Almaty qalasynda ólikterdi órteıtin Krematorıı salý jobasyn qalalyq ákimshilik maquldady degen habar taralǵaly beri biraz ýaqyt ótti. Qazaq tildi birneshe basylymdar men ınternet saıttar jazǵanymen, mardymdy jaýap bolmady. Aqyry jabýly qazan jabýly kúıinde qaldy.
Bul máıitterdi órteý orny - Krematorıı salý týraly sheshim 2004 jyly Almaty qalalyq ákimshiligi tarapynan sheshilip qoıǵan. Qazir qurylysqa daıyndyq jumystary júrgizilýde. 1,5 mıllıonnan astam halqy bar Almaty kún sanap ósip keledi. Soǵan sáıkes marqumdardy jerleıtin beıitterde oryn tapshylyǵy qatty sezilýde. Osy tyǵyryqtan shyǵýdyń jalǵyz joly-Krematorıı-dep bezek qaqqan salttyq qyzmet kórsetý mekemeleri, atap aıtsaq atalmyn mekeme dırektorynyń orynbasary Marat Ismaılovtyń ýájine birden qulaq túrgen qalalyq ákimshilik qyzmetkerleri Almaty qalasy Alataý aýdanyna qarasty Boraldaı qorymy mańynan, adamdar turatyn aýmaqtan belgili bir qashyqtyqty saqtaı otyryp krematorıı salýǵa oıyp turyp 2 gektar jerdi bergen eken. Atalmysh jer teliminde krematorıı salýǵa barlyq tehnıkalyq jaǵdaı qarastyrylǵan. Gaz, jaryq, sý sekildi komýnıkasıalyq jeliler sol arany boılaı ótedi. Sheshim shyqqaly 10 jyl ótti, áli eshteńe salynbady dep ýaıym-qamsyz jatýǵa bolmaıdy. Sebebi qurylys jumystary bastalyp ketken ol jerde. Bul týraly "Qazaqparat agenttigine" silteme jasaı otyryp, "Qazaqstan zaman" gazeti jazǵan bolatyn.
«Krematorıı iske qosylsa, birinshi kezekte jerdi únemdeýge bolady. Ekinshiden bizde qańǵybas ıtterdiń ólikterin ýtılızasıalaıtyn, ıaǵnı kózin joıatyn arnaıy oryn joq. Mal ólekseleri kez kelgen jerde jatady. Kóbinese qala syrtyndaǵy qoqys tógetin orynǵa tastalady. Al bul degenińiz juqpaly vırýstardyń qaınar kózi ǵoı. Aýaǵa taralǵan ıis arqyly qansha adam túrli indet juqtyrady. Qazaqstandaǵy tuńǵysh krematorıı Almaty syndy turǵyny kóp shoǵyrlanǵan megapolıste boı kóteretin bolady. Bul qalalyq ákimshilik tarapynan maquldanyp, sheshilgen»-deıdi salttyq qyzmet kórsetý mekemesi dırektorynyń orynbasary Marat Ismaılov.
Ólikterdi órteý ortalyǵy Almatydan birneshe shaqyrymda, batys qorymnyń týra qasynan turǵyzylatyn kórinedi. Biraq, ol jer aıdala bolǵanymen qaladan tym jyraqta emes. Al aldyn ala josparlaǵan esep boıynsha bolashaq krematorıı qurylysyna qazynadan 600 mıllıon teńge jumsalady-mys.
Resmı statısıkaǵa súıener bolsaq bir ǵana Almatyda 1 aıda 30 belgisiz adamnyń máıiti jerlenedi eken. Al qaladaǵy qorymdarda oryn qalmaǵan kórinedi. Salttyq qyzmet kórsetýshi uıymdardyń basty problemasy máıitti ornalastyratyn jer tapshylyǵy.
Al qazirgi tańda Almatyda 41 qorym bar bolsa, sonyń 27-sinde ıne súıem jer bolmaǵan soń ol beıitterdi jaýyp tastaǵan. Qalǵan qorymdarda qaıta jerleý jumystary júrgizilýde eken. Joǵarydaǵy beıitterdiń ishinde iń irisi TES-2 aýmaǵynda ornalasqan «batys qorymy». Ol 293 gektar jerdi alyp jatyr. Sonyń ózi lyq tolǵan eken. Qazaq topyraǵynda burynǵy men sońǵyda krematorıı ataýymen bolmaǵan.
Adam máıitin órteıtin oryndy salýǵa ıtermeleıtin basty sebep-ólikterdi jerleıtin jer qalmapty-mys. Ulan-baıtaq jerimizdi toltyra almaı jatqanymyzben jerimizdiń asty tar bolsa, dúnıeniń keńdiginen ne qaıyr deımiz de bundaıda. Ústimizdegi jyly Esimovtyń basqaratyn apparaty qalada turǵyn úı salýǵa jer tappaǵan edi. Endi mine kór salýǵa da jerdi aıap otyr.
Ismaılovtyń sózine qarap adamnyń basy ıttiń ermegi bolǵan ba deısiń. Adamy bar, maly bar bárin jınap órteı salý ońaı bolǵany ma sonda?! Qazaq óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy-dep beker aıtpaǵan. Ómirden ótken marqumdarǵa degen qurmet qaıda qalmaq. Ólseń órtenesiń. Estigenge sumdyq. Quranda «Taha» súresiniń 55- aıatynda «adam topyraqtan jaratyldy, ólgende topyraqqa qaıtarylady» dep naqty aıtylǵan. Sondaı-aq, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń tóraǵasy, bas múftı Erjan qajy Malǵajyulynyń da pikirin berýdi jón kórdik.
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy tóraǵasy Erjan Malǵajyuly: «Islamda sharıǵat boıynsha adam órteýge tyıym salynady. Ony jer qoınana sharıǵat boıynsha tapsyrý kerek. Máıitterdi órteıtin krematorıı salýǵa Islam dini túbegeıli qarsy. Quran Kárimniń birqatar aıattarynda árbir tirshilik ıesi ólim dámin tatady dep kórsetedi. Al adam balasyn jerge kómý qalaı bastaldy? Soǵan toqtalsaq. Baǵzyda Adam Atanyń (s.ǵ.s.) Abyl men Qabyl degen uldary bolady. Ekeýiniń de qyz syńarlary bolǵan. Adam Ata ekeýiniń syńarlaryn aýystyryp, úılenddirgisi keledi. Biraq Qabyl buǵan qarsy shyǵyp, óz syńaryna úılengisi keledi. Sóıtip, Qabyl Abyldy óltiredi. Bul adamzat tarıhyndaǵy eń alǵashqy ólim bolǵan. Abyldyń óligin ne isterin bilmeı, basy qatyp otyrǵanda Alla taǵala ynadaı mysal jiberedi. Eki qarǵa bir-birin shoqyp jatady. Biri ekinshisin óltirip qoıady da, tiri qarǵa tyrnaǵymen jerdi qazyp, ekinshisi kómedi. Sodan kórgenin istegen Qabyl Abyldyń da máıitin jerge kómgen. Adam topyraqtan jaratylǵan. Adamnyń boıyndaǵy barlyq elementter topyraqta kezdesetini sondyqtan. Mine sol sebepti de adamdy jerge jerleıdi. Asyl dinimiz ólikti órteýge jol bermeıdi.»
Degenmen krematorıı salýdy qos qoldap turyp qalaıtyndar da tabyldy. Mysaly Syzǵanov atyndaǵy hırýrgıalyq ortalyqtyń ǵylymı-klınıkasy bas dırektorynyń orynbasary Erbol Shaıhıevtiń sózin tyńdasaq, krematorıı eń áýeli jahandanýdyń jarqyn kórinisi eken-mys. Sondaı-aq, adamdarǵa tańdaý erkindigin beredi. Al qazaqstanǵa eń jaqyn krematorıı Novosıbırskide ornalasqan eken. Máıitke Reseıde kremasıa jasaýdyń ortasha quny 500 myń teńgeni quraıdy eken. Biraq onyń áýresi kóp deıdi dáriger myrza.
Qazaqstanda 140-tan astam ult pen ulys ókilderi turady. Olardyń dástúr-tarıhy da san túrli. Árqaısysynyń túrli dinı ustanymdary bar. Sol sekildi túrli jerleý úrlisteri de bar ekeni ras. Mysaly, zoroastreıstar máıitti aǵashqa asyp qoıatyn, egıpette mýmıalap qoısa, grekter men rımdikter ólikti órteıtin bolǵan. Al ıslam boıynsha máıitti jerge kómý paryz etilgen. Kezinde Almatyda krematorıı salýǵa Dinmuhamed Qonaev atamyz úzildi-kesildi qarsy turyp, saldyrmaı qoıǵan edi. Qazaqstan kóp ultty. Soǵan sáıkes krematorıı salý kerek deý qısynsyz. Bizdiń dinimizde kremasıa múlde maquldanbaıdy.Esimov sharıǵatqa qarsy shyqqanymen tazalyq pen meıirimdilik ústemdik qurǵan dinimizge ólikterdi órteý degen múlde kereǵar uǵym. Tirisinde jerge, ólgennen soń kórge jarymaı júrmekpiz be sonda?! Bizdiń joǵarydaǵy basshylar osyndaı sumdyqtarǵa jol berip qaıda qarap otyr?!
Nurlan Saılaýuly, Dintanýshy
Islam dini máıitti órteýge tyıym salǵan. Sondyqtan musylman adam qaıtys bolǵannan keıin óz denesin órteýge de ózgeniń denesin órteýge de quqy joq. Musylman musylmanǵa tiri kezinde qalaı qurmet kórsetýi kerek bolsa qaıtys bolǵan soń da qurmet kórsetilýi kerek. Tipti máıitti urýǵa, soǵýǵa, denesine zaqym keltirýge bolmaıdy. Bul jaıly Paıǵambarymyz (s.a.s.) «máıittiń súıegin syndyrý, tiriniń súıegin syndyrǵanmen teń» degen. Eger máıittiń súıegin syndyrý tiriniń súıegin syndyrǵanmen teń sanalsa, máıitti órteý, tirini órtegendeı kúná sanalmaq. Sondyqtan musylmanshylyqta qaıtys bolǵan adamdy jýyndyryp, kebindep, janazasyn oqyp, jerge kómedi. Kómilgen jerdi de orynsyz basyp, taptaýǵa bolmaıdy. Paıǵambarymyz (s.a.s.) bir sózinde «qabirge otyrmańdar...» degen. Olaı bolsa ata-babamyzdan da ıslamnan da máıitti órteý durys sanalmaǵan.
Nurkeldi Ábdiǵanıuly
