Búginde qazaq ultshyldary qaıtadan bir-birimen qyrqysyp, ishki jáne syrtqy jaýdyń barlyǵyn jaıratyp tastap, óz-ózimen esep aıyrysqysy keletindeı. Maıda-shúıde áńgimelerdi sóz etip, bir-birine min taǵyp, «meniki durys, meni tyńdamaǵannyń barlyǵy qazaq emes, qazaq jaýy» degen syńaıdaǵy áńgimeler kóbeıýde. «Men ǵana opozısıamyn, qalǵandary bıliktiń jansyzy» degen dúnıeler kóbeıip ketti. Ultshyldar arasynda «men ǵana qazaq múddesin qoldap-qorǵap júrmin, meni moıyndamaǵandar «bandalyńdar» degen napoleonshyldyq kózqarastar kóbeıip kele jatqandaı. Mundaı jaǵdaıdyń jaqsylyqqa aparmaıtyny belgili. Jaqsylyqqa aparmaq túgil, mundaı jaǵdaı osy kezge deıin qazaq ultshyldyǵy, qazaq ultshyldary moıyndatqan aqıqattardan, basyp alǵan bıiktikterden, aıta-aıta kóndirgen kompromısterden, qasarysa-qasarysa jasasqan sharttardan aıyrylyp, keıin sheginý, taıshaqtaý, kesheýildeý qaýpi aldynda tur. Eger búgingi keıbir aǵaıyndarymyzdyń boıyndaǵy kósemsymaqtyq, ushy-qıyry joq mansapqumarlyq, ataqqumarlyq jalǵasa beretin bolsa, onda taǵy da utylamyz, taǵy onsyz da  tarıhı az ýaqytymyzdy joǵaltyp alamyz. Qazaqqa jaý kóp, sol jaýdyń jumysy men júgin jeńildetýdiń esh qısyny joq. Bılikke jetpeı, parlamentke kirmeı, partıa qura almaı jatyp jasap jatqanymyz osy bolsa, jetisken ekenbiz…

Eger joǵaryda aıtylǵan máseleler oryndy, qazaq ishinde osyndaı trendter men tendensıalar júrip jatyr degendi moıyndaǵan bolsańyz, onda myqtap oılaný, jaǵdaıdy túsinip-túısiný, mámilege kelip, tirlikteý-tirshilikteý, áreket etý jaǵyna kóshkenimiz durys sıaqty. Óz basym oılana kele, qazaq ultshyldyǵyna qatysty tómendegideı tezıster men oılardy ortaǵa salyp, shynaıy, ashyq talqy ótkizý qajet dep taýyp otyrmyn. Ult isinde maıda-shúıde degen bolmaıdy desek te, bizge qajettisi prınsıpter, strategıa men taktıka týrasynda iri-iri, kesek-kesek dúnıeler boıynsha kelisimge kelý kerek dep sanaımyn.

1. Qazaq ultshyly kimder?

Bárimizdiń janymyz qazaq, júregimiz qazaq, qazaq bolyp týdyq, qazaq bolyp ólýimiz shart. Bárimizdiń qazaqqa janymyz ashıdy, bárimiz de qazaqqa bolsyn deımiz. Bárimizdiń de ılep júrgenimiz bir teriniń pushpaǵy.

Qazaq ultshyly dep qazaq ıgiligine qolynan kelgenshe qyzmet etip, ult úshin ter tógip júrgenniń barlyǵy da ultshyl. Ultshyldyq partıaǵa, qyzmetke, mansapqa, oryntaqqa baılanysty emes. Ultshyldyq qazaqy oıǵa, sanaǵa, minezge, bilimge, sózge, iske, áreketke baılanysty. Bılikte júrip te ultshyl bolýǵa bolady, ol úshin jumysty adal jasap, ulttyń nápaqasyn urlap, ulttyń namysyn aıaqqa jyqpasań jetip jatyr. Al istep jatqan isiń qazaq múddesine qyzmet etse, paıda alyp kelse, ult upaıyn túgendese tipti keremet.

Qazaq ultshyly – saılanbaly qyzmet, taǵaıyndalmaly jumys, atadan balaǵa qalǵan kásip, ǵylymı ataq nemese salpynshaq emes. Qazaq ultshyldyǵy – prınsıpti pozısıa, ustanym, oılaý júıesi, ómirlik kredo, adamı, azamattyq tańdaý, tulǵalyq bolmys. Mynaý «naǵyz qazaq ultshyly», «al mynaý toqaldan týǵan máńgúrt» dep ataq taratatyn komıtet pen komısıa joq. Onyń bolýy múmkin de emes.

Ár adam ózine-ózi bı, ózi tóre, ár adam óz sózi men isi úshin eń aldymen óziniń ary aldynda jaýap beredi, qylmys jasasa – zań aldynda, qıanat jasasa  Jaratýshy aldyna barǵanda jaýabyn beredi. Eshkim de paıǵambar emes, paıǵambardyń úmbeti emes. Qazaq arasyndaǵy shyn saılaýda jeńip, «qazaqtyń naǵyz kósemi» degen ataqty eshkim jaýlap alǵan emes.

Mynaý «qazaqtyń dosy», al anaý «qazaqtyń jaýy» degendi anyqtaıtyn adam emes – ýaqyt pen tarıh. Eshkimniń de «qazaq bolý», «ultshyl ataý» turǵysynan monopolıasy joq, bolýy múmkin de emes. Shyndyq pen aqıqatqa da eshkim monopolıa ornata almaıdy. Qansha adam bolsa, sonshama pikir bolýy yqtımal. Seniń sóziń men isińniń «durys» nemese «burys» bolýy básekege qabilettigińe qatysty. Seni eki adam qoldasa da ultshyl bolýyń múmkin, mıllıondar aýzyńa telmirip qarap, árbir sózińe tabynyp otyrsa da ultshyl bolýyń múmkin. Saıasatpen aınalysqandar kópshiliktiń sońynan erýi zańdy, biraq kópshilik te qatelesip jatatynyn umytpaǵany abzal. Biraq «jurt búginshil, meniki erteńgi úshin» dep, jalǵyz ózi qalyp, qasarysyp turatyndardy da qazaq arasyna syıǵyza alatyn mádenıet qalyptastyrýymyz kerek. Sebebi ult kósemi, qazaqshyldyqtyń abyzy atanǵan Shákárim qajy ózin «Mutylǵan» atap, japan dalada jalǵyz qalǵanyn da umytpalyq.

2. Ultshyldar men bılik, búgingi saıası rejım.

Ultshyl ataný úshin, ultshyl bolý úshin mindetti túrde prezıdent Nazarbaevqa qarsy shyǵyp, ony qaralap, taqtan qulatý paryz emes. Qazaq, qazaq ulty prezıdent Nazarbaevqa deıin de boldy, keıin de bolady. Máńgilik bolmasa da, myńdaǵan jyl bolǵanyn qalaımyz. Ult isin, ult muratyn bir adamǵa baılap qoıatyn sheksiz ýaqytymyz joq. Qoldan kelgen, ar-namysymyz, aqyl-oıymyz, paıym-parasatymyz, minez-qulqymyz jetken nárseni bılikten tys ta, bılikpen birigip te jasaı berýge bolady. Ultshyldyq saıası bılik máselesi ǵana emes.

Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn búgingi bılik – qazaq bıligi, bálkim, postsovettik qazaq bıligi, ótpeli kezeńdegi postkomýnıstik qazaq bıligi. Keremet desek te qazaq bıligi, jaýyz-satqyn dep synap-shenesek te qazaq bıligi. Ázirge basqa bılik joq. Búgingi bılik Marstan kelip qonjıǵan nemese okýpasıalyq rejım saılaǵan bılik emes. Dál erteń shynaıy, ádil saılaý jarıalana qalsa, prezıdent Nazarbaevtyń 97 paıyz emes shyǵar, biraq emin-erkin 55-60 paıyz daýysqa ıe bola alatynyna senemin. Ony tóńkerip tastap, ornyna qonjıa qalatyn ultshyldardyń qaýqary, pármeni, qatary men partıasy ázirge joq. Bolsa, eshkim daýlasyp, birin-biri jaý dep otyrmas edi. Úndemeı-aq alatyn bıligin alar edi.

Eger bılik shekten shyǵyp jatsa, qıanat jasap jatsa ony aıtý paryz, aqty – aq, qarany – qara deý  borysh. Jazyqsyz aıyptalyp, qýǵyndalyp jatqan barsha azamatqa arasha bolý – mindet. Alaıda aıqaılap, qarǵap-silegendiki, talaq aıtqandyki ǵana durys degen sóz emes. Barlyq másele túbegeıli maqsatqa baılanysty. Eger maqsat aıqyn bolsa, oǵan jetetin joldardyń sany sheksiz bolýy yqtımal. Eger maqsatqa jetý úshin bılikpen kelissóz jasaý kerek bolsa, oǵan da barý kerek. Eger kúshiń bolsa, bılik ózi-aq keler edi. Biraq kúshiń men pármeniń joq bolsa, bılik saǵan jolaı ma? Bılikke kúniń qarady ma, onymen de jumys isteı bilý kerek. Kompromıss, mámile degenimiz «maǵan tórt aıaqtap kelip, tilińmen edenimdi jalap ket» degen sóz emes.

Bılikke talap qoısań, shart qoısań, ony istetýdiń eki joly bar: a) talap etip, kúshtep istetkizý; b) talap etip, aqyl-oımen dáleldep, kóndirý. Dál qazir kúshtep kóndirýdiń lajy men reti shamaly. Kúttirmeıtin máselelerdi sheshý úshin amalsyz ekinshi joldy tańdaý kerek bolyp jatady. Onda tıisti mádenıet pen ádepti saqtaý qajet. Bılikke kúni-túni laǵynet aıtyp, qarǵap-silep jatsań, jurt kózinshe kúshenip-tyshanyp «ury-qary», «satqyn ıt» dep, jeme-jemge kelgende esik tyrnalap, mysyqsha mıaýlap júrgenińnen ne paıda, ne qaıyr? Bul unamaı ma, onda tiresip-siresip tura ber! Biraq ult jumysyn istep júrgenge, qazaq dep tyrysyp-tyrmysyp júrgenderge de kedergi jasama! Kózine, betine aıt, biraq jurt kózinshe bet jyrtyspa! Ózgeni túsinip kór, túsinisip kór, ózińdi sonyń ornyna qoıyp kór, al qarǵap-silep, laǵynet aıtý, bitispes jıhad jarıalaý úshin asqan aqyldyń keregi joq.

3. Ultshyldar men «opozısıa».

Shynyn aıtý kerek, qazaq ishinde eń kóp qorlyq pen qıanat kórgen, kóringenniń tepkisi men zorlyq-zombylyǵyn kótergen bir uǵym bolsa, ol – «opozısıa» degen uǵym. Soǵan qaramastan, bireýler bastyq bolam, bılik bolam, tenderge túsem dep talasyp jatsa, endi bireýler «men opozısıa bolam», «jaı, anaý-mynaý opozısıa emes, naǵyz opozısıa bolam» dep talasyp jatyr. Bir qyzyǵy, sońǵylardyń talasy bılik pen baq úshin talasqandardyń talasy men aıtysynan asyp túsip jatyr.  «Pishtý!» deıtin be edi apa-jeńgelerimiz?

Eger, shynymdy aıtaıyn, «naǵyz opozısıa» degenderi búgingi  Áblázov degen urynyń artynda júrgender ǵana bolsa, onda meni «opozısıa» qataryna qospaı-aq qoıyńyzdarshy! Olaı bolsa men «opozısıa» emespin, kórmegenim osy «opozısıa» bolsyn. Men ózimdi qazaq ultshyly sanaımyn. Bılikti synasam da qazaq ultshylymyn, bılikpen qoıan-qoltyq jumys istesem de qazaq ultshylymyn.

Degenmen «opozısıa» degen uǵym devalvasıalanyp ketse de, usaqtalyp-maıdalanyp ketse de, elge tyrnaqshasyz opozısıa aýadaı qajet. Eger eshkim basqa bir sóz nemese uǵym oılap tapsa, sony qoldanaıyq bolmasa opozısıa bolyp qala bersin. Biraq bizge qandaı opozısıa kerek? Másele osynda! «Opozısıa» uǵymy, birdeńe túsinsem, «pozısıa» degen sózden bastaý alady. Iaǵnı ustanym. Bizdegi opozısıa kóbine-kóp «dop-pozısıa», «top-pozısıa» nemese saıqymazaq «qup-pozısıa» bolyp ketip jatyr.

Oı izdeýdiń ornyna jesir qatynsha er izdep jatamyz. Bizdegi opozısıa kóbinese bir adam kóleńkesine birikken opozısıa. Adamdy aldymen Qudaı dárejesine kóterip, sońynan qul ekesh qul dep sanamaıtyn, qurmettemeıtin opozısıa bolyp keldi. Al bizge keregi – oı, sana, parasat, ustanym, ıdeıa aınalasyna, tóńiregine birikken opozısıa. Adam aldaýy, aldanýy, shatasýy, shatastyrýy múmkin, eriń ez bolyp, kósemiń kójek bolyp ketýi múmkin. Shynaıy ıdeıa, shynaıy ıdeologıa, rýhı, rýhanı negizi bar, tarıhpen tamyrlasqan, zamanyna saı ıdeıa adastyrmaıdy. Sondyqtan da adamdy emes, ıdeıany tańdaǵan durys dep sanaımyn.

4. Ultshyldardyń eń úlken kemshiligi men qateligi.

Qazaqty, onyń ishinde qazaq opozısıasyn qurtqan bir nárse bolsa, ol – kósemshildik, jeke basqa tabyný. Aıtys pen tartysqa kelgenniń bári, saıasatqa aralasqannyń barlyǵy derlik ózin «kósemmin» dep sanap, ózgeni moıyndamaýynan bastaý alǵan tirlik talaı partıanyń, qozǵalystyń, jaqsy úrdistiń, tyń sharýanyń, izgilikti istiń basyn jutty, aıaqsyz qaldyrdy. Óziniń júregindegi ultshyldyqty emes, ultshyldyq ishindegi ózin ǵana jaqsy kóretin, ózinen kóleńkesi úlken, qazaq isine emes, ózine-ózi tabynǵandardan kórgen qorlyq pen qıanatty qazaqqa jońǵar ataýly da jasaı almaǵan.

Qazaqtyń eki kemshiligi bar: qınalsa ózi tirliktemeıdi, áreket jasamaıdy, qıal-ǵajaıyp ertegidegideı batyr izdeıdi, biraq qalaǵan batyry kóńilinen shyqpasa qarǵap-silep, kelesi bir batyrdy izdep ketedi; sonymen qoımaı, qazaqtyń barlyǵy derlik – jeke batyr. Boks pen kúresten jeńe alarmyz, shahmat pen doıbyny qatyrarmyz, kárti men láńgini jaıratamyz, biraq komandalyq oıynǵa joqpyz.

Al búginginiń basty talaby – komandalyq oıyn, komanda ishinde oınaı bilý. Al komanda bolýdyń sharty: ózgeni syılaý-qurmetteý, shynaıylyq-shynshyldyq, ózara senim men ózara jaýapkershilik, kompromıske kele bilý, óz ambısıańdy ortaq is úshin tyıa, shegere bilý, qabyldanǵan oıyn erejesin saqtap, jeńilis pen qatelikti moıyndaı bilý. Jańa dáýirdegi qazaq ultshyldary qashanda osydan súringen. Osy sebepti de múddesi men muratyn túsine bilgen bılikten 10-0 bolyp utyla bergen. Endigide jeńiske jetkisi kelse, komanda bolyp oınaýdy úırenýi kerek. Komandada júrgen adam úshin keregi – arqadaǵy nómir emes, keýdedegi emblema. Bizge keregi – atymyzdyń shyqqany emes, Kók týdyń jelbiregeni. Bilekti batyr birdi jyǵady, ondy jyǵar, al bilimdi, birligi jarasqan bilekti batyrlar komandasy zamanyn ózgertedi.

Bul ortaq is úshin qajetti alǵyshart, prınsıpter jóninde. Gazettiń kelesi sanynda strategıa men taktıka jóninde áńgime qozǵaımyz.

Aıdos Sarym, saıasattanýshy