kóz, támpish tanaý qazaq jastary. Báriniń ata-babasy Valentınnen taraǵan sıaqty. «Valentın kúni» qarsańynda  ánebir jyly Aqtóbe oblystyq teledıdarynan osy merekege oraı manıkúr, pedıkúr sıaqty qyzmetterdi tegin kórsetemiz degen habar taratyldy. Sonda munyń arjaǵynda kimder tur, bul ne degen batpan quıryq dep oılanyp jatqan ne qarapaıym qazaq bolsaıshy. Qaıda-a! Onyń ornyna keıbir qazaq mektepteri men joǵary oqý ornyndaǵy ustazdardyń jas urpaqty osynaý «uly merekemen» quttyqtap jatqanyn da kórgender bar. Baýyrlas Ózbekstan, Túrkmenstan úkimeti «Valentın kúni» dep atalatyn bul búldirgi meıramsymaqty atap ótýge birden tyıym saldy. Al bizde osydan birneshe jyl buryn «Qazaqstan» telearnasy onyń ornyna 21-naý­ryzdy Qozy men Baıan, Tólegen men Qyz Jibek, Láıli-Májnún, Seıfýl-Málik-Jamal sıaqty jastarymyzǵa úlgi etip, «Ǵashyqtar kúni» dep ataıyq degen bastamasy da áli de zańdastyrylmaı otyr. Qazaqtardyń basqa ulttarǵa qaraǵanda  orysshaǵa jetikpiz, olar sıaqty aksentpen emes, taza oryssha sóıleımiz dep maqtanatynyn kórgende Abaıdyń «Halqym nadan bolǵan soń qaıda baryp ońaıyn» dep baǵalaǵany taǵy eske túsedi.

Ózińiz oılap kórińizshi, Qazaqstan Reseıden azattyq almastan 2-3 jyl buryn jáne azattyq alǵan alǵashqy jyldary Naýryz merekesi qalaı ótkiziletin edi. Jer-dúnıe boıjetken sulýdaı jasanyp, Alla Taǵalanyń qudiretimen kókten quıylǵan nur jas káriniń janarynda jarqyl oınatyp shyǵa keletin tabıǵattyń sol bir dýmandy sátterin basshylary bastap, qosshylary qoshtap uly dúbirge aınaldyryp jiberetin sol kúnder qaıda ketti? Biz qazir Naýryz meıramyna nege sonshalyqty salǵyrt qaraıtyn boldyq? Oǵan qaraǵanda 31-jeltoqsannyń saqyldaǵan sary aıazy men qarly boranyndaǵy esh dálel-dereksiz, «Jańa Jyl» dep atalǵan meıramdy ákemiz tirilip kelgendeı toılaıtynymyz qalaı? Bul da keıbir saıasılar sánge aınaldyryp alǵan saıası  kóp vektorlylyq pa, álde saıası kóregendik pe?
Qazekemniń «Endigi jerde Jańa jylymyzdy 31-jeltoqsanda emes, 22-naýryzda toılaıtyn bolamyz, naǵyz Jańa jyl osy!» deıtin kezi áldeqashan kelgen. Dál solaı dep jarıalaǵany úshin Qazaqstannan mútteginge alyp jatqan baılyqty almaımyn deıtinder almaı-aq qoısa da bolar edi. Biraq el ishinen muny aıtatyn ne aqsaqal, ne qarasaqal, ne bir at ústindegi shonjar, ne bir depýtat tabylmaı otyrǵanyna kimdi kinálaryńdy bilmeısiń. Sol aqsaqal-qarasaqaldar 31-jeltoqsanda bala-shaǵasymen, kelin-kepshekterimen syńǵyrlatyp tostaqan soǵystyryp toılap jatqan Jańa jyly Naý­ryzben salystyrǵanda kúni keshe derlik keıinnen shyqqanyn, ony sol kezdegi nadan eýropalyqtarǵa áldebir Dıonısı degen qańǵybas kezbeniń: «Búgin Hrıstostyń týǵanyna tup-týra 500 jyl boldy» dep oıdan shyǵaryp, ótirik aıta salǵanyn bilmeıdi emes, biledi. Telearnalarda «31-jeltoqsanda Jańa jyl retinde dúnıejúzi toılaıdy» dep jelpildetip berilip  jatqan uly dańǵazanyń qyp-qyzyl ótirik ekenin, bul kúni ony tek hrıstıandar ǵana atap ótetinin, qytaıdyń, japonnyń, úndiniń, arabtar men parsylardyń, ózge de azıalyq irili-ýaqty memleketterdiń óz jańa jyly bar ekenin kózi ashyq eki qazaqtyń bári biledi. Bile tura, 70 jyl boıy moınyna Reseı ilgen qamytty alyp tastaıyq deýge júregi daýalamaıdy. «Kón qatsa qalybyna barady» dep qazaq osyny aıtqan ǵoı…

Naýryz meıramyna, ıaǵnı ­Ja­ńa jylymyzǵa ­baılanys­ty búgingi qazaqtyń taǵy bir ersi qylyǵy bar. Ony basshylarymyz úlken bir saıasatkerlik dep biletin sıaqty. Olar bul merekeni ótkizer aldynda nemese ótkizip jatyp «Bul – dinı meıram emes!»  dep áldekimderdiń, ashyǵyn aıtsaq, áldebir úlken memleketterdiń aldynda bir aqtalyp qalady. Sóıtip turyp, 31-jeltoqsandaǵy Jańa jyldyń eshqandaı da astronomıalyq nyshany joq, tek hrıstıandyq dinı meıram ǵana ekenin bile tura bilmegen bolady. Ánebir joly bir ǵalym «Kóshpendi qazaqtar Jańa jyldy qaıdan bilsin!» dep qalǵanyn da kórdik. Sol baıǵus óz ata-babasynyń anaý jatqan aspan álemin óte jaqsy bilgenin, tastaı qarańǵyda Temirqazyqqa qarap kez kelgen oı-shuńqyrda otyrǵan eki-úsh malshy aýylyn taban aýdarmaı taýyp alatynyn Aı men Úrkerdiń toǵysatynyn, ár aıdyń óliarasynda kún raıy buzylatynyn, Aıdyń juqarý, tolysý kezeńderine qaraı sýdyń ne tasyp, ne qaıtyp otyratynyn, ózge de tolyp jatqan astronomıalyq qubylystarǵa qanyq bolǵanyn ne bilmeıtini, ne óz ultyn sonsha jek kóretini beımálim bolǵasyn únsiz qaldyq.

Kóshpendi demekshi, qazaqty retti, retsiz «kóshpendi» deýdiń de jóni joq. Óıtkeni qazaq kóship júrgende osy kúngi orystar, ne syǵandarǵa uqsap eshqashan bir elden ekinshi elge, bir qurlyqtan ekinshi qurlyqqa ebil-sebil bolyp bosyp júrgen emes. Qazaq kóshse ár rý, ár taıpa ózine ata-babasy enshilep bólip bergen belgili bir aımaqta, onda da jaz-jaılaýyna, qys-qystaýyna ǵana óz jerinde, óz elińde ǵana kóship júrgen.
Taǵy bir solaqaılyq: qazaqty shyǵys áleminen, musylman áleminen oqshaýlatyp qaraǵysy keletinder biz buryn táńir dininde bolǵanbyz degendi jıi qaıtalaıtyn boldy. Olar joǵarydaǵylardyń  ózgelerge jaǵynyp, olardyń Qazaqstandy ıslam eli dep qaramaýyn  ótinetinin biledi. Mine, osy «táńirshilder» qazaqty musylman emes dep dáleldeý úshin halqymyzdyń Aıǵa qarap turyp «Jańa aıdan jarylqa, Eski aıdan esirke» degen tileýin de mysalǵa alatyn bolyp júr. Durysynda sol tilek tilep turǵan qazaq ony Aıdan emes, Alladan tilep, myna jańa aıda jarylqaýyn surap turǵanyn olar ádeıi burmalap kórsetip otyr. Olar qasıetti Naýryzdy birese dinı meıram emes, birese kóktem meıramy, birese zoroastrızm nyshany bar degende de qazaqty qaıtkende de ıslamnan aıyrýshy jat eldikterge qyzmet etip turady. Biz bul qudiretti dindi Úİİ-Úİİİ ǵǵ. qabyldasaq, orystar hrıstıan dinin H ǵasyrdyń sońyna taman ǵana qabyldaǵan. Sóıte tura, búgingi orystyń eshqaısysynyń aýzynan, eshbir baspasózi men telearnasynan «biz buryn putqa tabyndyq, ıazychnık boldyq, sol dinimizge qaıtyp oralýymyz kerek» dep júrgen bireýin kórgen emespiz. Olar oǵan deıin otqa, sýǵa, jer-kókke bultqa tabynǵan. Ol din emes, jaı nanym-senim, álbette, din bolýy úshin onyń ne Quran, ne İnjil, ne Taýrat sıaqty kitaby, sosyn paıǵambary, erejeleri bolýy shart. Álgiler aıtyp júrgen táńir dini, tengrızm degen de din emes, ol da nanym-senim ǵana. Olar buny biledi, biraq solarǵa ózge bireýlerdiń qazaqtaǵy ıslam dinine ­osylaısha iritki salý tapsyrylǵan ba dep qorqamyz. Sondyqtan osy kúni batys mádenıetiniń nemese onyń keıbir pálsapasymaǵynyń jan dúnıemizge, dilimizge, dinimizge jat qaǵıdalaryn jattap, jattamasa kóshirip alyp, búkil qazaq sanasyna sińirmek bolyp júrgenderge de (olar ózderin kúltýrolog– mádenıettanýshylarmyz deıdi) biraz toqtaý salatyn kez kelgen sıaqty.
Tipti, ánebir kezde jaryq kórip jatqan «Mádenı mura» baǵdarlamasyna engen batys kúltýrologtaryn oǵan jappaı toǵytpaı osy muraǵa iriktep-iriktep engizý kerek degendi de aıttyq. Amal ne, oǵan da eshbir basshynyń, osy baǵdarlama­nyń mádenıettaný redaksıasyn bas­qaryp júrgenderdiń ishinde qulaq asqan tiri jan bolmady. Al olardyń qazaqsha aýdarmasynan ǵıbrat almaq túgil, ne aıtyp otyrǵanyn túsiný de ońaı emes ekeni de talaı aıtyldy. Taǵy da amal ne…

Iá, qashanda «Bereke jyl basynan bastalady», jyl basyn jaqsylap Jańa jyldy ózimizdiń ulttyq salt-dástúrmen qarsy alsaq, onyń aıaǵy da jaqsy bolady. Búgingi Túrkıanyń naǵyz túrik memleketi bolýyna bastaý bolǵan Atatúriktiń «Álem bizdi qurmettesin desek, eń áýeli óz ultymyzdy, óz ulttyq beınemizdi ózimizdiń búkil sezimimizben, búkil aqyl-oıymyzben, búkil isimizben, búkil qımyl-áreketimizben ózimiz qurmetteýimiz kerek» degen sózi dál búgin joǵarydaǵy bizdiń orysshaqumar, globazıashyl, eki sóziniń birinde «Eýropada óıtedi eken de búıtedi eken» dep bastaıtyn ásirese, órkenıetshilerge arnap aıtylǵan ulaǵat deýge bolady. Dál qazir biz «İ Petrdiń talanty tek basqalarǵa elikteý dárejesinde ǵana boldy. Onyń tyndyrǵan táp-táýir isteri de joq emes, biraq onyń istegen isiniń kópshiligi tym ersi, tym oǵash bolatyn. Ol óz halqyn áýeli orys qylyp qalyptastyryp almaı, olardan nemis, aǵylshyn jasap shyǵarmaq boldy» degen Jan-Jak Rýssonyń tujyrymyn bastan ótkerip jatyrmyz. Bul qatelikti biz asqyndyryp almaı turǵanda shuǵyl jónge keltirýimiz kerek. Eger ózderin qazaq ultynyń úrim-butaǵymyn dep esepteıtini ras bolsa, bul da eń aldymen Úkimet basyndaǵylar men parlamenttegilerdiń qolǵa alatyn sharýa. Sondyqtan da óz elimizde eń aldymen óz ultymyzdyń ulttyq belgilerin ózimizge de, ózgege de úlgi etip usynýdy aldaǵy ýaqytta óz Jańa jylymyzdy 22-shi naýryzdan bastasaq, onymyzdy eshkim teris deı almaıdy.

 Myrzan KENJEBAI