Aǵa, Alteke, Altynbek aǵa... On eki jyl ótipti. Bir múshel! Kim senedi? Qarap otyrsam, ózińiz týraly mardymdy estelik jaza almappyn. Talaı talpynyp ta edim. Jyl saıyn, qysta, kúzde, jylyna kemi eki ret suhbat berip, dástúrli jıyndarda sóz sóılegenim bolmasa, ózińiz týraly arnaıylap estelik jazbappyn, aǵa. Óıtkeni senbedim. Áli de sener emespin. Ózińiz úıretken joq pa edińiz: kóziń jetip, dáleliń joq nársege qatysty qolyńa qalam alma dep?! Dúnıede, qansha eseısemde, eki adamnyń ólimin qabyldaı almaı keledi ekenmin. Biri – marqum Záýresh sheshem, ekinshisi – ózińiz. Estelik jazatyn ýaqyty keler dep senemin. Ázirge, ózińiz týraly on eki estelik. Ózińizsiz ótken on eki jylǵa bir-bir úzik oı. Erkeligimdi de kóteretin edińiz, tentektigimdi de talaı keshtińiz, bunyma da aıyp etpessiz, aǵa...

***

1.

1992 jyly memlekettik qyzmetke keldim. Shamamen 1994 jyldan bastap prezıdent ákimshiliginde, úkimette Altynbek Sársenbaev degen basshy bar ekenin estip jatatynmyn. Birneshe jıynda, tarıhqa, ádebıetke qatysty sharalarda alystan kórgenim de bar edi ózińizdi.

1997 jyly Aqparat jáne qoǵamdyq kelisim mınıstrligi quryldy. Sol kezde úlken konkýrstan aman ótip, qatardaǵy qyzmetker bolyp qyzmetkerińiz atandym. Jaqynnan birinshi kórgen kezim sol eken.

Bir qaǵazdardy jazyp, qabyldaý bólmeńizge aparyp tastaǵanym esimde. Aldymnan shyqtyńyz. Qolyńyzda úlken qońyr portfelińiz esimde. Ymdasyp amandastym da, ózińizdi ótkizip, kabınetime bara berdim. Sol kezde mıyma kelgen birinshi oıym: «Altekeń, shamamen elýdegi kisi shyǵar». Qıyn kezderde basshy boldyńyz, jumys ońaı bolǵan joq. Bálkim sodan da bolar jasyńyzdan úlken kórindińiz. Shynym. Sol kúni jigitterden surasam, nebary 35 jasta ekensiz ǵoı...

Sol jyldary, júregińiz qysyp, prezıdenttik aýrýhanaǵa bardy dep estigem. Sóıtse, sizdi qaraǵan dáriger kelinshek: «Sharshaǵan, qajyǵan bolarsyz. Kútinýińiz qajet. Em-dom alý kerek. Sizdiń júregińiz nebary 45-tegi adamdikindeı!» dep ile-shala qýantqandaı bolypty. Bir adamdaı renjipsiz...

Keıinnen, birneshe ret osyny ájýa qylyp aıtyp otyratyn edińiz...

2.

Jalpy alǵanda, mınısterlikterdiń arasynda jumysqa jas saıasattanýshylardy, áleýmettanýshylardy birneshe satyly konkýrspen qabyldaǵan Erik Maǵzumuly Asanbaevtan keıingi birinshi mınıstrsiz dep oılaımyn. Jumysqa jańa baǵyt, jańa lep kerek dep barsha oqý oryndaryna, ǵylymı ortalyqtarǵa jarıaly túrde habar berip, bárimizdi ózińiz tańdadyńyz.

1997-shi jyldyń aıaǵynda birimizdi qazirgi Almaty qalalyq ákimdigi otyrǵan ǵımaratta kabınetińizge jınadyńyz. «Qurmetti áriptester, qyzdar, jigitter! Birer aıda Astanaǵa kóshemiz. Tizimge engen azamattardyń barlyǵyna da páter alyp bergizem. Oǵan sóz berem! Úıli-barandy, úılengenderińe bir aıdyń ishinde, boıdaqtarǵa – ári ketse alty aı ishinde jaǵdaı jasalady. Boıdaqtar ózderińnen kórińizder!» dep jymıyp edińiz.

Sózińizde turdyńyz. Astanaǵa 8 aqpan kúni kóship keldik. Úılengen áriptesterimiz 8 naýryz kúni qoldaryna páter kiltterin alyp, qonys toılaryn jasap jatty. Birneshe áriptesterimizdi tún ishinde kelip quttyqtaǵanyńyz esimde. Kóp uzamaı bizder – boıdaqtar da páterli boldyq. Qýanǵanymyz-aı!

Astanada Almatydan kóshken mınıstrlikter men vedomstvolar qyzmetkerine páter berýdiń, bergizýdiń  qıanaty men qıametin keıin bildik. Basqa mınıstrlikterde páterlerin bes, alty, tipti on jyl óte alǵandardy da bilemiz.

Jas bolsańyz da iskerligińiz ben bedelińizdiń, aıtqan sózge adaldyǵyńyzdyń arqasy dep bilemin.

3.

Jas sarapshylardy ózińiz kóp oqyttyńyz, saraptaý-taldaý isine qatty qaradyńyz. Sizge deıin de, sizden keıin de saraptamaǵa qatal, asqan yjdaǵatpen qaraǵan basshyny kezdestirmeppin.

Ásirese bizdiń kil jas mamannan quralǵan ishki saıasat departamentine kóp kóńil bóletin edińiz. Ózińiz jumystan keıin, barsha jıyn-jınalystardy ótkizip baryp, bizderdi jınap ótkizetin semınarlaryńyzǵa áli de qaıran qalamyn.

Aldyn-ala elimizde bolyp jatqan bir kórnekti, bıliktiń janyna batyp jatqan bir problemany, shıelenisken konflıktini aıtyp, osyǵan baılanysty naqty oılar men usynystardy daıyndańdar dep tapsyrma beretin edińiz. Buny estı sala bárimiz jantalasa gazet qarap, kitap oqyp, ózara aqyldasyp, úlkenderden aqyl surasyp ketetin edik. Ol kezde quryp ketkir ınternet te joq bolatyn...

Sodan bárimizdi jınap, «Al, kezek-kezek oılaryńydy ortaǵa salyńdar, bul jerde bárimiz de sarapshylarmyz. Basshy, úlken-kishi degen joq!» dep eskertip otyratynsyz. Áli esimde, aldyńyzda úlken bloknot jatatyn. Qysyla-qymtyryla sóz sóılep jatqan jas qyzmetkerlerdiń aıtqanyn uqyppen tyńdaıtynsyz. Kóbisine, bilkim, ishteı kúlgen de shyǵarsyz. Biraq syr bermeıtinsiz, áıteýir. Biraq, arasynda tyń oıdy estip qalsańyz, bir eki sóılem qylyp jazyp alatynsyz. Eger bizdiń bir oıymyz qaǵazǵa alynsa qalaı qýanatyn edik deseńizshi!

Sol jyldary «Qurmet» ordenin alsam bulaı qýanbas edim...

Úlgerseńiz sol kúni, kúrdeli másele bolsa kelesi kúni birneshe adamdy shaqyryp, keshegi másele boıynsha maǵan prezıdenttiń atyna hat daıyndańdar dep, barsha argýmentin, naqty júristerin ejiktep aıtyp beretin edińiz.

Osynyń kóbisi naqty saıasatqa aınaldy. Naqty saıası sheshimder, qujattar, josparlar retinde júzege asty.

Aqparat, taldaýǵa qatysty taǵy bir jaıt eske túsedi. İshtegi, syrtqa shyǵatyn qaǵazdardyń barlyǵyna derlik naqty osy qaǵazdy jazǵan qyzmetkerdiń atynyń jazylýyn talap etetin edińiz. Kúdiktengen, shıkiligi bar-aý degen zertteýlerge, saraptaýlarǵa bolsa, solardy jazǵan qyzmetkerlerdi ishki telefonmen basshylarǵa aıtpaı shaqyrtyp alatyn edińiz.

Sondaı bir qońyraýdan keıin alǵash ret jeke ózim aldyńyzǵa baryp, birshama uzaq otyryp sóıleskenim esimde. Qabyldaý bólmeńizge baryp, abdyrap, «Mınıstr shaqyryp edi...» dep tursam, kómekshińiz júgirip shyǵyp, «Qaıda júrsiń, seni shaqyrǵaly qansha ýaqyt boldy, kir tezirek!» dep kirgizip jibermesi bar ma?!

Jazǵan qaǵazymnyń ne týraly ekeni esimde qalmapty. Suraqtaryńyzǵa ne dep jaýap bergenim de esimde joq. Biraq, ózińizben jarty saǵattaı otyryp, qyzmetim, júris-turysym, boıdaq ómirim týraly suraqtaryńyzǵa ejiktep jaýap bergenim esimde. Sodan keıin jıi shaqyratyn boldyńyz, suraqtaryńyz da azaıǵandaı boldy.

Bir tań qalatynym bar edi: keıde asyǵysta, tym tez daıyndalǵan qujattar bolatyn. Qazir emes, keshe kerek edi deıtin zaman edi ǵoı. Sonda, keıbir kezderi, shıkilik tanytyp, «osy bir kemshiligin bastyq baıqamaıtyn bolar, osy tusy álsizdeý-aý» deıtin qujattar da bolatyn. Sondaı tustaryn keremet baıqaıtyn edińiz. Ne sıqyryn baryn áli de túsinbeımin.

Tájirıbe men damyǵan ıntýısıa bolar deıtinmin... Áli de sol oıdamyn...

1997-1998-1999 jyldar qıyn kezder edi ǵoı. El ishinde kúnde bir daý, kúnde bir narazylyq, kúnde bir kıkiljiń týyndap otyratyn. Aqparat jáne qoǵamdyq kelisim mınıstrligi bolǵandyqtan bárine de qatysymyz bolatyn. Bárine bir reaksıa, bárine bir qujat, saraptama jasaıtyn edik.

Sol kezderi keshki 7-8-derde shaqyryp, «Baýyrym, mynadaı hat kerek! Erteń tańerteń toǵyzda daıyn bolýy kerek» dep tapsyratyn edik. Qanshamyz jumysta qonyp, túńgi  4-5-ke deıin qaǵaz jazyp, jumysta qonyp qalatyn edik!

Bir qyzyǵy, sol keshte saǵat 1-2 lerde orynbasaryńyz Nuraly Sultanuly Bekturǵanov, apparat jetekshińiz Gúlsim Omarqyzy, qansha jyl boıy orynbasaryńyz, segińiz bolǵan Álibek Asqarov aǵalarymyz kedı ózderi kelip, keıde kómekshilerin jiberip aıran, býterbrod, tipti úıden ystyq tamaq alyp keletin edi. Sóıtsek, tapsyrmany berip tastaǵannan keıin «Jigitter túni boıy jumys isteıtin túri bar, reti kelse tamaqtaryn alyp berińizder, ash qalmasyn!» dep tapsyryp ketedi ekensiz...

Kelesi kúni tańata kelip, qaǵazdardy qarap, túzetetinin túzep, joǵary jaqqa alyp ketetin edińiz. Sonda «Túnde jumysta qonǵan jigitterdi mazalamańyzdar! Kemi túske deıin myzǵyp alsyn!» dep basshylarymyzǵa tapsyratyn edińiz...

Jaýapkershiligińiz ben adamgershiligińiz dep túsinetinmin...

1998 jyl bolatyn. Konstıtýsıaǵa ózgerister engiziletin boldy. Opozısıa jetekshisi Ákejan Qajygeldın myrza da belsendilik tanytyp, «Men óz usynystarymdy beremin» dep talpynǵan.

Egkimge aıtqyzbaı, úsh jigitti shaqyryp, «Bir tún ishinde úsh baǵyttaǵy konstıtýsıa jobasyn jasap shyǵyńyzdar!» dep tapsyrdyńyz.

Esimde, bir tún otyryp, Latvıa ma, Lıtvanyń ba atazańdaryn atqaryp, bir nusqany jasap, ony aýdaryp shyqtym. Basqa da áriptesterim solaı. Biri – Berik Ábdiǵalıev, ekinshisi – Erlan Saıyrov bolýy kerek, umytpasam.

Sony aldyryp, Astanadaǵy bir baspaǵa árqaısysynan shamamen 200-300 danadaı bastyrdyńyz. Solardyń nusqalaryn alyp, bizder ózimiz depýtattar, mınıstrler, jýrnalıser qosyndaryna turatyn úılerdiń barlyǵyna derlik tún ishinde aparyp tastadyq.

Kelesi kúni Qajygeldın Astanaǵa kelip, baspasóz máslıhatyn ótkizdi. Astana ý-shý. Bul «arnaıy operasıadan» arnaıy qyzmetter de beıhabar eken. Baspa tintip ketken bári...

Esesine sol kúni prezıdentten: «Nursultan Ábishuly! Oponentińiz Qajygeldınniń konstıtýsıalyq jobasyna ne deısiz?» dep suraǵanda, ol kisi: «Shynyn aıtsam, aldyma tańerteń tórt nusqa keldi. Qaısysy Qajygeldındiki ekenin bilmeımin...» dep aǵynan jaryldy. Sol kúni prezıdenttiń aldyna ǵana emes, barsha basshylardyń, depýtattardyń aldyna tórt nusqa túskeni ótirik emes edi...

Bul – qylmys emes. Saıası tehnologıalyq ekspromtyńyzdyń biri edi. Keıde jymıyp, keıde ózińizge tán ǵana kúlkimen tapsyratyn ekspromtyńyz.

Búgingideı opozısıany qýdalaǵannan, túrmege tyqqanan góri túni boıy eńbektenip, ter tógip tehnologıalyq tásil tanytqan tıimdi dep úıretetin edińiz. Óz basym áli de sol oıdamyn...

Tehnologıa demekshi...

Prezıdenttiń bir jazǵy demalysynan keıin aldyna bardyńyz. Sodan kele sala birneshe adamdy jınap, naqty tapsyrma berdińiz.

Prezıdent jemalysta jatqan kezinde óz oılaryn, mınısterlerge, ákimderge beretin naqty tapsyrmalaryn qolymen jazyp, qatysty adamdardy shaqyrtyp, qoldaryna ustatady eken. Sondaı bir qaǵazdy alyp keldińiz. Onysy baspasóz ben ınternetke qatysty oılary bolatyn.

Bir aptadan keıin qajetti qaǵazdaryn jazyp, baspasóz ben ınternetke qatysty zańnamaǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly zań jobalaryn ázirlep ákeldik.

Bir kúnnen keıin shaqyrdyńyz. Qabaǵyńyz qatýly, kóńilińiz joq sıaqty kórindi. «Jigitter! Mynalaryń bolmaıdy múldem! Ras, tapsyrma bar, biraq bas al dese, shash alý mindet emes. Oılanyp isteý kerek» dep qaıtaryp jiberdińiz. Artynan: «Jigitter, durys túsinińder! Bizder máńgi baqı sheneýnik bola almaımyz. Erteń, bálkim, bizder de opozısıa bolarmyz. Sol kezde gazet tirkeı almaı júrmeıik!» dep qadap-qadap aıtyp edińiz.

Sol kezde ınternetti buǵattaý jónindegi komısıa da qurylǵan. Komısıa bir aı jumys istep: «Internetti buǵattaý múmkin emes. Reti kelse saıası tásilderdi, saıası tehnologıalardy qoldaný qajet» dep uıǵardy. Sol komısıada 4-5 adam bolatynbyz. Bireýi, sońynan Rahat Álıevke erip, kóz jumǵan Jomart Májirenov bolatyn...

Ómirdiń, ásirese saıası ómirdiń qyzyǵy men shyjyǵy qatar júredi ǵoı...

8.

Qazirgi kúni ishki saıasat salasynda jumys istegen kezderimdi maqtanyp aıta alamyn. Barlyǵyn durys, barlyǵyn keremet deı almaımyn. Biraq, sol kezderi eldiń saıası basshylyǵy qoıatyn tapsyrmalardy barynsha tehnologıalyq turǵydan, adamı-adamzattyq prınsıpterden aspaı oryndaı aldyq dep uǵamyn.

Ózińiz de keıin, opozısıada júrgen kezińizde biraz adamnan keshirim surap, aldynan óttińiz. Saıasatker tulǵalar bárin de túsinetin dep oılaımyn. Solarmen sońǵy kúnderińizge deıin seriktes, áriptes boldyńyz. Keıbiri dúnıeden de ótip ketti...

Sol kezderi Qojanasyrdyń bir áfsanasyn jıi aıtatyn edińiz. Qojekeń aıtady eken: «Jurtqa nanǵa qar jaǵyp jeýdi ózim úıretip edim, sońǵy kezderi ózimniń ishim aýyratyn boldy» dep...

Biraq, «ish qansha aýyrsa da», qanshama bıliktiń sumdyǵyn kórsek te, dál sizge qarsy qastandyq jasalady dep oılamappyz. Ózińiz de senbeıtin edińiz...

Men áli sengim kelmeıdi...

9.

Ult, namys degen kezde talaı ret óre túregeletin edińiz. Qajet bolsa úkimet basshylarymen, prezıdent ákimshiligimen ashyq ta, jabyq ta aıqastyńyz.

Meniń esimdegisi: qarsylastaryńyz sizdi tórt ret qyzmetten ketire jazdaǵan. Barlyq qolyn jınap, naqty jarlyǵyn daıyndap prezıdentke deıin aparǵan. Sol kezde dostaryńyz, jaqtastaryńyz aldyn-ala eskertip, prezıdentke kirip, jarlyqtardyń kúshin buzǵansyz. Bir-eki jarlyqty prezıdent: «Saǵan sabaq bolsyn, estelik bolsyn!» dep qolyńyzǵa tabystaǵan. Keıinnen, qasiretti aqpannan keıin qaǵazdaryńyzdyń ishinde sol jarlyqtyń birin kórip qalyp edim. Tek prezıdenttiń ǵana qoly jetispeı turǵan eken...

Taǵy bir jaıt. 1999 jyly Parlamentte jer máselesi talqylandy. Sol kezde «Qazaq jerdi jekemenshikke alýǵa daıyn emes, qoǵam daıyn emes!» dep talaı qaǵaz jazdyńyz. Eń qyzyǵy sol kezdegi premer-mınıstr Nurlan Ótebuly Balǵymbaevty kóndirdińiz. Sol kisimen áńgimeden keıin kelip: «Aıdos, srochno, Balǵymbaevtyń Kazpravdaǵa beretin suhbatyn daıynda!» dep tapsyrdyńyz. Úsh qarap, kýrermen premerge úsh ret jiberdińiz. Premer maqalany qara keshke deıin ustady. Kelesi kúni gazette «Zemlá ne predmet dlá polıtıcheskogo torga» degen suhbaty shyǵyp, úkimet parlamentten jer týraly zańdy shaqyrtyp aldy. Bul premerdiń de, ózińizdiń de jetistigińiz.

Keıin 2004-2005 jyldary bolýy kerek, Almatynyń aınalasynaǵy bir restoranǵa shaqyrdyńyz. Qasyńyzda Nurlan Ótebuly otyr eken. «Nureke, sizge aıtqan jigit osy. Óz baýyryńyz, jerlesińiz» dep tapsyrdyńyz. Nurekeń rahmetin aıtty. Sol jyldary siz Nurekeń arqyly, Nurekeńniń qolyn qoıdyryp eldegi jaǵdaı, qoǵam, bılik týraly prezıdenttiń atyna birneshe jabyq qaǵaz jazdyrǵanyńyz esimde.

10.

2004 jyldyń parlament saılaýynyń aldynda sizdi bılikke shaqyrdy. Eki-úsh kún boıy Astanada qyrýar kezdesý, qyrýar aıtys boldy. Sodan keıin meni shaqyrtyp aldyńyz. Ushyp bardym.

Astanadaǵy «Interkontınental» qonaqúıiniń dálizinde otyr ekensiz. Kóńilińiz jabyrqaýly. Qasyńyzda Oraz Jandosov, Bolat Ábilevter, basqa da áriptesterińiz kezek-kezek kelip júr eken. Bárine qoıatyn suraǵyńyz bir: «Osynyń qajeti bar ma? Jurtqa ne deımiz? Osyny qalaı túsindiremiz? Báribir aldaıtyny belgili...»

Menen keńes suraǵanyńyzda kúmánimdi men de aıttym. Arasynda birese prezıdent ákimshiligine, birese prezıdentke baryp keldińiz...

Keles sala: «Baýyrym, bylaı etemiz! Men resmı málimdeme jasaımyn. Partıada da qalamyn. Biraq, naqty birneshe talap qoıamyn. Sony jazyp shyq. Daıyn bolǵannan soń osynda alyp kel» dedińiz.

Keńsege baryp, úsh saǵattaı otyryp bir nusqasyn alyp keldim. Bir oqyp, «Shıki» dep qaıtardyńyz. Taǵy bir-ki saǵat otyryp, qaıta ákeldim. «Shıki áli, pisirý kerek» dep taǵy bir qaıtardyńyz. Taǵy eki saǵat otyryp jasaǵan nusqany alyp keldim. Kishkene bolsa da kóńildenip, «Mine, endi mynaýmen jumys isteýge bolady» dedińiz.

Kelesi kúni prezıdent jarlyǵy shyqty. Kóp uzamaı mınıstr retindegi málimdemeńiz de barsha gazette, saıtta, teledıdarda jaryq kórdi. Saılaý ádil ótse, baspasóz týraly zań ózgerse qalam dedińiz. Oılaǵandaı bolmady. Bılikten esh aıanyshsyz ekinshi ret kettińiz. Meniń de ekinshi retim eken...

Men eshqashan jýrnalıs bolamyn, jýrnalısıkaǵa jaqyndaımyn dep oılamappyn. Meni kásipke baýlyǵan ózińiz edińiz. Sizden alǵan bilim men tálimdi esh ýnıversıtetten bes jyl oqyp ala almaıdy ekenmin.

Aqparat mınıstrligi bolǵandyqtan keıbir mańyzdy degen jańalyqtardy ózimiz jazatyn edik. Jáne de siz tapsyratyn edińiz: myna mátindi «Kazpravdanyń», «Jas Alashtyń», «Karavannyń» tilimen jazyp shyq dep. Solardyń eń ozyq degen jýrnalıserin oqy, tásilin qara, úıren dep qaıta-qaıta aıtatyn edińiz.

Birtte bir mátindi badyraıtyp, bir jarym bet qylyp alyp keldim. Esimde, «Vremá» gazetine baratyn aqparat eken. Kúlip jiberdińiz. Úndemeı aq paraq qaǵazdy alyp, ony eki búktep bir jyrttyńyz, taǵy búktep jyrttyńyz, taǵy búktep jyrttyńyz. Sol jyrtylǵan qaǵazdardyń birin alyp: «Aıdos, osy kól qylyp jazǵanyń gazetten osyndaı qurtaqandaı ǵana oryn alady. Eger dál qazir ákelgen mátinińdi myna bir japyraq qaǵazǵa syıdyrsań, erteń Igor Melserge zvandap salǵyzam». Jarty saǵattaı tyrashtandym. SJazýym qansha maıda desem de syımady. «Kórdiń be? Al endi mátinińdi durystap turyp qysqartaıyq!» dep qolyńyzǵa qalam alyp, bes sóılemge syıdyrdyńyz. Maǵan keremet sabaq boldy.

Ondaı sabaqtyń birazy áli de jadymda. Qazir keıbir jigitterdi ózim úıretip júrmin...

Qasiretti aqpan áli esimde. Sizdiń sońǵy kórgenim senbi kúni edi. Keshki segiz jarymǵa deıin «Jas Alash» pen «Epoha» gazetterine shyǵatyn suhbattaryńyzdy birge ázirlegen edik. Keremet kóńildi otyrdyńyz...

Sol kúni kún kúrkirep, aýa-raıy buzyldy. Ánsheıinde sizben júrsem mazalamaıtyn kelinińiz qaıta-qaıta zvandap mazany aldy... «Qoı, baýyrym, úıge bar! Kelinge sálem aıt, renjimesin maǵan seni demalysta jumys istetkenime» dep shyǵaryp saldyńyz.

Men úıge kettim. Siz máńgilikke attanǵan ekensiz, aǵa...

Áıel jurty sezimtal kele me, qalaı ózi? Kelinińiz keıde áli aıtady: «Sol kúni Altekeńmen máshınede úıine ne kezdesýge birge ketkenińdi elestetsem, júregim aýyrady» dep. Keıde men de oılanam. Biraq, qorqynysh pen úreı qalmady, aǵa...

...

Áli sengim kelmeıdi. Bir kúni úlken estelik jazatyn kún keler dep senemin.