«Tomırıstiń» fotosy shyqqaly, bu qazaq − burynǵy qazaqtyń túri mynadaı bolǵan, joq anadaı bolǵan dep talasyp ketti. Buryn − kók kózdi, sary shashty bolǵanbyz,-deıtinderdiń qarasy kóp eken. Qazir nege syǵyr kóz, qara shashpyz? Sebebi − mońǵoldar jaýlap ap, túrimizdi buzǵan, - dep jaýap beredi. Iaǵnı, qazirgi mońǵoloıd keıpimizge qorlanamyz, uıalamyz. Óz túrimizdi qor sanaý ásirese tarıhı tulǵalardy beınelegende qatty kórinedi. Handar men batyr, bılerdiń portretterin qarańyzshy. Bet-kelbetteri qazaqtan góri parsy nemese kavkazdyq keıipke kóbirek kelińkireıdi.
STOP! Shynymen, Qazaqtarǵa mońǵoloıdtyq bet-pishindi ákelgen Shyńǵys han ba?!
SHYŃǴYS HANDY KİNÁLAÝ!
Iá, Shyńǵys hannyń kózi syǵyr bolatyn. Sońynan ergen jaýyngerleriniń de túr-kelbeti de sol shamalas edi. Bir qyzyǵy, «syǵyr kózder» armıasy, Orta Azıaǵa kelgende, olardy jergilikti syǵyr kózder qarsy aldy. Sóılesip kórdi. Sóıtse, aýdarmashysyz-aq túsinise alady eken. Bir tilde sóıleıdi. Munshama uqsastyqtyń sebebi – hanmen ere kelgender de, qarsy alǵandar da túrik edi.
Tek, túrli sebeppen, bir halyq Altaıdyń eki jaǵynda qap qoıǵan, aralasa almaǵan. Al, Shyńǵysqan - TÚRİK qaǵanaty qulaǵannan keıin, álemge tarydaı shashylyp ketken, tili bir, túri bir halyqty biriktirmek boldy. Orta Azıaǵa osy mısıamen keldi!
Birdi aıtyp, birge ketip jatyrmyz. Aıtpaǵymyz, qazaqtyń syǵyr kózdigine Shyńǵysqan kináli emes. "Mońǵol" shapqynshylyǵyna deıin de shashymyz buıra-qara, janarymyz barynsha «jınaqy» bolǵan desedi.
Sózimizge dálel bolsyn. Mysyrǵa qul retinde baryp, patsha bolǵan Beıbarys sultannyń keskin-kelbeti qazirgi qazaqqa uqsaıdy: Ony arab tarıhshylary bylaı sýretteıdi: «Sultan Beıbarys. Desht-Qypshaq ólkesiniń týmasy. Kózi syǵyraıyńqy kelgen. Arab-parsylar sekildi bet-aýzyn túgel túk baspaǵan. Shoqsha saqaldy, beti jalpaq, keń ıyqty».
Bul derek az bop jatsa, onda Beıbarys babamyzdan da burynǵy Edil patshany alaıyq. Eger umytpasańyz, bul kisi Shyńǵysqannan 9 ǵasyr buryn ómir súrgen. Endi osy Edil týraly Rum derekteri ne deıdi?! Mysaly, tarıhshy Iordan ony óz eńbeginde bylaı sıpattaıdy:
«Ol orta boıly kelgen. Bet-pishini sopaqtaý. Syǵyr kózi sondaı ótkir. Jalt qaraǵan kezde, janaryna tike qarap turýǵa adam balasynyń batyly barmaıdy, Terisiniń túsi birtúrli usqynsyz».
QAZAQ NEGE ÓZ TÚRİNEN ÓZİ QORLANADY?
Janarynyń bir syzyq bolýyna Shyńǵys hannyń esh kinási joq eken. Endeshe, kiltıpan - ishki senimsizdikke kep tireledi. Muny Reseıdiń bodany bolǵan kóleńkeli kezeńderde qalyptasqan kembaǵal sana deımiz be, álde, eýropalyqtardy adamzattyń ozyq úlgisi retinde sanamyzǵa sińirgen eýrosentrıstik kınosy, kitaptarynyń áseri me, áıteýir bir kiltıpan bary anyq.
Aıtpaqshy, eń birinshi bul dertti qozdyrǵan ózimizdiń tarıhshylar. Oıbaı, saqtar aq sary kelgen, kózderi olardyń DÁÝ, DÁÝ, DÁÝ dedi emes pe?! Iá, Jetisý men Qarataý óńirindegi saqtardyń kózderi dáý bolsa, dáý bolǵan shyǵar? Qazir de, sol ońtústik mańda otyrǵan qazaqtardyń kózi dáý ǵoı. Biraq, negizgi túrimiz - jalpaq bet, syǵyr kóz. Týra sol sıaqty, Saqtardyń basym kópshiligi - syǵyr bolǵan. Arqada arheologıalyq zertteý jasaǵan ǵalymdar muny dáleldep bere alady.
Kórdińiz be? Saqtardyń ózi --- túgel derdik eýropoıd bolmapty. Onda nege, burynǵy túrimizden kók kóz, sary shash izdep áýrelenip júrmiz? Sebebi, uıalamyz. Ne úshin? Sebebi, Orys ımperıasy odan keıingi KSRO kezinde,
- azıattyq túrdi soraqylyq, qorlyq dep, tyqpalady. Sol zamannyń ádebıetterin qarap shyǵyńyzshy! Barlyq basqarý júıesi, «ýrádnık» pen «nashandikten» bastap, kádimgi tehnıkanyń qulaǵyna ustaǵan mamandardyń esim-soıy Ivan-Oleg bolatyn. Al qazaqtar etti qolmen jeıtin daraqy, beıpilaýyz, qorqaq-satqyn hám sumyraı aryzqoı retinde tanytyldy, sińirildi. Bir ǵana «Qan men Terdi» alyńyz. Eń baı, bıligi bar adam - Fedorov. Eń epti saýdageri, "kózi ashyq" tatar baıy Temirke. Eń qorqaq adam - Sýdyr Ahmet. Eń aryzqoı tilmash - Torsholaq bala. Olardyń osy ozbyr qasıetterin sýrettegende, avtor mindetti túrde: syǵyr kózin jumyp-ashyp, domalaq basyn dyr-dyr qasyp,-dep baıandaıdy. Avtomatty túrde, anaý kitapty oqyp otyryp, azıattyq túrdi qorqaq, sumyraı sanaıtyn stereotıp sińiresiz. Osydan keıin ǵoı, kóp qazaq qazirgi túrin moıyndamaı, burynǵyyy "joq" túrin armandap júr.
DA, SKIFY - MY! DA, AZIATY - MY, S RASKOSYMI I JADNYMI OCHAMI!
HH ǵasyrǵa deıin, biz osy syǵyr kózimizdi brend sanaýshy ek. Ózge jurtta, syqsı bolmaǵanyna ishteı renjýshi edi. Kózi kókpeńbek Bloktyń ózi - ot janǵan, ótkir syǵyr kózge qyzyqty emes pe?! Maǵjannyń mynaý bir óleńin oqyp kórińizshi:
Otty Gýnnen ot bop oınap men týǵam.
Júzimdi de, qysyq qara kózimdi,
Týa sala jalynmenen men jýǵam.
Qaıta oqyshy! Mynaý óleńinen keıin, syǵyr kóz,-dese --
jaýynger, batyr obrazy kele qalady. Áne, adamzat balasy nege syǵyr kózderdi qurmet tutqany túsinikti bolǵan shyǵar?! Negizi, kúni keshege deıin - syǵyr kóz, qara shash dese, álem jurty qoryqqannan qaltyrap qoıa beretin edi. Hrıstıan ilimindegi Gog-Magog, Islam dinindegi Iajúj-Májúz týraly hadıster esterińizde bolar. Mysaly úshin, Gog Magogtyń sıpattamasy «Kózi syǵyr, shashy qara. Orta boıly. Bul halyqqa qarsy eshkim tótep bere almaıdy. Búkil jaratylystyń túbine osylar jetedi» dep keledi. Aıtpaqshy, Iajúj-Májúj týraly hadısterdi jattap ósken arab jurty Shyńǵys hannyń áskerin hadıstegi keıipkerlerge balap, ashyq shaıqastan qatty júreksingen eken. Keıbiri soǵyssyz berilgen degen de derekter bar.
San ǵasyrlar boıyna, batyrlyqtyń nyshany bolǵan syǵyr kóz, qara shash aınaldyrǵan birer jyldarda qalaı ǵana qorqaq, usqynsyzdyqtyń sıpatyna aınalǵanyna qaıran bolasyz. Óz túrimizden jerinbeıik, sopaq bas, sary óńdi de jek kórmeıik.
Nurbek Bekbaýdyń Facebook paraqshasynan alyndy
