Bıyl altynshy ret ótkiziletin «Altyn dombyra» respýblıkalyq aqyndar aıtysynyń tóńireginde taǵy da daýly másele shyqty. Aıtystyń qara nary, ulttyq ónerdi búgingi bıigine jetkizgen Júrsin Erman alaman aıtystyń jolyna qoıylǵan kedergiler men basynan ketpeı turǵan problemalar jaıly ashyq suhbat berip, ashyna sóıledi. Búgingi aıtys ónerimen egiz uǵymǵa aınalǵan Júrsin Ermanmen bolǵan áńgimeni "Jas Alash" respýblıkalyq gazeti qaz qalpynada berip otyr.
— Ótkende Almatyda ótedi delingen «Ashyq qoǵam — ashyq búdjet» taqyrybyndaǵy aıtys ótpeıtin bolypty. Osynyń jaı-japsarynan habaryńyz bar ma?
— Bul aıtysty uıymdastyrýshylar byltyrdan beri josparlap, qarjysyn bólip, bárin daıyndap qoıǵan edi. Sóıtip, «Alataý» dástúrli óner teatrynda ótkizbekshi edik, bılik alyp tastady. Sodan «Qazaqkonserttiń» zalyn alǵan eken olar da bas tartypty. Bul aıtystan biletinim – osy. Al aıtystaǵy qazirgi eń basty ári negizgi másele – «Altyn dombyra» tóńireginde bolyp tur.
— Osy «Altyn dombyranyń» basynan nege daý ketpeı qoıdy, aǵa?
— Men aıtaıyn, sen tyńda!«Altyn dombyra» bıyl altynshy ret ótýi kerek edi. Bul respýblıkalyq aıtys – burynǵy mádenıet jáne sport mınıstri Darhan Myńbaıdyń kezinde jasalǵan joba. Buǵan deıin bes ret ótkizdik, bes jeńimpaz bar. Al bıyl ne boldy deseńiz, ol máseleni aıtpas buryn, sál sheginis jasaıyn. Bıyl sáýir aıynda Qazaqstan halqy assambleıasynyń jıyrma besinshi sesıasynda sezinde elbasynyń aldynda sóz sóıleý qurmetine ıe boldym. Sonda prezıdent «Óńirlerde aıtys ótkizińder, sol aıtystarda kózge túsken jaqsy aqyndardy jınap, Astanada nemese Almatyda qortyndy aıtys jasańdar» dedi. Jıynnan keıin osy sózin qolymdy alyp turyp, taǵy qaıtalap, qadap aıtty. Bizde halyqaralyq aıtys aqyndary men jyr-termeshilerdiń odaǵy bar. Ózim sol odaqtyń basqarma tóraǵasymyn. Mine, osy odaq prezıdenttiń sózinen keıin mamyr aıynan bastap, aımaqtarda sonyń ishinde Atyraýda, Mańǵystaýda, Oralda, Aqtóbede, Pavlodarda, Shyǵys Qazaqstanda Ońtústik Qazaqstanda barlyǵy on alty aıtys ótkizdi. Bul aıtystardyń bári rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasynyń aıasynda ótti.
Altynshy «Altyn dombyrany» mınıstrlik kúzde, qyrkúıek aıynyń basynda EKSPO-nyń aıasynda ótkizeıik dedi. Birazdan keıin ótpeıtin boldy dedi.Sóıtip júrgende mınıstrlikten habarlasyp 2 jeltoqsanda, Petropavlda ótedi dedi. Oǵan da maqul bolyp otyrǵanda taıanǵanda ol jaqta da ótpeıtin boldy. Jalpy «Altyn dombyraǵa» mınıstrliktiń jyl saıyn bóletin 7-9 mıllıon qarjysy bar. Bul – «Altyn dombyranyń» jumyryna juq bolmaıdy. Sondyqtan bul qarajatqa jylda qortyndy aıtys ótetin jergilikti ákimshilikterden qosymsha qarajat bólgiziletin.«Altyn dombyra» jyl saıyn jeltoqsan aıynyń birinshi aptasynda Táýelsizdik merekesi qarsańynda ótkiziletin. Ýaqyty jaqyndap qaldy, mınıstrlik únsiz. Sodan ózim habarlasqanymda «Aıtysty mınıstrlik ózi ótkizedi. Júrgizýshini de, qazylardy da, aqyndardy da ózimiz jasaqtaımyz» degen jaýap aldym. Qysqasy, sharýalaryńyz bolmasyn dedi ǵoı. Mine, osyndaı túsiniksiz másele týyndap otyr.Nege elbasynyń tapsyrmasymen júrgizilip kele jatqan aıtystyń júıesi buzyp, aqyndardy bólip-jarý kimge kerek boldy?
Qazir bilip otyrǵanymyzdaı, mınıstrlik «Altyn dombyra» respýblıkalyq aıtysyn ótkizýdi radıkaldy dinı aǵymdardyń múshesi delinetin birneshe aıtysker aqyndarǵa «sender ótkizińder» dep solarǵa beripti. Bul qalaı bolǵany? Úkimet sonyń ishinde mádenıet jáne sport mınıstri ulttyń dástúr-saltyna qarsy shyǵyp júrgen teris dinı aǵymǵa aıtys sekildi tóltýma ónerdiń tizginin qalaı berip otyr? Sonda mınıstrliktiń kózdegeni ne? Ulttyq ónerdi damytý ma álde basqa ma? Bul qaı sasqandary?!
Mınıstrliktiń sheshimin estigen soń, ol jaqqa aıtystyń taǵdyry bulaı sheshile salmaýy kerektigi jóninde sózimizdi jetkizdik. Sóıtsek mynadaı jaýap aldyq: «aıtysta elbasyna qarsy sóz aıtqyzý úshin jasaıdy ekensizder, sol úshin mınıstrlik aıtysty ózi qolyna aldy». Ol qaıdan shyqqan sóz, ony bilmeımin. Elbasynyń aldynda sóılep, aıtysty ótkizip turý jóninde tapsyrmasyn alyp shyqqan menmin ǵoı. Jalpy aıtys bireýdi jamandaý úshin ótpeıdi. Aıtysta qoǵamdyq ortaǵa oı tastalady, qordalanǵan máseleler aıtylady. Maqsaty – el ishine iritki salý emes, halyqty uıytý, birlikke shaqyrý, eńsesin kóterý, rýhyn ósirý. Aıtys – qazaqtyń ulttyq jasampaz óneri retinde IýNESKO nyń materıaldyq emes qundylyqtary tizimine endi. Biraq engenin qaıteıik, aıtystyń múddesi taptalyp, qorǵansyz kúıde, árkimniń qolyndaǵy oıynshyqqa aınalyp ketse.
Halyqaralyq aıtysker aqyndar men jyrshy-termeshilerdiń odaǵy mınıstrlikpen baılanysty aıtysqa qatysty jumystar jasady. Sóıtip, tól ónerdiń kósegesin qaıtsek kógertemiz dep jumyla jumys istep júrgende endi aıaq astynan odaq kerek bolmaı qalǵany qalaı? Mınıstrlik «Altyn dombyraǵa» qatysty ustanymyn ózgerter degen oımen bir aı tostym.
Mınıstrlik qazir aımaqtarda ótken aıtystardyń jeńimpazdaryna habarlasyp, «Altyn dombyraǵa» qatysýǵa shaqyryp jatyr eken. Aqyndar odaq joq bolsa, biz qatyspaımyz dep bári bas tartypty. Demek aıtyskerlerdiń radıkaldy dinı aǵymdaǵylaryn bir bólek, aǵymda joqtaryn bir bólek qyp, bólshekteý bastalǵany ǵoı.
Meniń túsinbeıtinim, aıtystyń aldynan nege kedergi shyǵa beredi? Habaryń bar shyǵar, tórt-bes jyl buryn basqa bir daý shyqqan. Byltyr Muhammedjan Tazabekov «bizden bir túsinbestik bolǵan eken, qatelik ketipti, odaqtyń jumysyna kedergi jasamaımyz» dep menen keshirim surap, kelip ketken. Endi mine, aıaq astynan joǵarydaǵy áńgime shyqty. «Elbasyn jamandaıdy» degen áńgimeni shyǵarǵandar, aıtystardy kórip shyqsyn! Prezıdent jáne onyń saıasatyna qarsy bir aýyz sóz joq.
Osydan bir apta ǵana buryn Mańǵystaýda «Rýhqa-uran, ultqa-qorǵan» degen atpen úlken aıtys ótkizdik. Sol aıtysta Elbasynyń atyna aıtylǵan sózderdiń bir-aq úzindisin keltireıin. Rústem Qaıyrtaıuly bylaı jyrlady.
Ǵalamǵa aıshyqtady aq ordany
Elbasy – zamanynyń qaharmany.
Patshasy parasaty halyq qana
Alyptarmen shendeser jahandaǵy
Elbasynyń bedelin baıqatqandaı
Keshegi salıhaly saparlary
Baıyrǵy qudasyndaı qarsy aldy
Shirengen sheıhter de Katardaǵy
Qazaqshalap beripti qonaqasy
Fransýzdar Parıjdeı shahardaǵy
Arman júgin arqalap aman júrsin
Taýsylmaı atar tańy, tatar dámi
Alty alash balasynyń amanatyn
Arqalap kele jatqan atan nary.
Osyndaı halyqty uıytqan qudiretti sózder Arystanbek Muhamedıaulyna unamaıtyn bolsa, sonda ol osyǵan keraǵar sózderdi aıtqyzǵysy kele me?
Aıtysta qoǵamda, el ishinde bar problemalar da sóz bolady. Aımaqtarda ótken aıtystarda aqyndar kózderimen kórgen kemshilikterdi, joldyń, qurylystyń jaıyn, balabaqsha, tildiń jáne latynǵa kóshý máselesi de jyrlady, sóıtip eldi jaqsylyqqa bastaıdy. Osylaısha, jumys istep kele jatqan aıtys aqyndary odaǵynyń saıasaty burmalanyp, nege «elbasyna qarsy sóz aıtylady» degen pikir týǵyzylady?
— Ózińiz aıtyp otyrǵan, radıkaldy dinı toptardyń aıtysty úıirsektep, osy bir ult ónerin tóńirektep shyqpaıtynynyń syry nede dep oılaısyz?
— Onyń birden bir sebebi, aıtys – halyqqa ótimdi óner. Aıtysty ıelenip alý arqyly ózderiniń dinı jáne basqa saıasattaryn júrgizýge bolady. Men solaı túsinemin. Osydan tórt-bes jyl buryn da osy tektes másele týyndap, keıin odaqtyń óz qolyna qaıtaryp bergen edi. Bir túsinbeıtinim, radıkaldy dinı toptardyń qatarynda dep sıpattalyp júrgen birneshe aıtyskerdiń sózi mınıstrlikke ótimdi bolady da kásibı odaq shettetilip qalady?
— Mınıstrlik sonda qaı tarapty jaqtap otyr deısiz ǵoı.
— Shynynda da kimdi jaqtap otyr? Sáýirdegi assambleıa jıynynda Aqtóbeden kelgen teolog ǵalym sóz sóılep «Radıkaldy dinı toptardy ishke kirgizbeı, qoǵam bolyp kúresýimiz kerek» dep edi, elbasy aıtty: «Kúresseńder qaıda otyrsyńdar? Sender nege olardy meshitten shyǵaryp jibermeısińder? Men árqaıysyna adam jiberip, kúresem be? Sender nege qarsy kúrespeısińder?» dedi. Al bildeı bir mádenıet jáne sport mınıstrliginiń kúresip otyrǵan túri – mynaý. Aıtystyń basynan nege daý ketpeı qoıǵanyn túsine alar emespin. Arystanbektiń aldynan ótken adam emespin, eldiń saıasatyna qarsy shyqqan jerim joq. Typ-tynysh odaqtyń jumysyn júrgizip, aıtysymyzdy ótkizip kelemiz. Nege olar ózderi qoldan jaý jasaıdy? Qanshama degenmen qyryq jyl osy aıtysta júrmin ǵoı. Aqyndardyń bári balam sekildi, bári qurmetteıdi, syılaıdy. Búgin Astanadaǵy aqyndar habarlasyp, mınıstrlikke hat jazaıyq deıdi. Ózderiń bilińder, men senderge nusqaý bere almaımyn, qatyssańdar qatysyńdar, qatyspasańdar pikirlerińdi bildirińder dedim. Aımaqtarda ótken aıtystardyń jeńimpazdary on alty aqyn aýzyn aıǵa bilep otyr: Amanjol Áltaev, Marjan Esjanova, Mels Qasymbaev, Ásem Ereje, Muhtar Nıazov, Rınat Zaıytov, Aıbek Qalıev, Meıirbek Sultanhan, Aspanbek Shuǵataev, Bolatbek Orazbaev, Erkebulan Qaınazar, Iranǵaıyp Kúzembaev, Maqsat Ahanov, Tólegen Jamanov, Dıdar Hamıev, Tilegen Ádilov, Jansaıa Mýsına, Shalqarbaı İzbasarov, Rústem Qaıyrtaı, Serik Qalıev, Shuǵaıyp Sezimhan, Arýna Kerimbek, Haziret Berdihan. Bular nege «Altyn dombyraǵa» nege qatyspaýy kerek?
— «Altyn dombyranyń» máselesine birshama qanyq boldym. Endi aıtystyń ózine kelsek. Aıtystyń tabıǵı sıpaty ózgeriske ushyrady dep oılamaısyz ba?
— Oılaımyn. Meni ony oılaǵaly qyryq jyl boldy. Aıtys – eshqandaı senzýrasy joq kóshpendi qazaqtyń erkin óneri edi. Týra sózin hanǵa da, bıge de aıtatyn. Ýaqytqa baǵynbaıtyn, eshkim oǵan tórelik aıtyp, bılik júrgizbeıtin. Dalanyń parlamenti de, teatry da aıtys boldy. Sol aıtysty halyqqa jetkizemiz dep teledıdarǵa laıyqtadyq. Formasyn ózgerttik. Qazylar qoıdyq, ýaqytyna shekteý saldyq. Saǵatqa shektep qoıǵan soń, aqyn shekteýli. Senzýrany aıtpaı-aq qoıaıyn. Aıtystyń tabıǵaty múldem ózgertip jiberdik. Amal joq, erkin ónerdi kóshetke otyrǵyzǵandaı boldyq. Biraq aıtys ta zamanǵa beıimdelip, shapanyn sheship, smokıng kıetin ýaqytqa tap keldi.
— Burynyraqta aıtysqa demeýshi bolatyn mesenattar kóp edi. Qazir sondaı azamattar bar ma?
— Assambleıanyń jıynyndaǵy sózimde aıysqa ár kezde demeýshilik kórsetken azamattardyń atyn atap, túsin tústep aıttym. Olar ózderiniń túpki maqsattaryna ıaǵnı, depýtat, mınıstr, partıanyń basshylyq qyzmetine jetken soń aıtysty umytyp ketti. Qazir qolynda bıligi bar ultjandy bes-alty ákim bar: Baýyrjan Baıbek, Nurlan Noǵaev, Qyrymbek Kósherbaev, Berdibek Saparbaev, Altaı Kólginov, Eraly Toǵjanovtar aıtysty qoldap, solardyń arqasynda aıtys ótip keledi dedim. Mesenattar bar biraq óte az. Keıde shamalary da kelmeı jatady. Máselen, Dýlat Tastakeev degen azamat eki jyl qatarynan Tarbaǵataı, Aqsýatta óz qarjylaryna halyqaralyq aıtys ótkizip jatyr. Osyndaı jekelegen tulǵalar ár jerde bar, biraq múmkindikteri shekteýli. Sondaı jeke demeýshiniń arqasynda qańtar aıynyń jıyrmasynda Túrkistanda Nurtas Ońdasynovqa arnalǵan aıtys ótkizgeli otyrmyz.
Aıtys IýNESKO-nyń materıaldyq emes qundylyqtary qataryna engennen keıin «aıtysty memleket óz esebinen qarjylandyryp, nege ustap otyrmaıdy?» degen másele parlamentte kóterilgen. Biraq ol másele sheshilmeı qaldy da aıtys áli de sol árkimge qol jaıyp keledi.
-Áńgimemizdi ózińige qaraı bursaq. Aqyn Ótejan Nurǵalıevtiń qazasynda aqyn Meıirhan Aqdáýlet sóz sóılep: «Ótejannyń baqyty ol – jumsalmaǵan adam. Al biz jumsaldyq» degen mazmunda sóz aıtty. Júrsin Ermandaı tulǵany osy eki sózdiń qaısysyna jatqyzar edińiz?
— Men ózi sanaly ǵumyrymdy aıtysqa arnap, elge qyzmet etip kele jatyrmyn. Jumsalǵan adammyn.Jumsalmadym dep aıtýǵa bolmaıdy. Biraz resmı qyzmetter de atqardym. (áńgimeni telefon qońyraý bóldi). Mine, taǵy aıtysty ótkizbeıtin boldy dep habarlapty deıdi. 15 jeltoqsanda «Táýelsizdikke tartý» degen atpen segiz aqynnyń jekpe-jegin ótkizemiz dep josparlap, daıyndalyp otyrǵanbyz, mine, sony jańa ǵana ákimshilik «ótkizilmeıdi» depti. Nege?
— Qalalyq ákimshilik pe?
— Ie.
— Bul jappaı qarsylyq neniń belgisi sonda?
— Ne derimdi bilmeımin tipti. Osymen eki aıtysqa da ruqsat bermeı otyr.
— Demek aıtysqa qarsy memlekettik deńgeıde bir qarsy kúsh jumys istep jatyr ma?
— Kórip otyrsyń ǵoı,«Táýelsizdikke tartý» degen taqyryptaǵy aıtystyń ózin ótkizdirmeı otyr.
— Bul máseleni prezıdenttiń nazaryna salǵyńyz kelmeı me?
— Assambleıanyń jıynynda elbasynyń aldynda aıttym ǵoı. Ol kisi ózi aıtystyń jolyn ashyp, óńirlerde ótkizińder, qortyndy aıtys jasańdar dedi. Tapsyrma berdi. Ol jıynda úkimet kabıneti tolyq qatysty. Bári estidi, ákimi de, mınıstri de. Al istep otyrǵandary – mynaý. Sonda olar elbasyna qarsy jasyryn saıasat júrgizip jatqan shyǵar. Iaǵnı, tapsyrmasyn, nuqsaýlaryn júzege asyrmaý. Demek ózderiniń ıdeologıasyn nasıhattap, saıasatyn júrgizip jatqan elbasyna qarsy kúshter bar.
— Al aıtys nege telearnalardan kórinbeı ketti?
— Aıtys teleefırde qazir múldem joq. Prezıdenttiń aldynda sóılegennen keıin prezıdent apparatynan habarlasyp, «Qazaqstan», «Astana» arnalarynan tórt aıtysty beretin bolyp kelistik. Tórt aıtysty tańdap berdim. Sonyń bireýi de efırge shyqpady. Sonda bul ne? Muny qalaı túsinýge bolady?
— Bıliktiń ishindegi keıbir kúshter aıtystyń synynan qorqatyn shyǵar múmkin?
— Aıtystyń synynan qoryqpaıdy, ózimiz áshkere bolamyz-aý dep oılaıtyn shyǵar. Áıtpese, aıtys qoǵamdyq máselelerdi kótergenimen eshkimniń atyn atap, túsin tústep aıtpaıdy ǵoı. Keshegi Tezek tóreniń aldynda kıizin tilip turyp aıtqan Súıinbaıdyń jaǵdaıyna jete almaı otyrmyz. El bılegen Tezek tóre Súıinbaıdyń synyn tyńdap, at mingizip, shapan jaýyp qaıtarǵan ǵoı. Qazirgi «tóreler» shapan jappaı-aq qoısyn, kedergi jasamasynshy. Osynyń bárine qolymdy bir siltep, ketip qalaıyn desem, qalaı bolǵanda da qyryq jyl eńbegim ketti. Aıtys kúni erteń jańaǵy radıkaldardyń qolyna ótip ketse, kúni ne bolady? Olar qandaı saıasat júrgizedi?
— Endi ne istemek oıyńyz bar?
— Bilmeımin.
— Aqyl qosyp jatqan adamdar bar ma?
— Mańaıymdaǵy adamdar. Aıtystyń tóńiregindegi máseleler, sý astyndaǵy qarsylyq kúshter týraly el bilsin, aıtyńyz degen soń suhbat berip otyrmyn. Sender bere alasyńdar ma?
— Beremiz, beretin bolǵan soń kelip otyrmyz, aǵa!
— Joǵarydaǵy aıtqan máseleniń bári sharshatady. Qaptaǵan kedergiden keıin salyń sýǵa ketkendeı kúı keshesiń. Oblystarda da sonyń ishinde Almaty, Ońtústik Qazaqstan, Pavlodarda kórinbeıtin bireýler bar. Radıkal aqyndardy shaqyryp, aıtys ótkizip jatady. Meniń oıymsha, joǵarydan óte kúshti qoly uzyn, qýatty adamdar aıtysty ıelenip ketkisi kelip jantalasyp jatqandaı. Ony elbasy bilmeıdi. Bir shette otyryp, aqyryn ǵana óz sharýalaryn istep otyr. Ol eldi el qylatyn kisilerdiń tirligi emes qoı.
Aıtystyń jolynda kórmegenim joq. Sendeı qylshyldaǵan jigit edim, aq bas shal boldym. «Osynyń maǵan ne keregi bar» dep oılaıyn deseń, halyqqa kerek óner ǵoı, onymen bireý aınalysýy qajet qoı.
— Biraq aıtystyń da Júrsin Ermanǵa bergeni bar ǵoı.
-Bergeni kóp. Aıtystyń arqasynda Júrsin Erman boldym, azamat boldym, elge tanyldym. 1992-1997 jyldar aralyǵynda aıtystan ketip qaldym. Onymen eshkim aınalyspady. 1997 jyly qaıtyp kelip, qazannyń 19 kúni Darıǵa Nazarbaevamen kelisip, «Habardan» aıtysty qaıtadan bastadym. Aıtysqa mashına qoıý sol kezde bastaldy. Alty aı boıy «Habardyń»tikeleı efırinde aıtys júrdi. Aıtyspen el qaıta tabysty. Sóıtip, ómirińdi arnap kele jatqan aıtysqa osyndaı kedergi, tosqaýyldar shyǵyp jatyr.
— Júrsin Ermannyń armany bar ma?
— Alpys altyǵa keldim. Arman taýsyla ma adamda. Aıtystyń bergeni de boldy. Biraq jeke shyǵarmashylyǵyma qanshama nuqsan keldi. Meniń qatarlastarym kósh ilgeri ketip qaldy: Tursyn Jurtbaı, Nesipbek Aıtov, Meıirhan Aqdáýlet, Serik Aqsuńqaruly. Solardyń deńgeıinde jumys isteıtin ýaqyttan aıyrylyp qaldym.
— Demek aıtysqa aralasqanyńyzǵa keıde ókinesiz?
— Keıde ókinesiń, ras. Ylǵı kedergiden kóz ashpaı qoıdy ǵoı, aıtys. Arman degen — sol, oılaǵanyńa jete almaý, jetkizbeıdi.
— Aıtystyń aldynan áıteýir bir Bóribaı shyǵyp turady deısiz ǵoı.
— Bóribaıyńdy qaıdam, Batyrashtar bar. Aıtys degendi aqyndardy juptastyryp sahnaǵa shyǵara salý dep oılaıdy-aý deımin. Olaı emes qoı, odan buryn qanshama daıyndyq jumystar jasalady. Jyldar boıǵy eńbekpen jasalyp jatqan aıtysty bireýler kóldeneńnen kıip, qoljaýlyq qylmaq nıetine kúıniesiń.
— Ashylyp aıtqan áńgimeńizge rahmet, aǵa!
Suhbattasqan – Ómirjan Ábdihalyquly