Óz otanynda «oralman» atanǵan qandas qazaǵymyzdyń qulaǵy bul bılikten ne estimegen: áýeli qazaqtan bólip – «qashqyn» atady, elden bólip – «elge eńbegi sińbegen» dedi. Ol – ol ma, «oralmandardyń 71 paıyzy saýatsyz» degen sózdi de estidik.
Endi ol oǵash pikirler de buralqy bir ıttiń úrisindeı dap-dalbasa bop qaldy. Jýyrda úkimet parlamentke «Kóshi-qon týraly» zań jobasyn tanystyrǵanda, oralman aǵaıyn qazaq eline tipten de qajet emestigin estidik: «...Sany bar da, sapasy joq kelgenderdiń 70 paıyzy jumyssyzdardyń qataryn tolyqtyrady. Olardyń sany bizde onsyz da 2,5 mıllıonnan asady» dep, buryn-sońdy aty estilmegen Samıǵolla Orazov degen depýtat sýyrylyp shyqty.
Estigen qulaqta qandaılyq jazyq bolmasa, endi bizdiń sol depýtatqa qarata aıtqan aýyzda da sonsha jazyq bola qoımasa kerek: birinshiden, biz sol kelgen qandastyń sany men sapasy jaıly aıtqymyz keledi. Ekinshisi, árıne, PM depýtatyn «qatty tolǵandyrǵan» jumyssyzdyq máselesi týrasynda bolsa kerek!
Áýeli Orazovtyń oıbaıyndaǵy san men sapa jaıynda toqtalaıyq. San týraly sóz bolǵanda, bıylǵy jyly telejýrnalıstermen kezdesý barysynda elbasynyń: «...Kezinde táýelsizdik alǵan tusta 1991–1995 jyldar aralyǵynda Qazaqstannan 3,5 mln. halyq kóship ketti. Sol kórsetkish boıynsha halyq sany 14 mln.-ǵa deıin túsken. Qazirgi ýaqytta endi-endi qaıta qalpymyzǵa kelip jatyrmyz. Onyń ishinde 1 mln.-nan astam qandastarymyz syrttan kelip jatyr...», – degen sózi eske túsedi. El prezıdenti bul lepesinde neni meńzegendeı?
Máselen, 2013 jyly ózbek aǵaıyn 30 mıllıonǵa jetipti degende, «Jas Alash» gazeti Qazaqstan demografıasyn saraptaı kele: «Qazaqstan halqynyń sany 22 jylda burynǵy kórsetkishpen salystyrǵanda, áli bir adamǵa kóbeıgen joq», – degen edi. Buǵan qosa, eldegi demografıalyq jaǵdaıdyń jaı-japsaryn búge-shúgesine deıin taldap, jazyp júrgen jýrnalıs Fazylbek Ábsattarulynyń bul tustaǵy jazbasy da 22 jylda el halqynyń sany táýelsizdik jyldaryndaǵy 17 mıllıondyq kórsetkishinen asa almaǵanyn aıtqan bolatyn.
Al jańaǵy elbasy aıtqan syrttan kelgen qandastar esebindegi bir mıllıondy qazirgi halyq sanynan azaıtyp kórshi: joǵarydaǵy áriptesterdiń oryndy ókpesi turypty, sonaý táýelsizdikten bergi bálenshe paıyz ósti degen ósim kórsetkishiń kedeıdiń kepesindeı úńireıip qalmaı ma?
Endi oılap qarańyz: sol oralmannyń sapadan góri sanynyń qanshalyq mańyzdy ekenin! Al 2020 jyly eldi qaıtsem 20 mıllıonǵa jetkizem dep eki etektep tozǵan elbasyǵa ne aıtasyz, Samıǵolla? Álde siz qazaqty taýarǵa aınaldyryp, san men sapa turǵysynda esepteıtin boldyńyz ba?
Onsyz da Statısıka komıtetiniń (SK) tóraǵasy Álıhan Smaıylov 2015 jyldan bastap bizdegi halyq sany kemı bastaıtynyn aıtqan-dy. Sonda elde bar qazirgi 17 mıllıon 377 myńdyq esepke bar-joǵy bir mıllıondyq ósimdi ústep, qaı jyrtyǵyńyzdy jamaǵandaısyz? Álde osy Orazovtardyń oıy el prezıdentin ótirikshi etip kórsetý me?! Ágárákı, olaı bolmaı, shyn kóregendik kórsetkisi kelse, osy shendiler eshkimge «tisterin jarmaı», 2020 jylǵa deıin shettegi bes mıllıon qazaqtyń tym qurysa qaq jartysyn elge oraltyp almaı ma?
Jeli bitkende aty-jóni «Samıgolla Ýrazov» dep jazylyp júrgen teginiń «sapasy» túsiniksiz sol depýtat bile me eken: onyń esebinde «sany ǵana bar» aǵaıynnyń artyq jartysy alaqan jaımaı, «jumys ber» dep úkimetke jalynbaı, óz kúnderin ózderi kórip júrgenin? Parlamentte ókilimiz júrsin, úkimet quramynda adamymyz bolsyn, bılikke talasymyz bar dep, tepsine shyqqan bir oralman bar ma? Barlyǵyn óz qazaǵymmen birge kórem dep, zamannyń zapyranyn birge jutysyp júrgen sol qazaqtyń ala qoıdy bólek qyryqqan kúni bar ma? Endi nege «halyq qalaýlysy» degen aıdary bar bul depýtat sol halyqtyń bir bóligin bóle qyryqqysy keledi?
«Saıası turaqtylyqtyń» rahatyna aıaǵyn malyp, qazaq elin «saýyn sıyrǵa» aınaldyryp jatqan qanshama ulys bar bul elde? Olarǵa qarsy tiksine sóılese, tórde otyrǵan tóresi tóbesinen uraryn «ýrazovtar» biledi. Sodan júndeýge jaqsy «jýas túıesi» – óz qazaǵyn qylqyndyryp, tóresiniń «turaqtylyǵyna» úles qosqandaı qyzmet qylǵysy keledi. Sonymen ataq alyp, dármendi dárejege jetsem deıdi. Sol «ýrazovtar» qaıdan bilsin: osy dabyrasy aqyry abyroıdan aıyryp, túbinde ózin dalada qaldyraryn. Álde bizdiń elde bılik jaqta bıshik ustaǵan bir oralman bolmaǵasyn, japyraqty ǵana tanıtyn túıege uqsap, qandasyn «qyryp salǵan» bul depýtattarǵa erlik pe eken?
Endi álgi 70 paıyz «jumyssyz» oralmannyń jyryn aıtyp kór? Jambastaı jantaıǵan ekonomıkany jergilikti qazaǵymen birge jabyla-jarmasa kóterisip kele jatqan solar bolmaǵanda, iship-jemin bókterip, shetke qashqan sheneýnigiń deımisiń? Qısyq aǵash qalmaı qıraǵan aýyldyń tútini túzelse, oǵan «elge oralǵan qandastardyń da kómegi boldy» deıtin osy otannyń bir búıregindegi bizdiń aýyldyń ákimi «ýrazovtardan» kósh ilgeri aqyldy azamat eken-aý!
P.S.: Osy bizdiń taǵdyry omyraýlap, ótkel buzǵan ısi qazaqtyń aýyrtpalyǵy azaıatyn kún bar ma?! Bar bolsa, teligen tóldeı qańsyp, bir shóli qanbaı; onsyz da qaıǵynyń syzyǵyn tartyp, qabaǵy aýzyna túsken qandastardy onan ary qamyqtyrý – bul bılikke mandat bolǵan ba?
Sonda bular soltústikten ultqa tóngen qaterdiń shetin bilmeı aıta ma, álde osy «ýrazovtar» «bes saýsaq jumylsa – judyryq, jeke tursa – qyldyryq» degendi túsinbeıtin topas túsiniktiń qulyna aınalǵan ba?
«Obshestvennaıa pozısıa»
(proekt «DAT» №07 (278) ot 19 fevralá 2015 g.
Qozybaı QURMAN,
«D»
