QAZAQTY AQ PATSHANYŃ TEPKİSİNE JYQQAN TEVKELEV TE QAZAQ EKEN

"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine!

QAZAQTY AQ PATSHANYŃ TEPKİSİNE JYQQAN TEVKELEV TE QAZAQ EKEN

Alaıda shoqynshy babasynyń qateligin urpaqtary túzetýge áýrelengeni - biz úshin tarıhı ashshy sabaq!

(Qutlyǵmuhammed Tevkelevtiń shyqqan tegi men urpaqtary

Haqynda)

Búgingi tańdaǵy reseılik buqaralyq aqparat quraldary Uly Petrdiń patshalyq Reseıdi alyp ımperıaǵa aınaldyrý nıetin jáne osy ımperıa aıasynda halyqtar ıntegrasıasyn júzege asyrýshylardyń biri retinde general-maıor Q.Tevkelevti dáripteýge basa nazar aýdarǵany sonshalyq, tipti oǵan arnap esertkish qoıý máselesin de kóterýde. Reseılik I.Trápısyn degen jas músinshi «Tevkelev – Chelábınsk qalasynyń negizin qalaýshy» degen eskertkish maketin ázirlep, bul eskertkishti qalanyń qaq ortasyna qoıýdy usynýda. Alaıda 2009 jyly kúzde Reseı Federasıasyndaǵy bashqurt jastarynyń odaǵy Q. Tevkelevtiń esimi bashqurt tarıhynda qanmen jazylatyndyǵyn, onyń HVİİİ ǵasyrdaǵy bashqurt azattyq qozǵalysyn basyp-janshý baǵytynda jasaǵan qastandyǵyn, halyqty bodandyqqa salǵanyn esh umytpaıtyndyǵyn, Chelábınsk qalasy men oblysynda 200 myńnan asa bashqurttar turatyndyǵyn eskertip, bılik oryndaryna arnaıy málimdeme joldaǵan bolatyn.

Adamzat tarıhynda san mıllıardtaǵan jandar dúnıege kelip, olardyń basym bóligi kóptiń biri bolyp dúnıeden ótse, al keıbireýleri óz sońynda halyqtyń keleshek taǵdyryna qatysty qandaı da bir izin qaldyrady. Ondaı adamdardyń óz dáýirindegi áreketi belgili bir qoǵamnyń ósip-órkendeýine áseri jaǵymdy nemese jaǵymsyz boldy ma degen másele tóńireginde pikirtalastyń týyndaýy yqtımal. Buǵan Reseı halyqtarymen qosa, qazaqtardyń HVİİİ ǵasyrdaǵy tarıhyna da qatysy bar Qutlyǵmuhammed Tevkelevtiń kelbeti tóńireginde qazirgi kezde órbigen pikirtalas dálel bola alady.

Búgingi tańdaǵy reseılik buqaralyq aqparat quraldary Uly Petrdiń patshalyq Reseıdi alyp ımperıaǵa aınaldyrý nıetin jáne osy ımperıa aıasynda halyqtar ıntegrasıasyn júzege asyrýshylardyń biri retinde general-maıor Q.Tevkelevti dáripteýge basa nazar aýdarǵany sonshalyq, tipti oǵan arnap esertkish qoıý máselesin de kóterýde. Reseılik I.Trápısyn degen jas músinshi «Tevkelev – Chelábınsk qalasynyń negizin qalaýshy» degen eskertkish maketin ázirlep, bul eskertkishti qalanyń qaq ortasyna qoıýdy usynýda. Alaıda, Chelábınsk qalasynda Q.Tevkelevke eskertkish qoıý jónindegi ıdeıa reseılikter tarapynan tegis qoldaý taba qoıǵan joq. Máselen, 2009 jyly kúzde Reseı Federasıasyndaǵy bashqurt jastarynyń odaǵy Q. Tevkelevtiń esimi bashqurt tarıhynda qanmen jazylatyndyǵyn, onyń HVİİİ ǵasyrdaǵy bashqurt azattyq qozǵalysyn basyp-janshý baǵytynda jasaǵan qastandyǵyn, halyqty bodandyqqa salǵanyn esh umytpaıtyndyǵyn, Chelábınsk qalasy men oblysynda 200 myńnan asa bashqurttar turatyndyǵyn eskertip, bılik oryndaryna arnaıy málimdeme joldaǵan bolatyn. Sóıtip, bashqurt jastary Q.Tevkelevke eskertkish qoıý máselesine oraı óz narazylyqtaryn bildirip, Reseıdegi halyqtar ıntegrasıasy ótkendi umytýdan turmaıtyndyǵyn, bul úrdiste kez-kelgen halyqtyń ótkenine qurmetpen qaraýdyń da mańyzǵa ıe ekenin alǵa tartty.

Q. Tevkelev Chelábınsk qalasynyń ǵana emes, Orynbor qalasynyń da negizin qalaýshylardyń biri, sondaı-aq onyń tikeleı atsalysýymen Batys Sibir aýmaǵynda Mıass, Shubarkól (Chebarkýl) sekildi t.b bekinister salynyp, bul bekinister keıinnen iri eldimekenderge aınaldy. Sondyqtan da mundaı qalalar men eldimekederdiń negizin qalaýshy retinde Q.Tevkelevke eskertkish qoıý nemese qoımaý Reseıdiń ishki máselesine tıesili ekeni belgili. Degenmen de bul adamnyń óz zamanynda patshalyq Reseıdiń ońtústik-shyǵysqa baılanysty ustanǵan saıasatyn belsene júzege asyrýshy retinde qazaqtardyń Reseıdiń bodandyǵyna túsýinde eleýli ról atqarǵany qazaq jurtshylyǵyn da beı-jaı qaldyrmasa kerek.

Ótken birneshe ǵasyrlar boıy Q.Tevkelevtiń atqarǵan qyzmeti kórinis tapqan jáne oǵan túrlishe baǵa bergen ǵylymı eńbektermen qatar kórkem ádebıetter de az jaryq kórmedi. Biraq ta olardan Q. Tevkelevtiń shyqqan tegi men urpaqtary jaıly málimet tabý qıyn. Ondaı málimetter tabyla qalǵannyń ózinde bir-birine qarama-qaıshy bolyp keledi. Soǵan oraı qazirge deıin kópshilik qaýym arasynda Q.Tevkelev tatar eken, noǵaı eken nemese bashqurt eken, áıtpese Shyńǵys han áýletiniń ókili degen ártúrli pikirler oryn alýda. Zertteýshi A.Iý.Arapovtyń 2002 jyly jaryq kórgen eńbeginde Q.Tevkelev musylmannan shyqqan tuńǵysh orys generaly dep málimdelindi.

Q.Tevkelevtiń ómiri men qyzmetine baılanysty jazylǵan sońǵy zertteý jumystarynyń biri bashqortsandyq I.N. Baınazarovtyń dısertasıasy bolyp tabylady. Avtor óz dısertasıasynda Q.Tevkelevtiń A.Bekovıch-CHerkasskııdiń ekspedısıasy quramynda bolǵanyn, 1719 jyldan Syrtqy ister kollegıasy keńsesinde jumys istegenin, 1722-1723 jyly parsy joryǵyna qatysqanyn, 1731 jyly Kishi júz qazaqtaryna bastap barǵan elshiligin, 1734-1744 jyldardaǵy Orynbor komısıasy quramyndaǵy qyzmetin, bashqurt kóterilisshilerin jazalaýdaǵy qatygezdikterin jáne qalalar men bekinister salýdaǵy atqarǵan jumystaryn tyń materıaldar negizinde jazýmen qatar onyń shyǵý tegine baılanysty ózindik pikir bildiredi. Ol Q.Tevkelevtiń arǵy atalary Noǵaı Ordasynan shyqqan degen boljamǵa keledi. Onyń aıtýynsha, Oraz (Ýrazleı) degen kisi Q. Tevkelevtiń HVİ ǵasyrda ómir súrgen arǵy atasy bolyp keledi, Orazdyń ózi bolsa Úlken Noǵaı Ordasynyń bıleýshisi Orys (Yrys) bıdiń urpaqtarynyń biri. Sonymen qatar ol óziniń bul pikirin Q.Tevkelevtiń kelini – Darıa Tevkelevanyń HVİİİ ǵasyrdyń 80-jyldary Ýfa gýbernıasy dvorándary jınalysyna bergen shejirelik málimetpen úılesedi deıdi. Biraq avtor Tevkelev degen tekti (famılıa) Qutlyǵmuhammedtiń qaıdan alǵany jaıly málimet keltire almaıdy. Onyń ornyna ol Qutluǵmuhammed degen esim noǵaılar men bashqurttar arasynda keń taraǵan, bashqurttar Q.Tevkelevke qulaq asqan, biraq bul onyń bashqurt ekenine negiz bola almaıdy degen pikir bildirýmen shekteledi.

I.N. Baınazarov Q.Tevkelevtiń shyǵý tegi týraly ózine deıingi Ia.V.Hanykov, V.N.Vıtevskıı, Sh.Marjanı, I.A.Gılázev sekildi t.b. avtorlardyń pikirlerine qosylmaıdy. Olardyń Q.Tevkelev Shyńǵys han áýletiniń ókili, Kerman (Kasımov) handyǵyn bılegen áýletten shyqqan degen pikirlerine balama tujyrym usynady. Ol óz tujyrymyn muraǵat qujattarynda «Teveklev qasymdyq myrza» (kasımovskıı mýrza Tevkelev) degen mazmunda kezdesetin sóz tirkesteri boıynsha negizdep, mundaǵy «myrza» sózi Q.Tevkelevtiń noǵaı ne bashqurt ekenin meńzeıdi degen pikirge keledi. Ol Q.Tevkelevtiń dáýirinde patshalyq Reseıdiń bıligin moıyndaǵan burynǵy Kerman handyǵy men basqa da birqatar handyqtardyń bıleýshileriniń urpaqtary orys dvorándaryna teńestirilip, «myrza» dep atalǵanyna nazar aýdarmaıdy. HVİİİ ǵasyrda hrıstıandyqty qabyldaýdan bas tartqan burynǵy myrzalar artyqshylyqtarynan aıyrylyp, «chabataly myrzalar» («mýrzy-lopatnıkı») atalǵan. Q.Tevkelevtiń hrıstıandyqty qabyldap, aty-jónin Alekseı Ivanovıch dep ózgertkeni belgili. Sondaı-aq joǵarydaǵy avtorlar kórsetkendeı, ol Kerman handyǵynyń bıleýshisiniń urpaǵynan shyqqan bolsa, onda Q.Tevkelevtiń «qasymdyq myrza» dep atalýy oryndy. Onyń ústine, Kerman handyǵynda Qazan, Qyrym, Sibir jáne Qazaq handyǵynda bılik júrgizgen áýletterdiń ókilderi han etilip qoıylǵan. Mańǵyt, arǵyn, jalaıyr jáne qypshaq rýlarynan shyqqandar eleýli kúshke ıe bolǵan bul handyq patsha ókimeti tarapynan joıylǵannan keıin onda bılik júrgizgen áýletterdiń ókilderi «myrza» atalý múmkindiginen aıyrylǵan joq.

Q.Tevkelevtiń shyqqan tegi týraly naqtyly málimet beretin zertteýshilerdiń biregeıi retinde HİH ǵasyrda ómir súrgen tatar halqynyń kórnekti aǵartýshy-ǵalymy Sh.Marjanı esimin erekshe ataý qajet. Ol usynǵan shejirelik málimet Orynbor musylman dinı basqarmasynda 1865-1885 jyldary múftı bolǵan Sálimgereı Tevkelevten (Q.Tevkelevtiń shóberesi) alynǵandyǵymen erekshelenedi. Sh.Marjanıdiń ózi de kezinde osy dinı basqarmada qyzmet etip, S.Tevkelevpen tyǵyz qarym-qatynasta bolǵan. Atalmysh ǵalym óziniń «Móstáfádel-áhbar fı áhvalı Kazan vá Bolgar» atty eńbegindegi Orynbor qalasynyń salyný tarıhyna arnalǵan taraýynda bul qalanyń negizin qalaýǵa Q.Tevkelevtiń tikeleı qatysy barlyǵyn aıtyp, onyń Shyńǵys han áýletinen ekenin atap kórsetip, Qutlyǵmuhammedtiń ózine deıingi tegin mynandaı retpen beredi: Orys han (Yrys han) – Quıyrshyq – Baraq – Jánibek – Jádik – Shyǵaı – Ondan – Orazmuhammed – Dáýletmuhammed – Mamash – Táýkel (Táýekel).

Sh.Marjanıdiń kórsetýinshe, Q.Tevkelev qazaqtyń Orazmuhammed sultanynyń tikeleı urpaǵy, ıaǵnı onyń shópshegi bolyp tabylady. Bul málimettiń shyndyqqa janasatyndyǵyn I.A. Gılázev ta óziniń Tevkelevter áýletinen HVİİ ǵasyr men HİH ǵasyrdyń basynda shyqqan pomeshıkter týraly eńbeginde qýattaıdy. Alaıda, I.A.Gılázev Tevkelevter áýletin Orazmuhammedten órbıtindigin moıyndaǵanymen bul áýlet ókilderin tatar pomeshıkteri retinde sıpattaıdy. Bul bálkim, Q.Tevkelevtiń Orazmuhammed, Dáýletmuhammed, Mamash sekildi atalary men ákesi – Táýekeldiń (Táýkel) jáne aǵaıyn-týystarynyń Kerman handyǵynda ǵumyr keshkendigine de baılanysty shyǵar. Óıtkeni, Kerman handyǵy turǵyndary orys derekterinde «kasymdyq tatarlar» («kasımovskıe tatary», «kachım tatarlary») dep atalǵan jáne bul turǵyndar keıinnen osyndaı atpen sýbetnostyq top quraǵan. «Qasymdyq tatarlardyń» jalpy sany nebir alasapyrandy bastan keshkennen keıin, 1897 jylǵy sanaq boıynsha 4,7 myń adamdy quraǵan. Sanaq ótken kezde «qasymdyq tatarlardyń» basym kópshiligi musylman dininiń sýnnıt tarmaǵymyn ustanatyndyǵyn tanytqan.

Joǵarydaǵy shejire boıynsha, Qutlyǵmuhammedtiń tegi (famılıasy) ákesininiń aty negizinde Tevkelev etilip alynǵany da ańǵarylady. Biraq ta keıbir málimetterde Qutlyǵmuhammedtiń ákesiniń aty Mamash dep te beriletindigin aıta ketken jón. Shejirege sáıkes, Mamash Qutlyǵmuhammedtiń atasy bolyp keledi. Mundaı jáıtti Q.Tevkelevtiń shoqynýyna, hrıstıandyqty qabyldaýyna oraı jiberilgen shatastyrýshylyq pa dep te qabyldaýǵa bolady. Bálkim, bul qazaqtar arasyndaǵydaı, ol ózin atasynyń balasymyn dep sanaǵannan týyndady ma, onysy beımálim.

Osylaısha, qazaqtyń áıgili hany Táýekeldiń inisi – Ondan sultan men onyń uly – Orazmuhammed Q.Tevkelevtiń arǵy atalary bolatyndyǵy ańǵarylady. Orazmuhamedtiń 13 jasynda jetim qalyp, Sibir handyǵyndaǵy bıleýshisi Seıdektiń ıeliginde júrgen kezinde 1588 jyly Tobyl voevodasy D.Chýlkovtyń aılaly áreketi nátıjesinde tutqynǵa túsip, Máskeýge attandyrylǵany, onda aldymen orys patshasy Fedor Ivanovıchtiń, keıinnen Borıs Godýnovtyń qyzmetine tartylǵany, orystardyń 1590 jylǵy shvedterge qarsy joryǵyna jáne basqa da soǵys qımyldaryna qatysqany, sondaı-aq 1600 jyly B.Godýnovtyń «qamqorlyǵy» nátıjesinde Kerman handyǵynyń bıleýshisi bolǵany aıan. Sol kezde Máskeý patshalary Sibirdi jáne oǵan irgeles óńirlerdi ıelený maqsatynda ondaǵy halyqtardyń ashyq qarsylyǵyn týǵyzbaıtyn tásildi tańdap, jergilikti bıleýshi toptardyń ókilderin ózine tartý, sóıtip olardy óz múddelerine saı paıdalanýǵa basymdyq bergen edi. Soǵan baılanysty orys patshalyǵynda óz tarapyna ótkenderge shen-shekpendermen qatar ıelikter tartý etý jáne jurtta qalǵan otbasy múshelerin aldyryp berý, olardy qyzmetshilermen qamtamasyz etý sharalary júzege asyryldy. Mundaı sharalar Orazmuhammedke de baılanysty iske asyrylmaı qalmady. Buǵan Orazmuhammedtiń aldymen pomeste alǵanyn, Máskeýden keıinnen Kermanda jalǵyz emes, úlken otbasymen jáne el jurtynan kelgen jaqyn bı-bekterimen birge turǵandyǵyn mysal retinde keltirýge bolady.

Orazmuhammedtiń Kermanǵa han bolǵanǵa deıin onyń tutqynǵa túsýi Táýekel handy tolǵandyrmaı qoımaǵan edi. Táýekel han 1594 jyly Máskeýge Qulmuhammed elshiligin attandyryp, orys patshalyǵymen dostyq kelisim jónindegi usynystar jasaýmen qatar Orazmuhammedti eline qaıtarýdy surady. Bul elshilikti orys patshasy jyly qabyldaǵanmen, qazaq handyǵy Kóshim handyǵyna qarsy soǵys qımyldaryn júrgizýi tıis dep, Táýekel hannyń Orazmuhammed týraly ótinishine onyń ornyna Úseıin hanzadany amanat etip jibergen jaǵdaıda bosatylady degen shart qoıdy. Bul elshilike jaýap retinde, 1595 jyly Máskeýden Táýekel hanǵa tilmásh V.Stepanov bastaǵan elshilik jiberildi. Orys patshasynyń qoıǵan talaptary Táýekel han tarapynan qabyldanbady. Munyń artynsha, Orazmuhammedtiń ózi de nemere aǵasy Táýekel hanǵa hat joldap, orys patshasymen dostyq qarym-qatynasta bolý jónindegi ótinishin bildirgen edi. Onyń bul ótinishi de júzege aspaı, oǵan taǵdyr jazmyshymen orys jerinde qalýyna týra kelip, 1600 – 1610 jyldary Kerman handyǵynyń bıleýshisi boldy.

Orys patashalyǵynyń tikeleı aralasýymen 1452-1681 jyly aralyǵynda ómir súrgen Kerman handyǵynda 14 han bılik jasady. Sonyń onbirinshisi Q.Teveklevtiń arǵy atasy – Orazmuhammed edi. Oka ózeni jaǵasynda qurylǵan bul handyq qandaı handyq edi degen máselege oraı Sh.Marjanıdiń bul handyqty handyq dep sanaýǵa bolmaıdy, óıtkeni ondaǵy bılik shyǵys dástúrindegideı mırasqorlyqpen berilmedi, onyń bıleýshilerin Reseı patshasy óz yńǵaıyna saı taǵaıyndady, ol bıleýshiler orys patshasyna tolyqtaı baǵynýǵa, oǵan árqashan áskerı kómek kórsetýge ant berip, táýelsiz bolmady ári Kerman bıleýshisi atynan eshqandaı teńge soǵylmaǵan, tý da kóterilmegen degen pikirimen qosylýǵa bolady.

Orazmuhammed 1605 jyly B.Godýnovtyń óliminen keıin oryn alǵan alaýyzdyq kezinde Ljedmıtrıı İİ-shi jaǵyna shyqty. 1609 jyly V. Shýıskıdiń áskeri Kasımov qalasyn alǵannan keıin polák koroli Sıgızmýndty qoldaǵan Orazmuhammed 1510 jyly qarasha aıynda Ljedmıtrıı İİ-niń buıryǵymen qastandyqpen óltirildi [6, s.598]. Onyń denesin áıgili Edige bıdiń urpaǵy P.Ýrýsov Kasımov qalasyndǵy qorymǵa jerleıdi.

Orazmuhammedtiń óliminen keıin Kerman handyǵyna Kóshim hannyń nemeresi – Arslanǵalı, onan keıin onyń uly – Seıit-Borhan, onan soń Arslanǵalıdyń áıeli ári Seıit-Borhannyń anasy – Fatıma hanym bılik etti. Patshalyq Reseıde bılikke kelgen Romanovtar áýletiniń tusynda Kerman handyǵy 1681 jyly, ıaǵnı Q.Tevkelev 7 jasqa kelgen kezde jeke bılik qurlymy retinde ómir súrýin doǵardy.

Romanovtar bıligi kezinde Orazmuhammedtiń urpaqtary, ıaǵnı Q.Tevkelevtiń atalary qonystanǵan Kerman handyǵynda patsha ókimetiniń qoldaýymen halyqty shoqyndyrý saıasaty júzege asyryla bastady. Handyqtyń keıbir bıleýshileri shoqynyp, orys esimderin alýǵa májbúr boldy. Máselen, Seıit-Borhan han shoqynyp, Vasılııı degen esimdi ıelendi. Shoqyndyrý saıasatynyń ekpin alýymen 1656 jyly Kerman handyǵynyń turǵyndary kóteriliske de shyqty. Biraq mundaı áreketten nátıje bola qoımaǵan saıası ahýal jaǵdaıynda Q.Tevkelev sekildi jasóspirimder shoqyndyrý, orystandyrý saıasatynyń qurbanyna aınalyp, bolashaq Reseı ımperıasyna qyzmet etýshiler retinde qalyptastyryla bastady.

Petr İ-niń bılikke kelgenge deıin-aq Q.Tevkelevtiń óziniń kórsetýinshe, birneshe atasy Máskeýdiń elshilik prıkazyna qyzmetke tartylyp, tilmash bolyp qyzmet atqarǵan. Atalarynan taǵlym alyp, mashyqtanǵan Q.Tevkelevke shyǵys tilderin tárjimalaý asa qıynǵa soqpaǵan. Mundaı iske Q.Tevkelevtiń ózinen basqa aǵaıyndas baýyrlary da tartylǵan. Q.Tevkelev Petr İ-niń senimdi serikteriniń birine aınalyp, onyń oılastyrǵan saıası is-sharalaryna, atap aıtqanda, 1711 jylǵy Prýt joryǵynan bastap aralasady. Kishi júz qazaqtaryna jiberilgen elshilikti «tabysty» atqarǵany úshin ol 1734 jyly Anna Ioanovnanyń qolynan polkovnık shenin aldy. 1735-1741 jyldary Orynbor gýbernıasyndaǵy bashqurttar kóterilisin basýǵa qatysyp, onda kórsetken «belsendiligi» úshin brıgadır laýmazyna ıe boldy. 1755 jyly Batyrsha kóterilisin basyp-janshyǵany úshin general-maıor shenine qol jetkizdi. Patsha ókimetiniń belsendi jandaıshaptarynyń biri retinde bashqurt kóterilisin asqan jaýyzdyqpen jazalaǵandyqtan halyq ishinde «ázázil myrza» atandy. Halyqty jantúrshigerlikteı jazalap, halyqtyń kóz jasyna qalǵan Q.Tevkelev Petr İ-den eki jas qana kishi bolyp, odan 40 jyldaı artyq ǵumyr keship, 92 jasynda, 1766 jyly 13 sáýirde dúnıeden ótti.

Q.Tevkelevtiń kózi tirisinde-aq Tevkelevter otbasy iri pomeshıkter qatarynan sanaldy. Q.Tevkelevke qarasty ıelik onyń «adal qyzmeti úshin» jyldan-jylǵa keńeıip otyrǵan. Bul áýlettiń qaramaǵyndaǵy krepostnoılardyń sany 2110 adamǵa deıin jetti. Onyń 897-si Orynbor gýbernıasynda, 1130-y Vátka gýbernıasynda, 85-si Rázan gýbernıasynda bolǵan. Vátka gýbernıasyndaǵy Tevkelevterdiń ıeligi 42915 desátına jerdi quraǵan, onyń 5685 desátınasy egistik alqap, 33 959 desıatınasy orman, 4498 desátınasy shabyndyq bolǵan. Sonymen qatar Tevkelevter birneshe ken oryndardy da ıelengen.

Osynshama keń alqabty alyp jatqan Tevkelevter ıeligindegi qojalyqtar 1773-1775 jyldardaǵy E.Pýgachev bastaǵan kóterilis tusynda zor shyǵynǵa ushyrady. Sol kezdegi Tevkelevterdiń shyǵyny 29864 somdy quraǵan. Pýgachevshyldar kóterilisin basýǵa Q.Tevkelevtiń sekýnd-maıor shenindegi jalǵyz uly – Júsip (hrıstıandyq aty-jóni – Osıp Alekseevıch) te qatysqan. Ol kóterilisshilerdi jazalaý otrádyn basqaryp júrgen shaǵynda, 1773 jyly 6 jeltoqsanda Ýfa ýezine qarasty Aqbash derevnásynyń mańynda pýgachevshylar qolynan qaza tapty.

Júsiptiń óliminen keıin Tevkelevterdiń ıeligindegi sharýashylyqqa Q.Tevkelevtiń kelini – Darıa Tevkeleva bas-kóz boldy. Júsiptiń artynda Shahıngereı atty balasy qalǵan, odan Sálimgereı, Seıitgereı jáne Baqtygereı atty úsh nemeresi bolǵan. Resmı qujattarda olardyń attary oryssha (Shahıngereı – Petr, Sálimgereı – Aleksandr, Seıitgereı – Pavel, Baqtygereı – Alekseı) atalady. Qazirgi Bashqortsatan Respýblıkasynyń Býzdák aýdanyna qarasty Klımovo aýylyndaǵy Tevkelevter saraıy Q.Tevkelevtiń shóbereleriniń tusynda, 1852 jyly salyndy.

Q.Tevkelevtiń shóbereleri de ózi men balasy sekildi áskerı joldy tańdady. Máselen, 1805 jyly týylǵan úlken shóberesi – Sálimgereı gýsarlar polkinde shtab-rotmıstr laýazymyna deıin kóterilip, 1829 jyly orys-túrik soǵysyna, 1830 jyly poláktar kóterilisin basýǵa qatysyp, 1848 jyly otstavkaǵa shyqty.

Tevkelevterdiń barlyǵy birdeı áskerı joldy tańdaǵan joq. Olardyń birazy tilmashtyqpen qatar zertteýshilik jumystardy da júrgizdi. Máselen, Q.Tevkelevtiń baýyrlarynyń biri Ramazan Tevkelevtiń uly – Murtaza kollej asessory retinde Syrtqy ister kollegıasynda tilmash bolyp qyzmet etip, Ábilǵazy hannyń «Túrik shejiresine» túsinikteme (komentarı) jazǵan. Osy jerde Q.Tevkelevtiń uly – Júsip te bilimge qushtarlyq tanytyp, óz úıinde baı kitaphana jınaqtaǵanyn aıta ketken jón. Ol 1754 jyly qazandyq Ótegen Orazmetov degen adamǵa quny 199 som bolatyn jeti kitapty tartý etken.

Tevkelevter áýletinen shyqqandardyń ishinde HİH ǵasyrda barynsha tanymal bolǵany – musylmandyqqa tolyǵymen bet burǵan Sálimgereı Tevkelev edi. Ol 1865 jyly Orynbor musylmandary dinı basqarmasynyń múftıi bolyp saılandy. Onyń osyndaı laýazymǵa ıe bolýymen Tevkelevter áýleti endigi jerde shoqynǵan áýlet emes, musylmandyq áýlet retinde tanyldy. Onyń ústine sol tusta Edil-Jaıyq óńirinde hrıstıandyqty qabyldaǵan túrki halyqtarynyń ókilderi arasynda mısıonerlerdiń qarsylyǵyna qaramastan musylmandyqqa ótý jappaı etek alyp jatty. Osyndaı sátte patsha ókimeti shetkeri aımaqtarda turaqtylyqty saqtaý maqsatynda musylmandyq elıtamen ymyraǵa kelý baǵytyna bet bura bastaǵan edi. Soǵan oraı patsha ókimeti musylmandyq elıta ókilderin de ózine tartý nıetinde olardy marapattaı bastady. Máselen, S.Tevkelev İ dárejeli Anna jáne Stanıslav ordenderimen marapattaldy.

Ýfa qalasynda ornalasqan Orynbor musylmandary dinı basqarmasyndaǵy qyzmeti barysynda S.Tevkelev 1868 jylǵy ákimshilik reformaǵa sáıkes Oral, Torǵaı, Aqmola jáne Semeı oblystary qazaqtarynyń dinı isteri atalmysh múftıliktiń qaraýynan shyǵarylyp, jergilikti bılik oryndary qaramaǵyna berilýine narazylyq tanytqandardyń biri boldy Sonymen qatar ol bılik oryndarynyń bul oblystardaǵy qazaqtardyń dinı isterine baılanysty sheshim qabyldanady degen ýádesine senim artty. Ol musylmandar arasyndaǵy ahýaldy jiti qadaǵalaýǵa alyp, 1866 jyly musylmandarǵa musylmandyq paryzdaryn tıesili oryndaý jóninde úndeý taratty. Onyń bul úndeýine sol kezde general-gýbernator N.A.Kryjanovskıı de qulaq asyp, ony barlyq ýez basshylaryna qaramaǵyndaǵy musylmandarǵa nasıhattaý jóninde arnaıy tapsyrma berdi. Bul óz kezeginde Orynbor musylman dinı basqarmasynyń halyq arasyndaǵy bedeliniń ósýine túrtki boldy.

1867 jyly Orynbor óńirinde qýańshylyq oryn alyp, turǵyndar arasynda ashtyq jaılaı bastaǵan shaqta S.Tevkelev Reseı musylmandaryna úndeý joldady. Ol úndeýde ashtyqqa urynǵan bashqurttar men ózge de musylmandar paıdasyna qarajat jınastyrý qajettigi aıtylǵan-dy. Bul úndeýge oraı musylmandar arasynan ashtardyń paıdasyna dep 2431 som jınaldy. Jınalǵan qarjy ashtyqqa ushyraǵandar arasynda ımamdar arqyly taratylyp berildi.

S.Tevkelev musylman qarıalary men jetim balalardy qamqorlyqqa alatyn úıler uıymdastyrý máselesin de oılastyrdy. Onyń ózi tikeleı aralasyp, Ýfa gýbernıasynda musylman qarıalary men jetimderine arnaıy úı ashýǵa jetekshilik jasap, jurtqa úlgi de kórsete bildi. Bul úıdiń qarjylaı aýyrtpalyqtaryn kóterýge S.Tevkelevtiń Seıitgereı, Baqtygereı sekildi baýyrlarymen birge nemere inileri de tartyldy. S.Tevkelevtiń baýyrlarynyń atsalysýymen musylman qarıalar men jetim balalar úıiniń jarǵysy ázirlenip, ol Imperatorlyq adamsúıgishtik qoǵamy arqyly bekitildi.

Reseı ımperıasynyń astanasy – Peterborda turatyn musylmandarǵa arnalǵan úlken bir meshit salý máselesin kótergen de S.Tevkelev boldy. Ol Shetdinder departamentine bul máseleni ótkir qoıa bilý arqyly, bılik oryndary tarapynan onyń salynýyna ruqsat aldy. Ol bul meshitti Reseı ımperıasyndaǵy basty ıslam hramyna aınaldyrýdyń mańyzdy ekenin ımeratordyń ózine de jetkerdi. 1883 jyldan bastap astandaǵy meshitti salý úshin ımperıalyq kólemde qarajat jınastyratyn arnaıy komısıa quryldy. Komısıa quramyna S.Tevkelevtiń usynysymen A.Baıazıtov, M.Iýnýsov sekildi t.b. bedeldi musylmandar engizildi. S.Tevkelev atalmysh meshittiń salynǵandyǵyn kózimen kóre almaı, 1885 jyly dúnıeden ótti. Peterbordaǵy meshittiń qurylysy 1913 jyly, Romanovtar áýletiniń 300-jyldyq mereıtoıy qarsańynda aıaqtaldy. Meshit ǵımaratyn salý isine ózge musylmandarmen birge qazaqtar da, sondaı-aq, Buhar ámiri – Seıd Abdýl Ahad hanǵa deıin tartyldy.

Ózindik ónegeli isimen kópshilikti tánti etken Tevkelevter áýletiniń ókili – S.Tevkelevtiń artynan urpaq qalmasa da, onyń isin inisi – Baqtygereıdiń uly – Qutlyǵmuhammed Tevkelev jalǵastyrdy. Arǵy atasy – Q.Tevkelevtiń qurmetine onyń esimi de Qutlyǵmuhammed dep qoıylǵan-dy. 1850 jyly týylǵan ol da atalary sekildi áskerı kásipke bet buryp, 1870 jyly Paj kadet korpýsyn bitirip, ásker qatarynda ofıser bolyp qyzmet etip, 1877-1878 jyldardaǵy orys-túrik soǵysyna qatysyp, 1885 jyly otstavkaǵa shyǵyp, qoǵamdyq jumystarmen aınalysty. Nemere aǵasynyń bastamasymen qurylǵan musylman qarıalary men jetim balalarǵa arnalǵan úıdiń jumysyn júrgize júrip, 1887-1905 jyldary aralyǵynda Ýfa qalasy dýmasynyń, Ýfa gýbernıasy men Belebeı ýezi zemstvo basqarmasynyń múshesi boldy.

Birinshi orys revolúsıasy jyldary Reseı ımperıasyndaǵy túrik-musylman halyqtarynyń azattyq qozǵalysynyń kósh basynan kórine bilgen Q.Tevkelev Nıjnıı-Novgorod pen Sankt-Peterbýrg qalalarynda ótkizilgen úsh birdeı búkilreseılik musylman sezine qatysyp, osy sıezerdiń sheshimine oraı qurylǵan Reseı musylmandary odaǵy atty saıası uıynyń ortalyq komıtetine múshelikke saılandy. Sondaı-aq Reseı ımperıasynyń Memlekettik dýmasynyń alǵashqy eki shaqyrylymyna da depýtap bolyp saılanǵan ol parlamenttik musylman fraksıasyn uıymdastyrý máselesesimen aınalysyp, ulttyq ezgidegi túrik-musylman qaýymynyń múddesin qorǵaýdyń tıimdi joldaryn qarastyrdy.

1907 jyly shaqyrylǵan úshinshi Memlekettik dýmada qurylǵan musylman fraksıasyna tóraǵalyqqa saılanǵan Q.Tevkelev «úshinshi maýsym zańyna» sáıkes Dýma jumysynan qazaqtar men Túrkistan ólkesiniń ózge de halyqtarynyń shettetilýine ashyq qarsylyq tanytty. Halyq aǵartý salasyn patsha ókimetiniń orys emes halyqtardy rýhanı ezgimen ushtastyrýyǵa degen talpynysyn ótkir synǵa aldy.

Reseı ımperıasynda órbigen azattyq qozǵalysta ulttyq ezgidegi halyqtardyń kúsh biriktire qımyl kórsetýiniń jáne olardyń bul baǵyttaǵy áreketterin ózara úılestirip otyrýy qajettigin Q.Tevkelev tórtinshi Memlekettik dýmadaǵy musylman fraksıasyna jetekshilik etýi barysynda aıqyn tanyta bildi. Sonymen qatar qazaqtardyń dinı isteriniń eshqandaı dinı basqarmaǵa qaratylmaýyn ol patsha ókimetiniń jymysqy orystandyrý saıasatynyń kórinisi retinde baǵalap, tez arada qazaqtardyń dinı isterin Orynbor múftıligine qaratý kerektigi jóninde bılik oryndaryna usynys túsirdi. Osy máseleni sheshýdiń tıimdi jolyn qarastyrý maqsatynda 1914 jyly búkilreseılik musylman seziniń shaqyrylýyna uıytqy boldy.

Tórtinshi Memlekettik dýmada musylman fraksıasy músheleriniń sany az bolýy sebepti oǵan arnaıy kómek kórsetetin uıymnyń (fraksıa janyna Á.Bókeıhanov, A.Salıhov, S.Maqsýdı, S.Jantórın, A. Ýálıdı, M.Shoqaı, G.Isqakı sekildi t.b. qaıratkerler shoǵyrlanǵan búronynyń) qurylýy da osy Q.Tevkelevtiń nátıjeli eńbeginiń jemisi tuǵyn.

Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń órshýi barysynda, 1916 jyly 25 maýsymda shyqqan patsha jarlyǵyna oraı Q.Tevkelev Mınıstrler keńesi tóraǵasynyń atyna qazaqtar men Túrkistan ólkesindegi ózge de jergilikti halyqtardan maıdannyń qara jumysyna adam alýdy toqtata turý kerektigi jóninde usynys túsirdi. Osy jyly qyrkúıekte patsha ókimetiniń kóteriliske shyqqan halyqty qarý kúshimen basý kezinde tıgizgen zardaptaryn tekserý úshin A.F.Kerenskıı, M.Shoqaı sekildi qaıratkerlermen birge Túrkistan ólkesine baryp qaıtty.

Q.Tevkelev 1917 jylǵy saıası ózgerister jaǵdaıynda da Reseı ımperıasyndaǵy túrik-musylman halyqtarynyń múddesin qorǵaý baǵytynda uıymdastyrylǵan is-sharalardan da tys qalmady.

Osylaısha, Tevkelevter áýletinen patshalyq Reseıdiń otarlyq saıasatynyń soıylyn soqqandar ǵana emes, osy saıasattyń saldarynan ulttyq ezgige túsken túrik-musylman halyqtarynyń múddesin qorǵaý baǵytynda kúresken kórnekti qaıratker de shyqty deýge negiz bar.