Búkil álem Vladımır Pýtınniń bıligindegi Reseıdi postkeńestik shekaralardy ózgertip, ımperıany qaıta jańǵyrtýdy qalaıtyn ekspansıalyq derjava retinde kóredi. Oǵan Qyrymdy aneksıalaý men Ýkraınamen aradaǵy soǵystyń órshýi de sebep boldy. Ekonomıkalyq sanksıalar, munaıdyń arzandaýy, demografıalyq daǵdarys, orys dıplomattarynyń Batys elderinen qýylýy sıaqty jaǵdaılardy eskerip, keıbir sarapshylar Reseı Federasıasynyń ydyraıtyn kúni jaqyn dep boljaıdy.
Teristiktegi kórshimiz usaq-usaq birneshe memleketke bólinip ketse, ne bolady? Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi Reseıdiń ydyraýy qashan jáne qalaı bolýy múmkin degen suraqqa jaýap izdep kórdi.
Jaqynda Kalınıngrad qalasyndaǵy forýmda Vladımır Pýtın: «Eldiń tarıhyn ózgertý múmkin bolsa, SSRO-nyń ydyraýyn boldyrmaıtyn edim», - degen edi. Osylaısha Pýtın Sovet Odaǵynyń joıylǵanyna qynjylatynyn moıyndaǵan. Alaıda búgingi geosaıası ahýal «Reseı SSRO taǵdyryn qaıtalaýy múmkin» degen oıdy bekite túsedi.
SSRO munaı baǵasynyń tómendeýi, kúshtep ujymdastyrý, taýar tapshylyǵy, tıimsiz ekonomıkalyq júıe, halyqaralyq baılanystardyń úzilýi jáne t.b. sebepterden qulady. «Al Reseıdiń ydyraý saldary kezinde Sovet Odaǵy ydyraǵannan áldeqaıda qaýiptirek bolady», - deıdi keı mamandar.
Saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalıdiń aıtýynsha, «SSRO sındromy» qaıtalanǵaly tur.
— Batys zertteýshileri Reseı ǵumyryna 5-10 jyl ǵana qaldy dep boljaıdy, biraq eldiń naqty ydyraý ýaqytyn aıtý qıyn. Anyǵy, qazirgi Reseıdiń jaǵdaıy sonshalyqty nashar, bizge shabýyl jasaq almaıdy, - deıdi ol.
«Reseı – óz kúshimen damýǵa shamasy jetpeıtin parazıt»
Polshalyq saıasattanýshy Ejı Targalskıı Reseıdi óz kúshimen damýǵa shamasy jetpeıtin parazıt dep ataǵan. Kez kelgen parazıt sıaqty ol da asyraýshysyz ómir súre almaıdy.
Saıası sholýshy Aleksandr Kýshardyń sózinshe, «Tramp effektisi» — Pýtınniń eń sońǵy strategıalyq ilgishi.
«Budan bylaı amerıkalyq eshbir saıasatker Reseıge ish tarta almaıdy. Reseı rejimi ólim jazasyna kesildi, endi birtindep, jyldan-jylǵa osy sheshimdi júzege asyrý jumystary júrip jatyr. Amerıkada 2050 jylǵa taman Reseı barlyq jaǵynan da álsireıdi degen ádil senim bar. Sondyqtan onsyz da ózinen-ózi joıylyp bara jatqan ony artyq kúsh jumsap joıýǵa tyrysýdyń qajettiligi joq – tarıhı danalyq degenimiz osy bolar. Mine, dál osy sebepke baılanysty Batys saıasatkerleri Reseıge qarsy tike shabýyl emes, onyń agresıasyn tek tejeý týraly kóbirek aıta bastady - ózin-ózi onsyz da joıyp jatqan elge shabýyl jasaýdyń esh maǵynasy joq. Qarapaıym ekonomıkalyq logıka: óz jaýyńyz ózi qazǵan kórge qalaı kirip bara jatqanyn syrttaı baqylańyz da otyryńyz».
A. Kýshnardyń aıtýyna qaraǵanda, ázirge Pýtın geosaıası quzǵyndardyń kóshbasshysy retinde bir avtokrattan ekinshisine júgirip, álemdik isterdi bylyqtyrýǵa tyrysyp, onsyz da taýsylyp bara jatqan resýrstary jetken jerine sheıin búldirý jumystaryn jalǵastyra turady.
«Odan jasampazdyq shyqpady, biraq táp-táýir búldirýshi shyqty. Óltirý, urlaý, jaryp ketý, turaqsyzdandyrý, bireýdiń ómirlik nárin soryp alý – pýtındik rejimniń bar qolynan kelgeni osy boldy.
Pýtın ózin óz halqynyń arasynda tulǵamyn degen ıllúzıa tutqynynda júr, biraq reseılikterdiń ózi-aq ony ólgen kúni qoqysqa laqtyratyn tas músinge aınalǵanyn sezbeıdi de. Álemdik qaýymdastyqtaǵy onyń jaǵdaıyn tipti aıtpaı-aq qoısaq ta bolady. Ol jıirkenishti. Ony jek kóredi. Oǵan saıası ólim tileıdi. Oǵan qarsy birigip jatyr. Barlyq ózin-ózi syılaıtyn adamdar odan aýlaǵyraq aınalyp júrýge tyrysady», - deıdi sholýshy.
Al brıtandyq tanymal basylym The Economist: «Sońǵy on jylda Pýtınge baǵynyshty basshylardyń basty maqsaty saılaýda daýys jınaýdy qamtamasyz etý boldy. Esesine olar munaıdan túsken paıdanyń bir bóligin ózderine alyp, ary qaraı bilgenderin jasaı alady dep kelisilgen. Mysaly, Sheshenstandy alaıyq, Ramzan Qadyrovtyń basshylyǵyndaǵy el saılaýda Pýtınge 99 paıyz daýys jınap berip otyrady. Máskeý dıktatorlyq jáne jemqor Sheshenstanǵa ózin Reseıdiń bir bóligi etip kórsetip júrgeni úshin aqsha tóleıdi», - dep jaza kele, Pýtınniń el quramyndaǵy keıbir avtonomıalarmen aýyz jalasqanyn alǵa tartady.
Reseıdi zertteýmen aınalysatyn profesor Stıven Koýen: «AQSH pen Reseı arasynda jańa qyrǵı-qabaq soǵys bastaldy jáne ol burynǵyǵa qaraǵanda qaýiptirek», - deıdi.
Álemdik sarapshylardyń birshamasy Reseı jaqyn arada ydyraıdy degen kózqarasty bir aýyzdan qoldaıdy. «Bul – tek ýaqyt enshisindegi másele», - deıdi amerıalyq saıasattanýshy Djeıson Smart.
Ol Reseıdiń uzaqqa sozylatyn soǵys qımyldary nemese ekonomıkalyq daǵdarys saldarynan ydyraýy múmkin ekenin aıtady. «Ekonomıkalyq daǵdarys – Vladımır Pýtın úshin eń úlken qaýip. Adamdar ne isherin bilmeı qalǵan kezde bılikke qarsy shyǵady. Barlyq revolúsıa ekonomıkalyq daǵdarystan bastalǵan», - deıdi Smart.
Álemdik derjavalar Reseıdiń ydyraýyna múddeli me?
— AQSH múddeli, ol Reseıde demokratıalyq rejim ornatpaq, - deıdi Ázimbaı Ǵalı.
— Birinshi qyrǵı-qabaq soǵys nátıjesinde Shyǵys Eýropa elderi, Vengrıa egemendigin aldy, Germanıa birikti. Barlyǵy Reseıde demokaratıalyq rejim ornady dep oılady, biraq ımperıa qaıtadan qalpyna keldi, - deıdi saıasattanýshy.
Reseı Federasıasy – aýmaǵy jaǵynan álemdegi eń úlken memleket. Eger ol ydyraıtyn bolsa, odan paıda kóretin AQSH ekeni daýsyz. AQSH esh kedergisiz álemniń orasan resýrstyq bazasyn óz baqylaýyna alady. Amerıka Reseıdiń munaı-gaz keshenine baqylaý ornatsa, Eýropa ekonomıkasy tolyǵymen AQSH-qa táýeldi bolyp qalady. Sonymen birge olar Reseıdiń ıadrolyq-zymyrandyq arsenalyn da óz qoldaryna alatynyn umytpaǵan jón. Oǵan qosa, Eýroodaq – búginde Reseıdiń iri ekonomıkalyq seriktesi, Reseı naryǵynyń jabylýy EO-ny shyǵynǵa batyrady. Reseıden tasymaldanatyn energetıkalyq resýrstardy Eýropa elderi basqa elderden qymbat baǵaǵa satyp alýǵa májbúr bolady.
Saıasattanýshylardyń pikirinshe, Reseı ydyraǵan jaǵdaıda Eýropaǵa mıgranttar tolqyny aǵylyp, zor daǵdarys ornaýy múmkin.
Ýkraınalyq saıasattanýshy Taras Berezoves jaqyn arada Reseıdi azamat soǵysy, onyń artynan ydyraý kútip turǵanyna senimdi. «Ýkraına óz kezeginde bul jaǵdaıdy Qyrymdy qaıtarý úshin paıdalanýy kerek. Bul degenimiz Qyrym Ýkraınanyń ıeligine óte salady degen sóz emes, oǵan ýaqytqa deıin Ýkraına myqty bolýy kerek, osy aýmaqty qaıtarýǵa daıyn bolýy kerek», -deıdi ol.
Reseı ydyrasa qandaı aımaqtarǵa bólinedi?
— Alda-jalda Reseı syrtqy ne ishki kúshterdiń áserinen ydyraı qalsa, ondaǵy ulttyq sýbektiler aldymen bólinedi, - deıdi saıasattanýshy Dáýren Babamuratov.
Onyń oıynsha, Reseı úlken soǵyssyz ydyramaıdy. Iaǵnı syrtqy kúshterdiń áserinsiz Reseı álemdegi eń sońǵy ımperıalyq (Qytaımen birge) memleket bolyp qala bermek.
— Reseı basqa memlekettermen kıkiljińge túsip bitti, dıplomatıalyq turǵydan da, ulttyq moral turǵysynan da Reseı soǵysqa daıyn. Sońǵy 5-10 jyldaǵy Reseıdiń aqparattyq saıasaty da osyǵan barynsha jumys istedi. Iaǵnı halyqty soǵysqa ázirledi. Syrtqy ne ishki kúshterdiń áserinen ydyraı qalsa ondaǵy ulttyq sýbektiler birinshi bólinbek. Iaǵnı Sheshenstan, Daǵystan, Tatarstan, Bashqurtstan, Saha, Týva, Mordovıa, Marı El syndy elder, sózsiz, eń alǵash óz táýelsizdikterin jarıalaýy yqtımal. Ol jaǵdaı, qatelespesem, tipti olardyń konstıtýsıalarynda kórsetilgen. Qalǵan Reseı qalaı bólinerin, álbette, eshkim bilmeıdi», - deıdi Dáýren Babamuratov.
Al saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalı Reseıdiń qandaı aımaqtarǵa bólinetini daǵdarystyń tereńdigine baılanysty deıdi.
— Bólinem degen ólkeler bólinedi. Birinshi qyrǵı-qabaq soǵys Sovet odaǵynyń ydyraýymen aıaqtalǵan. Al ekinshi qyrǵı-qabaq soǵys 2008 jyly úlken ekonomıkalyq daǵdarystyń saldaranan bastaldy. Sodan beri Reseıdiń ekonomıkasy asa qalpyna kelmedi. 2009-2010 jyldary kishkene táýirlengenimen, búginge deıin ekonomıkasy qubylyp tur. 2014 jyldan beri Reseıge Eýroodaq pen AQSH tarapynan kóptegen sanksıa salyndy. Sol sanksıalar eldiń ekonomıkalyq, áleýmettik jaǵdaıyn nasharlatyp jatyr. Bul degenimiz memlekettiń ekonomıkalyq tyǵyryqqa tirelgenin kórsetedi. Qazir Reseı ekonomıkasy munaı baǵasyna táýeldi. Demek, bul rette Reseı álemdik básekege tózimsiz. Sol sıaqty jergilikti elıta men bılik arasynda qaıshylyqtar bar, sheshender, ıngýshtar, ıakýttar arasynda ultshyldyq kúsheıip keledi, - deıdi Ázimbaı Ǵalı.
Saıasatanýshy óz sózinde Reseıdiń ydyraýy saldarynan Qazaqstan men Belorýssıanyń egemendigi kúsheıetinine senim bildirdi.
— Elimiz Eýrazıalyq odaq sıaqty odaqtardan shyǵady. Bul úrdistiń Qazaqstanǵa paıdasy bolady, Reseı tarapynan shabýyl qaýpi tómendeıdi. Óıtkeni bul jaǵdaı Reseıdiń Ýkraınaǵa shabýylyn toqtatyp, Qyrymdy Ýkraınaǵa qaıtaryp berýine ákeledi, - deıdi saıasattanýshy.
Reseı qulasa, qazaq qorǵansyz qalady degen pikir – bos sóz
Saıasattanýshy Dáýren Babamuratovtyń sózinshe, Reseıdiń ydyraýy qazaqqa ońaı soqpaıdy.
— Eger Reseı ydyraı qalsa, tek TMD emes, búkil álemdegi saıasat kúrt ózgermek. Ol ózgeris qazaqqa ońaı soqpaıdy. Sebebi bizdiń soltústik shekaramyzda kútpegen jaǵdaılar bolýy múmkin. Odan keıin ol shekarany qymtap ustaý kerek bolady, ıaǵnı qarjy shyǵyny artpaq. Eldiń qorǵanys saıasaty ózgeredi. Túrki halyqtary úshin, árıne, bul erkin ári óz deńgeıinde ortaq ulttyq hám mádenıettik dúnıelerdi kúsheıtýge múmkindik berer edi. Ortaq saıası jáne ekonomıkalyq negizderge jol ashar edi, - deıdi ol.
Qazaqstan qazir kópvektorly saıasattyń arqasynda aman otyr. Reseı qulasa, Qazaqstan men Ortalyq Azıa qorǵansyzdyń kúnin keshedi degen pikirler de qylań berip qalady. Sebebi aımaqta Qytaı, AQSH, Eýroodaq degen álemdik oıynshylardyń múddesi bar.
Al Dáýren Babamuratov bul kózqarasqa úzildi-kesildi qarsy.
— Reseı qulasa, qazaq qorǵansyz qalady degen pikir – bos sóz. Kerisinshe, sońǵy 5-6 jylda Reseıdiń ozbyrlyǵy jáne kóp jaǵdaıda múldem logıkaǵa jatpaıtyn is-áreketteri táýelsiz Qazaqstandy álem aldynda yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrdy. EVRAZES qazir múldem jumys istep turǵan joq, óli uıym. Sondyqtan osyndaı statýs kvoda Qazaqstan báribir Reseıden alshaqtaý kerek. Dál sol ýaqytta álemniń basqa saıası oıynshylary úshin Qazaqstandaǵy turaqtylyq barynsha mańyzdy, sebebi AQSH, Qytaı jáne Eýroodaqtyń bizdiń elde ájepteýir ınvestısıalary bar. Ony saqtap, ary qaraı kóbeıtý úshin olar bizdiń eldegi saıası turaqtylyqty barynsha qorǵaıdy, - deıdi maman.
Ekonomıs Maqsat Seralynyń pikirinshe, Reseı bólshektense, biz eń negizgi seriktesimizdi joǵaltamyz.
— Bul tikeleı taýar aınalymyna áser etedi. Bólinip shyqqan memleket tolyqqandy potensıalyn jınaǵansha uzaq ýaqyt ótedi. Osy oraıda negizgi ekonomıkalyq seriktesimizdi joǵaltamyz.
Áıtse de Qazaqstanǵa shekaralas jatqan memlekettermen qarym-qatynasymyz nyǵaıa beredi. Olarmen logıstıkalyq, taýar tasymaldaý, ekonomıkalyq turǵydan, taýardyń ózindik quny jaǵynan óte tıimdi seriktespiz. Al Reseıdiń soltústik aımaqtary, Qytaımen shekaralas. Sáıkesinshe, Qytaımen kóbirek jumys isteýi múmkin, - deıdi ekonomıs.
Maqsat Seraly Reseıden keletin taýarlardyń kóleminiń azaıýy Qazaqstanǵa janama túrde áser etetinin aıtady. Bul proses Qazaqstan ekonomıkasyn kúsheıte túspek.
— Biraq biz óz taýarlarymyzdy qalaı ekporttaımyz, kimge eksporttaımyz degen suraqtar týyndaıdy jáne osy suraq tolyqqandy sheshilmeıinshe Qazaqstan ekonomıkasynyń baǵyty men baǵdary qandaı bolatynyn kesip aıtý qıyn, - deıdi ekonomıs.
Batystyń basty qarsylasy Qytaı bolady
Reseı ydyraǵan soń Batystyń basty geosaıası qarsylasy Qytaı bolady. Alaıda fýtýrolog mamandar Reseıdiń qoldaýynsyz Qytaı da uzaqqa barmaıdy dep paıymdaıdy. Qytaıǵa AQSH-tan, Japonıadan, radıkaldy ıslamnan qaýip tónbek.
— Reseı ydyrasa, Qytaıdyń yqpaly kúsheıedi. XIX ǵasyrdyń ortasynda Qytaı jabyq esik saıasatyn júrgizip, jeńilis tapty. Sol ýaqytta birqatar terıtorıasynan aıyrylǵan. Qytaı óziniń Reseı tartyp alǵan jerlerin qaıtaryp alady. Sonda da Qytaıdy boljaý qıyn. Birde Batysty tyńdasa, endi birde orystarǵa bolysyp, Batysqa qarsy agressıvti saıasat júrgizedi. Qytaı 1 mlrd 300 mıllıon halqy bar, álemde ekonomıkasy jaǵynan 2-oryn alatyn memleket. Al Reseıdiń halqy azaıyp, demografıalyq quramynda eresek adamdardyń úlesi kóbeıip keledi. Qytaı qazir demokratıa men lıberaldyq rejimdi tejep jatyr. Osy baǵytty ustansa, Reseıdiń jolyn qýyp, ol da ydyraıdy. Búgingi Qytaı burynǵy Maonyń jolyna tústi, - deıdi Ázimbaı Ǵalı.
Saıasattanýshy Dáýren Babamuratov Reseıdiń dál kazir ydyraýy – Qytaı úshin de úlken qaýip deıdi.
— Búgingi dostyq qatynasy basym Pýtındik Reseıdiń ornyna, onyń qarýyna ıe, biraq Qytaıǵa ósh 5-6 memlekettiń paıda bolýyna Qytaı daıyn emes. Onyń ústine Reseıdi tize búktirgen Batys, kelesi azýyn Qytaıǵa batyrary taǵy bar, - deıdi ol.
Reseı tarıhyna kóz júgirtsek, onyń basqa memleketterge qatysty kóbine agresıalyq saıasat ustanǵanyn kóremiz. Búgingi Reseı – SSRO-dan, patshalyq kezeńdegi Reseıden barlyq kemshiligin muralap alǵan ımperıa. Alaıda eshqandaı ımperıa máńgi ómir súrmeıdi. Kezinde álemdi dúr silkindirgen Rım ımperıasy da, Brıtan ımperıasy da, Osman ımperıasy da ydyrady. Reseıdiń taǵdyry da osylaı aıaqtalmasyna kim kepil?!
Nazerke MUSA
