Ótken aptanyń dúıim jurtty dúrliktirgen jańalyǵy – belgili kásipker Marǵulan Seısembaıdyń elden ketýi boldy. Ótken ǵasyrdyń 90-shy jyldary bastaý alǵan qazaq bıznesmenderi tolqynynyń beldi-belsendi múshesi, qoǵam qaıratkeriniń, ultjandy azamattyń elden ketýi kóptegen adamnyń shynaıy ókinishin týdyryp, sanyn soqtyrdy. Eger bizdiń bılik qolynan is keletin, oı men is adamdarynan qýdalap, aıaýsyz shetke yǵystyra beretin bolsa elde kim qalmaq? Jalpy alǵanda búgingi qazaq memleketine adam men azamat kerek pe? Osy syndy suraqtar alash jurtyn tereń oıǵa batyrdy...
Esterińizge sala keteıik, osydan biraz ýaqyt buryn tergeý organdary shetelde qashyp júrgen olıgarh Muhtar Ábilázovtyń qarajatyn zańdastyrýǵa qatysy bar degen aıyppen tanymal kásipker Eskendir Erimbetovti tutqyndaǵan bolatyn. Qashqyn olıgarhqa qarsy kegi men kúresin jıhad dárejesine deıin jetkizgen bılik Erimbetov pen onyń seriktesterine qoqan-loqy kórsetip, bilgenderin isteýde. Aıyptalýshynyń týǵan sheshesi men jaqtastaryna senetin bolsaq, oǵan psıhologıalyq qysym jasalyp, arty uryp-soǵýǵa da barypty-mys. Basy-qasynda bolmaǵandyqtan máseleniń mán-jaıyn bile bermeımiz, alaıda bizdiń sot-tergeý júıesiniń stalındik NKVD-nyń shekpeninen shyqqanyn eskersek, ondaǵy biraz qyzmetkerdiń mentalıteti men psıhologıasynyń sol zamannan alys ketpegenin oıǵa alsaq, qıanatqa sengennen basqa lajymyz da qalmaı barady. Anyq-qanyǵyn aldaǵy ýaqyt kórsete jatar dep senemiz.
Onysy az bolǵandaı tergeý organdary kezinde Eskendirmen birge seriktes bolǵan Marǵulan Seısembaıǵa da aýyz sala bastaǵan. Osydan talaı jyldar buryn atqarǵan jumystaryn tilge tıek etip, tergeýshiler Seısembaı myrzany da jaýapqa tartpaq nıet tanytqan. Buny der kezinde sezip-túsine bilgen kásipker shetel asyp ketken. Óziniń Feısbýk jelisindegi paraqshasynda Marǵulan myrza Ábilázovqa eshqandaı qatysy joq ekenin, odan eshqandaı qarjy almaǵanyn aıtyp, tergeýdiń barsha suraqtaryna syrtta júrip jaýap berýge ázirligin pash etti. Alaıda, dál osyndaı jaǵdaıda ıt pen qusqa jem bolyp, otbasy men týǵandaryn soqqyǵa jyqqysy kelmeıtinin de jazyp jatyr. Eger tergeý organdary onyń qaýipsizdigi men bas amandyǵyna kepil berse, kez-kelgen ýaqytta elge oralatynyn da málimdep otyr. Onysyn túsinýge de bolady. Búgingi kúni Erimbetovtyń týystarynyń apta saıyn ótip jatqan baspasóz máslıhattary men anasynyń janaıǵaıyn estip-tyńdap amalsyz oılanasyń. Stalındik júıeniń jazyqsyz qurbany men jemi bolǵansha, jan-tánińdi, ar-abyroıyńdy aman saqtap, shetel asqan áldeqaıda durys tásil sıaqty kórinedi. Kezinde Alash ardaqtylarynyń tergeý barysynda túrmede túsken, azyp-qajyǵan qaıǵyly sýretterin eske alyp, qazirdiń ózinde júregiń ezilip, janyń túrshigedi. Búginginiń keshegiden aıyrmasy bar ma? Bolsa qandaı?
Óz basym Marǵulan Seısembaıdy biraz ýaqyttan beri bilemin, azdy-kópti aralasymyz bar, birge saparlas boldyq. Mákeńdi erekshe qurmet tutamyn. Búgingi kásipkerlerdiń ishindegi eline adal, qazaqtyǵy mol azamattardyń biri. Sońǵy kezderi aýyl sharýashylyǵy máselelerine belsendi aralasyp, qus ósirý, jemis baqtaryn egý, balyq óndirý sıaqty aýylǵa kerek, tutynýshyǵa qajetti taýar óndiretin, joǵary ınovasıalyq kásipter men kásiporyndardy asha bastady. Kez-kelgen máseleniń túbine deıin jetip, bárin ózi jiti túsinip-túısinýge tyrysatyn otandyq ınvestor. Qoǵamdyq turǵydan jastarǵa tálim-tárbıe berip, aqyl-keńesin aıamaıtyn tulǵa. Daladaǵy aqbókenderge ara túsip, dostarymen qarjy jınap, kólik pen qural aldyryp, arnaıy qoryq ta qurdy. Elimizdegi týrızmdi damytamyz, elimizdiń eń sulý, qasıetti jerlerin eń aldymen el azamattary aralaýy kerek dep Mańǵystaýǵa, Shyǵysqa, basqa da tarıhı-tabıǵı jerlerge keremet ekspedısıalardy uıymdastyrdy, maqalalar jazdy, kınohabarlar jasady. Sonyń jarnamasy men sıpatyna qyzyqqan talaı el turǵyndary izimen aralap-júrýge bel sheshti. Bul Marǵulannyń sońǵy eki-úsh jyldaǵy ǵana qalyń buqara biletin tynys-tirshiligi. Bir adam úshin bul az ba álde kóp pe? Meniń oıymsha az emes...
Bul, árıne, bir adamnyń basynan ótip jatqan is. Qudaı qalasa, bul másele ońynan sheshilip, kóp uzamaı keıipkerimiz súıikti Otanyna oralady dep senemiz. Alaıda, máselege tereńirek úńilsek, keńinen qarasaq, kóptegen mazasyz oıǵa shomady ekensiń. Osy bizdiń bılikke keregi ne? Otandyq bıznesti qoldaý, shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytý kerek degenderi shyn sóz be álde jaı ǵana dúnıe me? Bireýge unasyn-unamasyn, biraq Marǵulan Seısembaı iri tulǵa, búgingi qazaq bıznesiniń jaryq juldyzdarynyń biri, otandyq kásipkerliktiń sımvoly. Eger aty bar, múlki-kapıtaly bar, qoǵamǵa tanymal tulǵalarymyz ózin-ózi qorǵaı almasa, aty shyǵa bermeıtin, beımálim ondaǵan, júzdegen kásipkerlerimiz týraly ne deýge bolady? Eger múıizi qaraǵaıdaı, dańqy jer jarǵan bıznesmender sharasyzdyqtan, amalsyzdyqtan shetel asyp jatsa, qolynan is keletin, oıy-esi bar, eshkimge jalynbaı óz kúnimdi ózim kóremin degen basqa is adamdary ne oılaýy kerek?
Búginginiń ashshy da bolsa shyndyǵy mynadaı: qazaq azamaty memlekettik organdar aldyna qorǵansyz. Eger bılik pen tergeý organdary qandaı da bir sebeppen artyńa túsip, isti-aıypty qylatyn bolsa, tergeý men sotqa senim az. Tipti zańnyń barlyǵyn bilip, ózimdiki myń ret, mıllıon ret durys dep ımandaı senseń de bılikke qarsy turýyń ekitalaı. Tipti baryńdy salyp, tergen-taıanǵanyńdy salǵan kúnniń ózinde kemi altyn ýaqytyń ketedi, al kóbine-kóp bıznesiń men múlkińnen aırylasyń, densaýlyǵyń kemip, aýań men aýanyń tarylady. Bundaı oqıǵalardyń sońǵy bes-on jylda talaıyn estip-kórip jatyrmyz emes pe? El ishinde talaı eskendirler men marǵulandar ishki emıgrasıada júr emes pe osy kúnniń ózinde? Al osyǵan shydamaı, qurysynshy barlyǵy da dep sheteldik emıgrasıaǵa ketkender qanshama? Búginde qaı elge barsań da bóten eldiń ekonomıkasyn kórkeıtip, óz aqyl-oıyn, biligin, talantyn bóten qoǵamdardyń damyýyna jumsap júrgen talaı qazaq balasy júrgeni ótirik emes qoı? Esesine, Táýelsizdigimizdi alǵaly shetelge shamamen 170 mıllıard dollar qarajat shyqty dep jatady. Solardyń bir bóligi urlyq-qarlyqqa baılanysty qashqan qarjy desek te, birazy otandyq eskendirler men marǵulandardyń nápáqasy emes pe? Tipti sol jemqorlyqqa batqan shendilerimizdiń ózin jarylqaǵan bıligine senbeı, jıǵan-tergenin sheteldegi múlikke salyp, aqshasyn sheteldik bankilerge tyǵyp jatqany týraly da jıi estip jatamyz. Ótirik pe? Shendiler-shekpendiler baryn tyqpalap, kúni-túni qalsh-qalsh etip dirildep otyrǵan zamanda nanyn adal taýyp, bolashaǵyn oılaǵan kásipkerlerden ne suraı alamyz? Olarǵa qalaı patrıot bolyńdar dep sógip, aqshany elge qaıtaryńdar dep qalaı aıtamyz?
Biz osy kezge deıin munaı men metaldardy eksporttaıtyn el bolatynbyz. Búgingi shaıqap-shashyp júrgenimiz osy shıkizattyń arqasy. Biraq, sońǵy jyldary bizder adamdardy, adam kapıtalyn eksporttaýshy elge aınalyp bara jatyrmyz. Óz-ózin otanynda, týǵan jerinde taba almaǵan, óz talanty men bilimin kádege jarata almaǵan myńdaǵan qandasymyz shetel aýyp ketti. Báriniń birdeı jaǵdaıy jaman dep aıta almaımyz. Birazynyń jaıy jaqsy, aýqatty, jaqsy oryndarda otyr. Eliniń maqtanyshy bolatyn, ekonomıkasyn, mádenıetin, ádebıetin, jýrnalısıkasyn, qoǵamyn, medısınasyn, bilimin damytatyn talaı narqasqamyz eline jolamaı ketti. AQSH-ta turyp jatqan, ólsem elge aparyp áýre bolmańdar dep jatqan Muhtar Maǵaýındiki de sol syrtqy emıgrasıa bolmaǵanda ne? Al besikten beli shyqpaı jatyp, barsha armany qandaı da jolmen sheteldik oqýǵa túsip, barǵan elinde qalýdy armandaıtyn qanshama jastarymyz bar el ishinde? Bular da, qarap otyrsań, adamı shıkizat. Alǵan bilimin eliniń, óziniń kádesine jarata almaı, amalsyz shetelge ketken qanshama «Bolashaq» baǵdarlamasyn támamdaǵan shákirtterdi de bilemiz. Bular da bizdiń eksporttyq taýarymyzǵa aınalyp bitti. Esterińizde saqtańyzdar: bizdiń eksportymyz – munaı, metal jáne azamattar. Munaısyz da, metalsyz da kún kórip júrgen elder az emes, alaıda azamatsyz, tulǵasyz kúnin kórgen ulttar men memleketterdi óz basym bilmeıdi ekenmin...
Baıaǵyda bir fransýz oıshyly óz zamany týraly: «Eger elden 300 parasaty bıik tulǵalar emıgrasıaǵa ketetin bolsa, Fransıamyz maqulyqtardyń eline aınalady» dep qadaǵan eken. Osy bizder, qazaqtar, Qazaqstanymyz «maqulyqtar eline» aınalyp ketken joqpyz ba osy arada? Sheteldik emıgrasıamen qatar «ishki, rýhanı emıgrasıa» degen de bolady. Ol degenimiz ómirden, zamannan túńilip, qaıǵy-muńǵa batyp, óz talanty men darynyn iske asyra almaıtyndar, asyrǵysy kelmeıtinder. Bárine de qolyn bir siltep, «Men ózi kimge kerekpin? Meniń bulqynǵanymnan ne paıda? Elim deımin-aý, erim deıtin el qaıda?» dep júrgen talaı azamattardy bilemin. Elde júrse de emıgrasıada júrgender bular. Syrtta júrgen emıgranttar elin-dámin saǵynady, jýsannyń ıisin ańsap sharshaıdy. İshki emıgrasıada júrgender elin-dámin tatyp-tutynyp júrse de kúıikke salynyp, ushynyp jatady. Qazaq sıaqty kishkentaı ultqa maqulyqqa aınalý úshin tipti 300 adamnyń da qajeti joq. Shamamen 100-150 nartulǵamyz syrtqy ne ishki emıgrasıaǵa ketse de jetip jatyr. Sonda eldiń bolashaǵy ne bolmaq? Bizdi ne zaman kútip otyr? Búgingideı syrtqy jáne ishki emıgrasıa jalǵasa beretin bolsa kúnimiz ne bolmaq? Osy bir jaman úrdisti toqtatatyn kez kelip jetti. Erteń kesh bolyp, ókinip qalmaıyq! Asyl azamattardy shettetip, jappaı shetelge asyrǵan eshbir el ońǵan emes. Bizde ońbaımyz bulaı kete berse! Olaı bolsa joǵymyzdy túgendeıtin, bar erlerdi shyn qurmettep, baǵalaıtyn, ketkenin qaıtadan elge qaıtaratyn ýaqyt keldi. Azamattarymyzdy ońdy-soldy esepsiz shasha beretin mıllıard halqy qytaı emespiz. Qazaq sıaqty azǵantaı ult úshin árbir oıly-esti azamat pen tulǵanyń mańyzy zor! Artyq qazaq joq! Shyn kirissek bárine de ózine laıyqty oryn, bárine de abyroı áperetin jumys tabylady!
Osy týraly shyndap bir oılanaıyqshy, aǵaıyn!
