Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń arnaıy Jarlyǵymen Jalpyulttyq tatýlyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jyly retinde jarıalanǵan 1997 jyl boıy elimizdiń tarıhyndaǵy kóleńkeli tustarǵa  aıryqsha nazar aýdaryldy. Tarıhı zerdeni jańǵyrtý, tarıhpen tárbıleý arqyly jalpyulttyq tatýlyqty nyǵaıta túsý oraıynda kóp jumys tyndyryldy. Qasiretti belesterde náýbetke ushyraǵandar jasyryn jerlengen oryndardy anyqtaý,  anyqtalǵan qorym-zırattardy tıisti kúıge keltirý, bastaryna qulpytas-eskertkishter ornatý, buryn ornatylǵandaryn kútimge alý, jazyqsyz jazalanǵan bozdaqtar arýaǵyna taǵzym etý sharalary jer-jerde júzege asyryldy.  Sodan beri qaıǵyly jyldar qurbandaryna baǵyshtalǵan mundaı sharalar jylma-jyl jalǵasyn taýyp keledi. Sol jyly bekem negizdelgen Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni  elimizde jyl saıyn árbir 31 mamyrda  mindetti túrde   atap ótilip keledi.

1.

Burynyraqta osy data  30-jyldardaǵy alapat ashtyq qurbandaryn eske alyp aza tutatyn  kún retinde belgilengen-di... Bári Keńester Odaǵyndaǵy bıleýshi partıanyń jarıalylyq pen qaıta qurý saıasatyn jarıalaýynan, sóıtip, azamattar sanasyn sheńgeldegen rýhanı qursaýdy birtindep bosatýynan bastalǵan. Bizdiń elimizde – áıgili Seksen altynshy jyl dúmpýinen keıingi yzǵarly jazalaýlar kezeńi aqyry artta qalyp, uzaq jyldarda tutasyp-qatqan ıdeologıalyq toń-muzdyń soryna, demokratıalyq «altyn kúrek» eseleı eskennen bastalǵan... Totalıtarlyq dáýir aýyzǵa alýǵa tyıym salǵan saıası  jazalaýlar men asharshylyq shyndyǵy 1988 jyldan qazaq baspasóziniń ózekti taqyrybyna aınaldy. Sol jylǵy jaz sońynda, Máskeýde «Memorıal» tarıhı-aǵartý qoǵamyn qurý qozǵalysyna baılanysty, stalındik lagerler taýqymetin tartqan bir top «halyq jaýy» jarlary onyń baǵdarlamasyna qoldaýshylyq bildirip,  «Qazaq ádebıeti» gazetinde úndeý-hat bastyrdy. Odan bir top jas qalamger 30-jyldarǵy repressıalar men 32-jylǵy alapat ashtyq qurbandaryn este qaldyrý sharalaryn oılastyrýdy usyndy. Eki úndeýde de jazyqsyz jandar rýhyn ardaqtaıtyn sımvolıkalyq eskertkish ornatý jaıy kóterilgen edi.

Bul másele keshikpeı arnaıy uıym qurýǵa ulasty. Sol jyldyń sońyna qaraı jazyqsyz japa shekkender men olardyń urpaqtary, jazýshylar, ǵalymdar, jýrnalıser, ózge de jurtshylyq ókilderiniń qatysýymen uıymdastyrý komıteti quryldy. 1989 jyldyń sáýirinde uıysý konferensıasy ótkizilip, Qazaqstannyń «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy  shańyraq kóterdi. Qasiretti naýqandar qurbandaryna eskertkish qoıý máselesi onyń qyzmetiniń mańyzdy baǵyttarynyń birine aınaldy. Arnaıy esepshot ashyldy. Oǵan jer-jerden qoldaý kórsetilip jatty.  «Ádilettiń» zerde kitabyn jasaý isi kóptiń sharýasyna aınaldy. Jambyl oblysyndaǵy Sarysý aýdandyq ólketaný mýzeıiniń dırektory Tóken Maqashev qoǵam ıdeıasyna alǵashqylardyń biri bolyp ún qosty – ol túgel qyrylyp ketýdiń az-aq aldynda qalǵan aýdan halqynyń saıası qýǵyn-súrginder men asharshylyq saldarynan bastan keshken qıametteri jaıyndaǵy kónekóz qarttardyń estelikterin jazyp aldy. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń tarıh fakúltetinde ustaz-ǵalymdar Talas Omarbekov pen Qambar Atabaevtyń jetekshiligimen «32-niń zulmaty» atty ǵylymı-zertteý úıirmesi quryldy. Stýdentter ashtyqtan aman qalǵan tiri kýálerdiń estelikterin jınaý maqsatymen ǵylymı ekspedısıalarǵa shyqty, izdestirý jumystarynyń nátıjeleri boıynsha konferensıalar ótkizdi. Kúshtep ujymdastyrýdyń astaryn, alapat asharshylyqtyń qasiretti  kelbeti men tamyryn ashýmen Qazaq KSR Ortalyq mrraǵatyndaǵy jastardyń tarıhı-aǵartý birlestigi shuǵyldandy. Jekelegen ǵalymdar  bul taqyrypqa eleýli ǵylymı jrmystar jazdy.  Respýblıka Ǵylym akademıasynyń Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynda irgeli zertteýler júrgizildi. Tarıhymyzǵa jańasha kózqaras qalyptasty. Osy rettegi qoǵamdyq pikirge – elimizdiń  táýelsizdigin jarıa etisimen, Joǵarǵy Keńes  te sergek ún qosty:  beldi ǵylymı mekemeler men bedeldi ǵalymdardyń qatysýymen,  1931–1933 jyldarǵy jappaı kúshtep ujymdastyrýǵa jáne onyń qaıǵyly saldaryna aınalǵan ashtyq náýbetine shynaıy memlekettik baǵasyn tujyrymdady. Qazaq halqynyń ulttyq qasiretin aza tutyp eske alyp turýdy durys dep tapty. Ár jylǵy 31 mamyrdy uly náýbet qurbandaryn eske túsirý kúni bolsyn dep belgiledi.

 Alaıda ony mán-maǵynasyna saı qaraly-saltanatty is-sharalarmen atap ótip turý dástúrge aınalyp úlgermegen-di. Onyń bastalmaı jatyp sıyrquıymshaqtalyp bara jatqany alǵashqy jyly-aq málim bolǵan. Osy joldar avtorlarynyń biri 1992 jylǵy 25 mamyrda «Almaty aqshamy» gazeti tilshisiniń suraqtaryna  bergen jaýabynda (B.Qoıshybaı-urpaǵy. «Qasiretti umytpa!») asharshylyqty eske túsirý kúnin atap ótýge ázirlikten góri samarqaýlyq  kózge uratynyn aıtyp, onyń sebepteriniń biri retinde – tek partıa uranyna, ıaǵnı bıliktiń uıymdastyrýshylyq qarqynyna qarap áreket etýge daǵdylanyp qalǵandyǵymyzdy, azamattyq belsendiligimizdiń tómen de jaltaqtyǵyn aıtqan edi. Al jańa bılik býyndaryna qoıylǵan «reformatorlar» qazaq qasiretiniń astaryn túsine bermeıtin. Qazaqty óz jerinde azshylyq etken saıasatqa janama túrde bolsa da barshanyń qatystylyǵyn paryqtaı qoımaıtyn. Sondyqtan da  kópshiliktiń «shamyna tımeýdi» qalaıtyn. Sóıtip, bul adamgershilik-ımandyq sharaǵa keń kólemdi uıymdastyrý-nasıhat jumysyn júrgizý arqyly qalyń jurtshylyqty tartyp-qamtý «azabyna» jegilgennen góri, áliptiń artyn baǵýdy qolaıly kóretin. Qoǵamdyq-saıası tynys-tirshiliktegi osy máselege beıjaı qaraýdyń ulttyq-memlekettik múdde kózdeıtin murattarǵa jaýap bermeıtindigi anyq edi.  Mundaı qıǵashtyqty jalpyulttyq tatýlyqty qasterlep saqtaý jáne ótken kezeńderde qasiretti izderi jatqan saıası qýǵyn-súrginderdiń ashshy shyndyqtaryn aıqara ashý  arqyly túzeýge  bolatyny dál ańǵaryldy. Bul iske, joǵaryda aıtqanymyzdaı,  arnaıy  aıdar taǵylǵan bir jyl boıy kóńil bólindi. Osy joldar avtorlarynyń biri elimizdiń bas gazetine arnaýly jyldyń mán-maǵynasyn On altynshy jáne Seksen altynshy jyldar arasyndaǵy jazalaýlar men ashtyq qyrǵyndary qasiretine toly belester oqıǵalaryn ǵylymı júıelep, dáıekti usynys  bildirgen maqala jarıalady (K. Nurpeıisuly. «Qasiret qurbandaryna eskertkish-panteon ornatylsa – eldigimizdiń taǵy bir belgisi bolar edi...» «Egemen Qazaqstan», 9 qańtar 1997 j.). Repressıa qurbandaryn eske túsirýdi barsha ult ókilderiniń tatýlyǵy men kelisimine sabaqtastyra qaraǵan sol 1997 jyldan bastap – Asharshylyq náýbeti qurbandaryn eske alý kúniniń mazmundyq aýqymy keńeıtildi. Sol jyldan bermen 31 mamyr – Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni dep ataldy. Ashtyqtyń da joıqyn saıası jazalaýlar júrgizgen stalınızm saldary ekenin túısingen jurt ony jaqsy qabyldady. Sodan, Prezıdent Pármenimen saıası repressıalar qurbandaryn eske alatyn kún retinde belgilengennen beri,   mamyr aıynyń sońǵy juldyzy – kúntizbektegi memlekettik bıliktiń barsha býyny  tarapynan nazarda ustalatyn erekshe kúnderdiń biri bolyp tabylady. Sóıtip, bul azaly kún  jańa mártebesimen búkilhalyqtyq moıyndaýǵa ıe boldy. Bul kúni memlekettik organdar men qoǵamdyq uıymdardyń jáne jurtshylyqtyń ókilderi saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna ornatylǵan eskertkishterge gúl shoqtaryn qoıyp taǵzym etýdi, jańa eskertkishter turǵyzý syndy sharalarǵa mindetti túrde qatysýdy úrdiske aınaldyrdy.

Osyndaı jıyndarda elimiz bastan keshken jappaı repressıalar jyldary jazyqsyz atylǵan azamattar arýaǵyna bas ıip qurmet kórsetýmen qatar, qarapaıym halyqty qor qylyp, buryn-sońdy eshqashan tarıhta bolmaǵan qyrǵynǵa ushyratqan asharshylyq ta saıası qýǵyn-súrgin saldary retinde oryndy atalyp júr.  Bul oraıda tek sózben shektelmeýdi azamattyq paryzy sanap, belsendi áreketimen el rızashylyǵyna bólengen  is adamdary da baryn aıtý kerek:  Almaty oblysynyń Aqsý aýyly ınternatynda Otyz ekinshi jyly ashtan qyrylǵan toqsan bala jerlengen orynǵa 2002 jylǵy 31 mamyrda jeke beınetqor kúshimen eskertkish qoıyldy... Degenmen sonaý  qaraly náýbettiń atyn atap, túsin tústep mán berý deńgeıi jetkiliksiz dárejede. Olaı deıtinimiz, qylmysty saıasat týǵyzǵan alapat ashtyq halqymyzdyń ósip-ónýine  sandyq ta, sapalyq ta turǵyda oısyrata zıan tıgizdi. Onyń aýyr saldarlary aıtyp-jetkizgisiz, tiri qalǵan el-jurttyń basyna salǵan aýyrtpalyǵy ushan-teńiz. Solardy biz  eshqashan umytpaýǵa tıispiz. Bul bolashaq úshin, Táýelsizdik tuǵyryn nyǵaıta túsý úshin qajet. Alaıda sonaý orny tolmas qaıǵy-qasiretti aýqymyna saı eske alyp, aza tutý rásimi elimizde ázirge qalyptasar emes. Qazaqstan  tarıhı-aǵartý «Ádilet» qoǵamynyń basqarmasy osy oraıda  alańdaýshylyq bildirip otyr.  Máselege jurtshylyq nazaryn aýdarýdy jón kórip,  ortaǵa  kóp bolyp  oılasýǵa tamyzyq bolarlyqtaı oı tastaýdy «Ádilet» óziniń músheleri retinde osy joldar avtorlaryna júktedi. Aldaryńyzdaǵy maqala sondaı sebeppen jazylǵan edi. Sony oqyrmandar talqysyna usyna otyryp, elimizdiń qıyn-qystaýly damý taǵdyrynda kúrt betburysty oryn alǵan asharshylyq syndy qaıǵyly kezeńder shyndyǵynyń tolyq máninde ashylmaǵanyna, jarıalylyq jyldarynan beri kópshilikke áıgi bolǵan jáıtterdiń ózi belgili bir dárejede jurtshylyq sanasynan óshe bastaǵanyna, tipti umytylǵanyna jáne osy oraıda qolǵa alynýǵa tıis sharalardyń keıbirine kópshilik nazaryn aýdarýdy boryshymyz sanaımyz.

2.

Asharshylyqqa nelikten aıryqsha nazar aýdarý qajet? Sebebi ol tutqıyldan kezdeısoq tap bolǵan zobalań emes-ti. Sebebi ol patshalyq kezinen týǵyzylyp, keńestik kezeńde josparly túrde óristetilgen náýbet edi, ol – bólshevıkterdiń kóshpendilerge jasaǵan genosıdiniń saldary bolatyn. Búginde ashyq moıyndaıtyn shaq týdy ǵoı – bólshevızmniń repressıalarmen astastyra júrgizgen «ashtyq saıasaty» (M.Shoqaı)  qazaq halqyna jer betinen halyq retinde múldem joıylyp ketý qaýpin tóndirdi. Jáne bir emes, – birneshe márte. Halyq sanasyna Otyz ekinshi jyldyń tereń iz qaldyrǵany belgili. Sodan beri de, mine,  baqandaı jetpis jyldan astam ýaqyt óte shyǵypty. Shyn máninde halyqty HH ǵasyrda aıtyp jetkizgisiz Ulttyq Apatqa uryndyrǵan (kóshpeli qazaqty qynadaı qyryp salǵan   ashtyq zobalańyn bultalaqtatpaı, tap osylaı – «Ulttyq Apat» dep ataǵan jón), qaıǵy-qasireti kól-kósir jyl. Áıtse de, patshalyq Reseı ımperıasynyń otarlyq quldyǵynan azat bolǵan qazaqtyń  Keńestik Reseı Federasıasy quramynda avtonomıa aldym dep máz bolǵanyn túsingenimizben,  sonaý qoldan jasalǵan jalpyulttyq tragedıaǵa kezdeısoq urynbaǵandyǵyn ári onyń jalǵyz ret soǵyp óte shyqpaǵandyǵyn  zerdeleý lázim. Jáne onyń tereń tamyry – rejım aýysqanmen sabaqtastyǵyn joǵaltpaǵan otarlaýshylyq pıǵylda jatqanyn uǵyna bilý jón.

Barshaǵa málim, HVİİİ–HIH  ǵasyrlardaǵy Reseı tarapynan maqsatty túrde júrgizilgen jaýlap alýlar nátıjesinde qazaq memlekettigi joıyldy. Jeri men halqy ımperıa quramyna engizilip, túrli reseılik ákimshilik birlikterge bólshektendi. Qazaq ólkesin orys jerine, halqyn, etnıkalyq túri bólekshe bolsa da, kádimgi orys mujyǵyna  aınaldyrýdyń keń kólemdi sharalary júzege asyryla bastady. Qazaqstan eldigin joǵaltty. Sodan beri, tek HH ǵasyrdyń alǵashqy shıreginiń sońynda ǵana, is júzinde tuńǵysh ret jer-sýy men halqynyń negizgi quramy bir shańyraq astyna biriktirildi. Avtonomıalyq memlekettiliginiń irgesi keńeıtilgende, 1925 jyly  shaqyrylǵan Qazaqstannyń V Keńester sezinde  qazaq basyna túsken problemanyń tarıhı tamyry júıelep ashylǵan-dy. Sol quryltaıda Qazaq ólkesiniń otarlanýynda: 1. óz erikterimen qonystanýǵa orys jerinen kelgen qıly baq izdeýshiler, qashqyndar jasaǵan otarlaý (bul HVI ǵasyrdan bastaldy);  2. orys úkimetiniń  saýda-ónerkásip múddesin kózdegen áskerı-ákimshilik otarlaýy (bul HVIİİ ǵasyrdan bastaldy); 3. HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynan beri – orys sharýalaryn kóshirip-qonys aýdartý jolymen otarlaý  ispetti úsh basty dáýir   bolǵany taldap aıtyldy. Orys úkimeti shyǵysqa tereń suǵynýdy kózdegen ımperıalısik maqsattaryn júzege asyrý úshin qazaq dalasyna Oral, Orynbor, Ertis jelileri boıynsha iri-iri senimdi jasaqtaryn ornyqtyrdy. Olar qazaqtardy Jaıyq, Tobyl, Ertis ózenderi boıyndaǵy úırenshikti ata qonystarynan qýyp, mal baǵý sharýashylyǵynyń qalypty jaǵdaıyn zorlyqpen ózgertti.  Sondaı áreketterimen qazaqty ǵasyrlar boıy qalyptasqan atakásip negizderinen aıyryp, ekonomıkalyq dáýletin qatty oısyratty. Ásirese otarlaýdyń úshinshi kezeńi zor zalal  tıgizdi. Bul shaqta ishki Reseıdiń jer daǵdarysyn sheshý, ári «qazaqtyń jerin ıgerip-kórkeıtý» úshin (Stolypın) patshalyq ákimshilik Qazaqstanǵa lek-legimen muǵajyrlar (pereselender) kóshin tókken edi. Osy orys kóshi múddesine qazaqtan tartyp alynǵan jer kólemi 1916 jylǵa deıin 40.647.765 desátına bolǵan-tyn (1 desátına 1,09 gektarǵa teń). Bul mólsher barlyq shuraıly, ómir súrýge qolaıly jerler aýmaǵynan asyp ketken-di. Al shuraıly jerler kúlli qazaqtyq terıtorıanyń  besten birinen de az mólsherde-tin. Jer komısarıatynyń 1925 jylǵy málimeti boıynsha – barlyq jer aýmaǵy 202.962.345 desátına, onyń ishinde jaramdy jer kólemi 38.170.000 desátına edi.  «Pereselen tolqynynyń qysymymen qazaq brqarasy...  shóbi jutań, sýy az, qumdaýyt jerlerge yǵysýǵa májbúr boldy. Osy apatty  saıasat Ólke ekonomıkasyn tez quldyratty.  Eger ótken ǵasyrdyń 70-jj. bir qazaq sharýashylyǵyna 59 bas maldan kelse, 1914–1915 jj. pereselen qozǵalysynyń artýymen bul sıfr 25-26 basqa deıin tómendedi», – delindi  1925 jylǵy quryltaıda. 

Otarlyq júıe qazaq basyna tóndirgen qaýipti HH ǵasyrdyń basynda, Birinshi orys revolúsıasy qarsańynda qazaq zıalylary zaıyr sezinip, qorǵaný joldaryn oılastyrýǵa umtyldy. Biraq olardy patsha úkimetiniń qupıa polısıasy tez áshkerelep, jazalaý sharalaryn qoldandy. Sonda zıalylar revolúsıa dúmpýimen ómirge kelgen joǵarǵy zań shyǵarýshy organǵa úmit artty. Halyq ókilderi jigerimen bıik bılik nazaryn qazaq múddesine aýdartýǵa árekettendi. Máselen, I Memlekettik dýma minbesinen orynborlyq depýtat Tımofeı Sedelnıkov jerinen aırylyp jatqan qazaqtyń kedeıshilikke urynǵanyn áńgime etti. Torǵaılyq depýtat Ahmet Birimjanov  Dýmaǵa áli kelip jetpegen qazaq depýtattary úshin agrarlyq komısıadan qosymsha oryn kózdelýi qajettigin kóterdi.  İİ Memlekettik Dýmada semeılik depýtat Temirǵalı Nurekenov kedeıshilikke, jutqa ushyrap, qaıyr surap ketken bosqyn qazaqtarǵa úkimet tarapynan járdem berilý kerektigi máselesin kóterdi. Al oraldyq depýtat Baqytjan Qarataev úkimettiń sharýalardy ishki Reseıden «jańa jerlerge» qonys aýdartý  arqyly qazaqty jer-sýdan aıyrǵan muǵajyr (pereselen) saıasatyn synaǵan ataqty sózin sóıledi. Biraq olardyń birde-biri bılikke unaǵan joq, ımperator bularǵa eki Memlekettik dýmany da tarqatyp jiberýimen, ári buratanalardy budan bylaı saılaý quqyǵynan aıyrǵan «3 maýsym» zańyn  shyǵarýymen jaýap berdi.

Patsha úkimetiniń agrarlyq saıasatyn  İİ Memlekettik Dýma múshesi B. Qarataev  onyń komısıalarynda atqarǵan jumysy retimen de, óziniń qazaq múddesin qorǵaý joldaryn izdestirý oraıymen de jiti zerttedi. Úkimettiń HH ǵasyrda qazaqtardyń kóshpeli ómir saltyn múldem joıatyn josparyn iri laýazymdy patsha chınovnıgi aýzynan estidi. (Degenmen kóshpeli ómir saltynyń omyrtqasyn birjolata úzýdi sarızm emes, sabaqtas «demokratıasymen» bólshevızm júzege asyrdy). Patsha úkimetiniń naqty is-áreketin  pereselen basqarmasynyń kúndelikti is-daǵdysynan kórip otyrdy. Shuraıly jer-sýdyń jyrymdalyp kelimsekter qolyna ótip jatqanyn naqty mysaldarmen dáleldep, onyń basty sebepterin dármensizdene taldady (buǵan onyń  Vernyıdaǵy ýnıversıtettes joldasy Barlybek Syrtanovqa 1910-jyldary jazǵan, 1930-jyldary baspasózde jarıa bolǵan haty kýá). Aqyry, qazaq úshin endi tek turmys saltyn qaıta qurý ómirsheń bolmaǵyn paryqtap, úkimet saıasatyna beıimdelýdi qolaıly kórdi. Árkimge jer úlesin alyp otyryqshylyqqa kóshý qajettigin ýaǵyzdady, ózi bas bolyp poselke saldy. Alaıda ol bastamanyń ǵumyry uzaq bolmady, ony qazaq zıalylarynyń Álıhan Bókeıhanov bastaǵan ekinshi beldi toby qabyl almady. Á. Bókeıhanov patsha chınovnıkteri usynǵan jer úlesi mólsherine múldem qarsy boldy, ol is júzinde kóshpeli ómir salty men mal sharýashylyǵyn saqtaý jaǵynda edi.  Al otyryqshylyqqa sol jyldarǵy májbúrlik yqtımal etken evolúsıalyq jolmen beıimdelmegen qazaq tirshiligi bólshevıktik kúrt betburys naýqandarynda qandaı qaıǵyly kúıge túskeni belgili... «HH ǵasyrdyń qyzyl topalańy» atanǵan bólshevızm bılikke kelgen bette  jergilikti halyqtar múddesin kózge ilgen joq. Olardyń ómir súrý quqyǵynyń ózine kúdikpen qarady. Sol kezgi saıası oqıǵalardyń bel ortasynda júrip, naqty kýálik qaldyrǵan Turar Rysqulov eńbekterinen búginde keń málim: álemdik revolúsıa órtin órshite túsýdi maqsat etken «lenındik gvardıanyń» aldyńǵy sapyndaǵylar kóshpeli qazaqtardy markstik kózqaras turǵysynan báribir quryp bitýge tıis, ekonomıkalyq jaǵynan áljýaz top dep eseptedi, – sondyqtan, olardy ashtan qutqaramyn dep shyǵyndanǵannan,  bar qarjyny azamat soǵysy maıdandaryndaǵy qyzyláskerlerdi qoldaýǵa jumsaý mańyzdy... Qazaqtyń dástúrli  sharýashylyǵy, joǵaryda aıtqanymyzdaı, otarlyq ezgige túskeli kúızelý ústinde-di, al On altynshy jylǵy ult-azattyq kóterilis oqıǵalary, kóterilisshiler men olardyń aýyldaryn  basyp-janyshtaǵan otarlyq soǵystar, jazalaýshy áskerler oırany ony kúrt kúıretti. Al azyq-túlik tapshylyǵy sezilgen 1917 jyldyń jazynan-aq Túrkistandy is-júzinde basqara bastaǵan jumysshy-sharýa-soldat komıtetteri, sol oqıǵalar arasynda bolǵan Zákı Valıdıdiń kýálik etýinshe,  kóshpendilerge astyq bermeý jaǵynda boldy. Ólkeni ashtyq jaılady. 1917-1918 jyldyń qysyn Tashkentte ótkizgen Marıa Shoqaı hanym óz esteliginde qazaqtardyń kóshe-kóshede ashtyqtan qalaı sulap túsip ólip jatqandaryn, ózegi talǵan jandarǵa bir túıir nan berýge qaıransyzdyqtan qınalǵanyn jazǵan. Sonaý surapyl ashtyqta resmı derekter boıynsha 2 mıllıonnan astam adam ashyqty. Turar Rysqulov basqarǵan ashtyqpen kúresý komıteti mıllıondaǵan adam ómirin arashalap qaldy. Biraq qyrylyp qalǵandar sany jan túrshigerlik edi. Mustafa Shoqaı ony 1 mıllıon  114 myń adam dep kórsetti. 1919 jyly Túrkatkomnyń Reseı Federasıasyndaǵy ókiletti ókili Ý. Shakırov RKFSR Ult isteri jónindegi halyq komısarıatyna bergen hatynda Túrkistandaǵy dala halyqtarynyń 60 paıyzy ashtan ólgenin baıandady. Al osynaý ońtústik ólkede revolúsıa qarsańynda 3 mıllıondaı qazaq turatyn-dy. «Proletarıat dıktatýrasy» kóshpendilerdiń tirshilik keńistigin bosatýy arqasynda, solardyń súıegi ústinde ornady...

Qazaqtarǵa qarsy qylmysty is-áreketi saldarynan oryn alǵan tolyq qaıyrshylyq pen jappaı qyrylýdyń negizgi aıypkeri – Túrkistan Respýblıkasynyń  úkimeti  ekenin sol kezdiń ózinde atap aıtqan jaýapty qyzmetkerler boldy (munyń bir mysalyn táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary zertteýshi O. Qońyratbaev muraǵattyq qujattar arqyly  dáleldi túrde kórsetti).  Ashtyqtyń basty sebebi – Túrkistandaǵy keńes ókimetiniń tizgini orys otarshyldary qolynda bolyp shyqqanynda edi. Olardyń ólkege revolúsıa men jańa rejımdi naıza ushymen ákelip,   qulaǵan rejımniń qanaý saıasatyn qoldaryndaǵy qarý-jaraqtary kúshimen jalǵastyra bergeninde edi. Sondaı ahýaldyń, ıaǵnı jańa otarshyldar basqarǵan ókimettiń asharshylyq pen ashtan qyrylý «bostandyǵyna» keń jol ashyp bergenin 20-jyldar baspasózi betterinde bólshevık-zertteýshiler G. Safarov, S. Gınzbýrg jáne basqalar da jazyp jatty. Sonymen, 1917–1919 jyldary Túrkistan ólkesin, onyń ishinde qazirgi Qazaqstannyń ońtústik óńirin  jasandy ashtyq jaılady. Sonyń saldarynan kóshpeli halyq jalpy sanynyń tórtten birin joǵaltty. Bul – bólshevızmniń «ashtyq saıasaty» májbúr etken Ulttyq Apat qamtyǵan qasiretti dáýirdiń  birinshi kezeńi edi.

Ekinshi kezeń Qazaq ólkesinde, sol kezgi Qazaqtyń Avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy aýmaǵynda 1921–1924 jyldary oryn aldy, halyq taǵy da jalpy sanynyń tórtten birin joǵaltty. (Bul jyldary zıalylar jylý jınaý arqyly ashyǵyp jatqan aımaqtarǵa kómek uıymdastyrdy. Qoldarynan kelgenshe asharshylyq náýbetin jeńildetýge umtyldy. Alaıda bólshevıktik bılik muny qosh kórmedi. Ondaı «halyqshyldardyń» ústinen qylmystyq is qozǵap, jazalaýǵa tyrysty –  Júsipbek Aımaýytov bastaǵan bir top azamatqa 1926 jylǵy bolǵan sot materıaldary tom-tom bolyp, tıisti túsindirmelermen kitap etip jarıalaýǵa táýekel etetin shyǵarýshysyn tosqan qalpy, áli kúnge deıin muraǵat sóresinde  jatyr). Onyń da basty sebebi – jergilikti otar halyqtyń keneýi kete bastaǵan dástúrli sharýashylyǵyn azamat soǵysy odan ármen kúızeltkeninde,  qunarsyz en dalada turmysyn tez túzeýge múmkindigi bolmaǵandyǵynda edi. «Qazaq jarly-jaqybaıynyń tragızmin jáne keńes úkimetiniń kúlli arsyzdyǵyn túsiný úshin  – patsha rejımi kezinde qazaq halqynan 40 mln. desátına shamasyndaǵy eń jaqsy shuraıly jer orys pereselenderi paıdasyna tartyp alynǵanyn, keńes úkimetiniń ult-azattyq revolúsıa atynan, «álemdik revolúsıashyl proletarıat» atynan: qulaǵan rejımniń jer jónindegi ádiletsizdigi túzetiletin bolady, qazaqtarǵa tartyp alynǵan jer qaıtarylady, qazaq jerlerine pereselender jiberilmeıdi  dep ýáde bergenin bilý kerek...» (M.Shoqaı).  Alaıda  qazaqtar arasynda joq proletarıattyń dıktatýrasyn Qazaqstanda ornatý uranymen áreket etken, sóıtip is júzinde bólshevıktik jańa ımperıa otaryn qurýmen shuǵyldanǵan partıalyq bılik naqty is-áreketteri ústinde ondaı  ýádeniń barshasyn tárk etken. Keńes ókimetiniń jarıaly mán-maqsatyna senip, 1922 jyly Jetisýda jer-sý reformasyn júrgizý kezinde Túrkatkom atynan tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirýge tyrysqan Sultanbek Qojanovtyń komısıasy keri shaqyryp alynyp, osynaý revolúsıa ıdeıalaryna qulaı sengen kommýnıske «ultshyldyqpen» aımandalǵan saıası aıdar taǵylǵany málim.  Ol bastamasy ǵana edi. Bólshevıkterdiń bul kezeńdegi bir usynysy – taptyq jikti aıyra túsý, el ekonomıkasyn baılar múlkin tartyp alyp kedeılerge úlestirip berý jolymen «jandandyrý» bolatyn. Ondaı qaterli josparǵa 1923 jyly qazaq oblystyq 3-partkonferensıada Smaǵul Sadýaqasov qazaqty jańa silkinister emes, ǵylym men bilimge súıengen beıbit eńbek qutqaratyny jaıyndaǵy ójet sózimen qarsy turdy. Óteýine saıası senimsizdikke ushyrady, oǵan da «býrjýazıalyq ultshyl» tańbasy jamaldy. Asharshylyqqa ushyraǵan gýbernıalarǵa kindik úkimet tarapynan  azyq-túlikpen járdem kórsetilýine qol jetkizý, Qazatkom tóraǵasy Seıtqalı Meńdeshevtiń 1925 jyly Keńester sezinde aǵynan jarylǵanyndaı, qıynnyń qıyny-tyn... Ortalyq Azıany ulttyq-memlekettik trrǵyda qaıta mejelep-jiktegennen keıin, irgesi keńeıtilgen Qazaqstan partıa uıymy el-jurt múddesine jaýap berýge tıis jumysty jańasha jigermen qolǵa aldy.  Qazaq oblpartkomynyń 1925 jylǵy sáýir plenýmynda mal baǵý men jer óńdeý kásibin qazirgi qazaq jaǵdaıynda biriktirip qaraýǵa bolmaıtyny atap ótildi. Óıtkeni «QKSR-diń búgingi sharýashylyq ahýalynda: mal baǵýdyń kóshpendi  túri – egin egýge qolaısyz jalpaq sardalany sharýashylyq kádesine asyrýdyń birden-bir yqtımal tásili bolyp tabylady». Sondyqtan da bul saladaǵy asa mańyzdy shara –  melıorasıa, jaıylymdardy sýlandyrý, jem-shóp ázirleý, qoı tuqymyn asyldandyryp, quramynyń sapasyn jaqsartý úshin kóshpendi halyqqa keń kólemde nesıe berý isin jolǵa qoıý bolmaq. Sondyqtan aýylsharýashylyq nesıelerin aýylǵa tikeleı baǵyttaý, aýyl sharýashylyǵyndaǵy kooperasıany kúsheıtý  qajettigin aıtyp, Qazobkom plenýmy tıisti sheshim  aldy. Endi birneshe kúnnen soń, 1925 jylǵy 16 sáýirde Aqmeshitte ashylmaq Keńester sezi máseleleri jaıynda  S. Qojanov plenýmda baıandama jasady. Sonda ol bylaı degen edi: «...ómirge kelgen osynsha ýaqytynan beri  Qazaqıada sharýashylyq turǵyda órkendeýiniń zerttelip-jasalǵan perspektıvasy joq. Jyldan jylǵa, kúnnen kúnge eshqandaı da perspektıvalyq josparsyz ómir súrip keledi. Bar aıtatyndary – ótken jyly pálen bas mal boldy, endi oǵan jıyrma shaqty myń qosyldy degender ǵana. ...qaıtkende jaǵymdy áser etýdiń amaly. Endi  osyndaıdyń jolyn qıý kerek.  Osy sıeze biz birer perspektıvalyq jospar konspektimen sóılemekpiz. Sosyn jer máselesin praktıkalyq mindet etip qoıamyz». Baıandamasynda ırrıgasıa máselesine de toqtaldy. «Qazaqıa úshin bul múldem jańa sharýa, – dedi ol. – Al Túrkistan úshin – ádettegi úırenshikti másele. Qazaqıada da, keıbir gýbernıadaǵy asharshylyqtan keıin, mysaly Semeıde, halyq óz bastamasymen,  Narkomzemnen «ruqsatsyz-aq», aryq qazýǵa kóship jatyr. Tipti Qarqaraly sekildi dándi daqyl jaıyn aıtýdyń ózi qıyn úıezde de solaı etýde...».  Qazobkom plenýmy  osylaı, eski Qazaqstan aýmaǵyndaǵy 1921 jylǵy úlken ashtyqty da, odan bergi jyldarda oryn alǵan jekelegen gýbernıalardaǵy asharshylyqtardy da tikeleı taldamaǵanmen, aldaǵy ýaqyttarda ondaı qaterlerden qorǵaný oraıynda  – qyr aımaqtarynda sýlandyrý júıesin jasap, egin egýdi júzege asyra bastaǵan eldiń óz ishinde týǵan bastamany qoldaýǵa shaqyrdy. Kóshpeli mal sharýashylyǵy – Saryarqany ıgerýdiń birden-bir joly ekenin moıyndap, ony yntalandyrý, órkendetý úshin arnaıy qarjylandyrý, ónimderin tıimdi jolmen taratý ádisterin qarady.

Asharshylyq respýblıka Keńesteriniń Aqmeshittegi Birinshi (besinshi) sezinde de arnaıy áńgime bolmady. (Eski Qazaqstan Keńesteri buǵan deıin tórt sıez ótkizgen, sol ret sany boıynsha – jańa, úlken Qazaqstan Keńesteriniń Aqmeshitte ótken sezi besinshi dep esepteledi. Alaıda, Túrkistan Respýblıkasynan, sondaı-aq Buhara men Horezm sekildi ózge Orta Azıa respýblıkalarynan  mejelengen Syrdarıa, Jetisý, Qaraqalpaq oblystary qosylyp,  1924 jyldyń sońyna qaraı Qazaqstannyń jeri men halqynyń sany edáýir ulǵaıyp qana qoımaı, ulttyq quramy da oń ózgeriske ushyraǵan. Tuńǵysh ret Ulttyq Respýblıka mártebesinde atalǵan. Tuńǵysh ret osy óńirlerdegi Keńesterden kelgen delegattar 1925 jylǵy sáýirde bir ókildik quryltaıda bas qosqan. Tarıhı sheshimder qabyldaǵan. Osy jáıtter sol tusta-aq moıyndalyp, sol quryltaı ústinde-aq ol birinshi sıez dep atalǵan. Sondaǵy berilgen baǵaǵa, ári onyń memlekettik ómirdegi jańa betburysty tanytatyn mańyzyna  sáıkes, Aqmeshit sezin birinshi quryltaı retinde baǵalaý lázim).  Ashtyq derekteri jáı ǵana eleýsizdeý aıtyldy. Degenmen, atap aıtylmasa da, ony qaıta boldyrmaý sharalary keńinen qaraldy. Al ol sharalardyń bastysy jer máselesi edi. Jerdi qoǵam múlkine aınaldyrý jónindegi alǵashqy keńes zańy  men turǵyndardy jerge ornalastyrý týraly ereje, jer-sýy men halqynyń negizgi bóligin qanaty astyna alǵan Úlken Qazaqstan Keńesteriniń  alǵashqy (besinshi) quryltaıynda atap ótilgendeı, – «azamat soǵysy, asharshylyq, QKSR-de eshqandaı qarjynyń bolmaýy jaǵdaıynda bolymsyz ǵana nátıje berdi». Bul shaǵyn nátıje derekteri mynandaı: el-jurttyń biraz bóligi 1920 jyldan 1923 jylǵa deıin 215.178 desátına jerge ornalastyryldy. 1923 jáne 1924 jyldary jumys Jer Kodeksi men 1924 jyldyń 17 sáýirindegi Ereje boıynsha júrgizildi de, «...memleket esebinen 2.512.609 des., halyq esebinen – 2.815.522 des., barlyǵy – 5.543.309 desátına jerge ornalastyryldy».  Al júrgizilgen is sharalarynyń oıdaǵydaı oń nátıje bermeý sebepterin sıez bylaı tujyrymdady: a) qazaq jerin syrttan kóship kelip otarlaý jalǵasýda; á) otarshyldyq saıasattyń qaldyqtary áli ketirilmegen; b) eń jaqsy jerlerdi pereselender basyp alǵan, kazak-orys turǵyndary keń alqapty paıdalanýda; v) jergilikti jerde júrgizilýli jumystar ortalyqta úılestirilmegen, kóbine ortalyq jerdi is júzinde paıdalanyp otyrǵandarǵa bekitip, eń táýir jerlerdi brrynnan turatyn muǵajyrlarǵa (pereselenderge) kesip berý  jaǵynda; g) jerge ornalastyrý sharalary –  turǵyndardyń  quqyqtyq sanasyn jerdi zań boıynsha paıdalaný qajettigin sezinetindeı etip   oıatýǵa járdemdespedi. Mal sharýashylyǵy Qazaqstannyń qatal tabıǵatyna shydas berip,  paıda tabatyndaı damı  alý úshin – jer qatynastaryn drrys retteýdiń mańyzy zor bolmaq. Osy rette Birinshi (besinshi) sıeze kúlli aýmaqty jaratylysy men ekonomıkalyq nyshandaryna qaraı: «eginshilik-malshylyq» jáne tek «malshylyq», sondaı-aq tek «kóshpendi malshylyq» aýdandarǵa bólý tártipteri baıandaldy. Jermen qamtamasyz etý normasy qalaı jasalatyny túsindirildi. Sosyn jerge ornalastyrýdyń negizgi mindetin: «...qazirgi jumys istep turǵan mal baǵý jáne mal baǵý-egin egý sharýashylyqtarymen shuǵyldanatyn qojalyqtarǵa – órkendeýine ári ekonomıkalyq turǵyda nyǵaıýyna qajet jaǵdaılar jasaý»,– dep túıindedi. Osy oraıda  oryndalýy qajet sharalar retinde mynalar  atalǵan edi (olar sıez qararymen zańdastyryldy): a) jappaı jerge ornalastyrý aýmaǵyna barlyq pereselen ýchaskelerin qosý, bul rette olardyń kósh jolynda jatqandarynyń tolǵan-tolmaǵanyna qaramaý; á) 1924 jylǵy 17 sáýir Erejesiniń kúshi júrmeıtin pereselen ýchaskelerinde otyrǵan turǵyndardy óz ýchaskeleriniń 1917 jylǵa deıin belgilengen sheginde, qosymsha jer kesip bermeı  ornalastyrý; b) syrttan kóship kelýshilerdiń jáne QKSR-degi ishki qonys aýdarýshylardyń «qazaqtyń paıdalanýyna jatatyn jaqsy jerlerdi jáne kazak-orys terıtorıasyn» óz betterimen basyp alýlarynan saqtaný úshin – óz betterinshe qonystanýdy doǵartý, 1922 jylǵy 31 tamyzdan keıin óz betimen  kelgenderdi jer-qojalyq berý sharalarymen qamtymaý;  v) QKSR-diń barlyq aýdandaryndaǵy qazirgi kezde qolda bar, sondaı-aq  anyqtalǵan bos jáne artyq jerlerdiń bárin – 1924  jylǵy 17 sáýir Erejesimen áreket etýge jatatyn  jerge ornalastyrýdyń birtutas qory dep esepteý.

Alaıda Qazaqstan Keńesteri seziniń qararlaryn ómirge engizýge  «aǵa» ókimet kedergi jasaı berdi. Aqyry, atalmysh quryltaıdan tórt aıdaı ótkende, 1925 jylǵy 12 tamyzda, jerge ornalastyrý máselesi BK(b)P Qazaq ólkekomy Búrosynda talqylandy. Ekinshi hatshy S. Qojanov «Jerge ornalastyrý týraly» arnaıy baıandama jasady. Onda Besinshi (birinshi) Búkilqazaq sezi qararlarynyń jerge ornalastyrý jrmystaryna qatysty bóligi oryndalmaı jatqanyna alańdaýshylyq bildirildi. Sosyn, onyń baıandamasy boıynsha Búroda mynandaı qaýly qabyldandy: «a) Búkilreseılik Ortalyq Atqarý Komıtetinde Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń jappaı jerge ornalastyrý jónindegi  perspektıvalyq jospary bekitilgenge deıin 5-inshi Kúlliqazaqtyq Keńester sezi men QazOAK qabyldaǵan jer máselesi boıynsha sheshimderge eshqandaı alyp tastaý, túzetý jáne tolyqtyrýlar engizilmesin; b) Atap aıtqanda, óz betinshe kóship kelgen qonys aýdarýshylarǵa baılanysty 5-inshi Kúlliqazaqtyq Keńester sezi belgilegen merzim – 1922 jylǵy 31 tamyz saqtalsyn. 1922 jylǵy 31 tamyzdan keıin kelgen barlyq óz betterimen qonys aýdarýshylar QKSR-diń barsha aýmaǵynda jerge ornalastyrylmaıtyn bolsyn; v) BROAK aldyna QKSR-degi jerge ornalastyrýmen shuǵyldanatyn barlyq mekemelerdi bir organǵa – Qazaq jerhalkomatynyń (Kaznarkomzem) Jerge ornalastyrý basqarmasyna meılinshe shapshań baǵyndyrý týraly máseleni úzildi-kesildi qoıý QazOAK-ke usynylsyn». Bul sheshim de oryndalǵan joq. Ult komýnıseriniń tabandylyǵy nátıjesinde 1925 jylǵy jeltoqsanda qazaq ólkelik 5-partkonferensıa  esep berilgen merzimdi «tarıhqa qazaq jerin jınaý kezeńi jáne qazaq memlekettigin uıymdastyrý salasyndaǵy alǵashqy qadamdar retinde kiredi» dep atady. Sosyn: «...jerge ornalastyrý salasynda – birinshi kezekte turǵylyqty halyqqa, ásirese otyryqshylyqqa aýysa bastaǵan kóshpendilerge qatysty mindet qoıý kerek. Sonymen bir mezgilde ulttyq azshylyqtyń otyryqshy eńbekshil sharýa turǵyndarynyń, ásirese onyń kedeı jáne ortasha bóliginiń  tilekteri nazardan shyǵarylmasyn», – degen qaýly aldy. Jetkilikti dárejede ádil, basqa halyqtyń da múddesin kemsitpeıtin osy qaýly da  oryndaýsyz qaldy. Al 1927 jylǵy ólkelik 6-parkonferensıada ol múldem teris baǵalanyp, kúshi joıyldy... 

1925 jylǵy qyrkúıekte BK(b)P Ortalyq Komıteti Qazaqstandy basqarýǵa  Fılıpp Goloshekın syndy emıssaryn jibergen-di. Ol ulttyq múddege qyzmet etetin sheshimderdi qıly bólshevıktik aıla-amal qoldana otyryp,  joqqa shyǵardy. Sóıtip, uzamaı,   totalıtarlyq oılaý júıesiniń qazaqstandyq «uly qurylysshysy», ıaǵnı, sol kezgi qaıratkerlerdiń ózderi atap aıtqandaı, dıktator bolyp shyǵa keldi. Osynaý stalınshil kósem ólkelik 5- jáne 6-partkonferensıalarda saıası ómirden, oqý-aǵartý isinen «alashordashylar» men solarǵa ıdeıalastardy alastaý josparyn tıanaqtady. Intellıgensıanyń sana-sezimin «qyrnaý» («nıvelırovka») arqyly tegistep, birizdi arnaǵa túsirý qajettigin «dáleldedi». Komýnıserdiń dástúrli aýyl ómirine kózqarastaryndaǵy «azamattyq bitim» (S. Sadýaqasov) jáne «azamattyq soǵys» (O. Jandosov) dep tujyrymdalarlyq saıası baǵyttarǵa «tóreshi» bolyp,   aýyldas-týystar arasyna  tap synasyn qaǵýdyń, sóıtip aǵaıyndy aǵaıynǵa óshiktirýdiń  saıası-ıdeıalyq tuǵyryn somdady. Uzamaı partıanyń «dana» basshylyǵymen qulaq kúıi keltirilgen qazaq ókimeti  qazaq aýyldarynda «Kishi Qazan» órtin tutatýdyń naqty  sharalaryn júrgizýdi qolǵa aldy...  1928 jylǵy 27 tamyzda Qazatkomnyń arnaıy  dekreti shyqty, Qazatkom men halkomkeńes baı qojalyqtaryn tárkileý týraly qaýly aldy. Tez arada baılardyń mal-múlikterin tárkileý naýqany bastalyp ketti. Onyń revolúsıalyq sıpaty 1928 jylǵy 13 qyrkúıekte tárkileýge qarsylyq áreket úshin qylmystyq jaýaptylyq jáne asa iri ári jartylaı feodal baılardy jer aýdarý týraly shyǵarylǵan qaýlymen kúsheıe tústi. Tárkileý sońynan iri kólemdegi saıası repressıalardyń «Alash isi» atanǵan alǵashqy tolqyny týdy. «Keńes ókimetiniń qas-dushpandaryn» túrmege tyǵa otyryp, qazaqstandyq bılik 1930 jylǵy 19 aqpanda jappaı ujymdastyrý aımaqtaryndaǵy aýyl sharýashylyǵyn sosıalısik túrǵyda qaıta qurýdy nyǵaıtý jáne kýlaktar men baılarǵa qarsy kúresý jónindegi is-sharalary týraly qaýly qabyldady. Ókimettiń tárkileý men ujymdastyrýdaǵy solaqaılyqtary halyq kóterilisterin  týǵyzǵany, olardy áskerı kúshpen basyp-janshý oryn alǵany, ıaǵnı tárkileý-ujymdastyrý naýqandarynyń jańa sıpatty otarlyq soǵystarmen astasqany málim. Sonyń bári el-jurtty jańa alapat apat ıirimine qulatty.

Ulttyq Apattyń úshinshi, eń qasiretti kezeńine aınalǵan sol 1931–1933 jyldary halyqtyń jartysy qyryldy, shamasy jetkender – tiri qalǵandardyń úshten biri – bosyp basqa ólkelerge, shet elderge ótip ketti, dástúrli sharýashylyq múldem turalady, mal basy on-on eki ese azaıdy. Bul kezeń jaıynda jarıalanǵan jantúrshigerlik estelikter, qujattar mol. Áli jınalmaǵany, el ishinde jatqany qanshama... Monarhıa qular qarsańdaǵy alty mıllıondyq qazaqtyń tóńkeris týyn kótergen sosıalısik federasıa quramynda boı túzegen avtonomıalyq respýblıkasyndaǵy jalpy sany qylmysty saıasat silkinisterine toly on alty jylda – Ulttyq Apattyń atalǵan úsh  kezeńinde – úsh esege jýyq kemidi. Dálirek aıtqanda, – ony úsh esege jýyq kemitti. Iaǵnı tikeleı tórt mıllıondaı janǵa ólim qushtyrdy. 1917–1933 jyldar boıy. Bólshevıktik genosıd. Sondyqtan da asharshylyq tarıhyna erekshe mán berip qaraý lázim. Adamzatqa máńgi eskertý jasap turý úshin. Keleshekte de tap kelýi múmkin sondaı apattardan saqtandyrý úshin. Azamattar boıynda shynaıy demokratıalyq qundylyqtar qalyptastyrý úshin. Elimizdiń, Tá- ýelsizdigimizdiń týyn ustar bolashaq azamattardy tarıhpen tárbıeleý úshin. Al bul úshin – ilgeride eske salynǵan,  osy maqala avtorlarynyń biri budan bes jyl buryn dáıektegen eskertkish-panteon ornatý ıdeıasyna qaıta oralý lázim.

3.

Bizdiń ortaǵa salar oıymyzdyń mánisi nede, dánegi qandaı? Aldymen, keıbir atqarylǵan jumysty shola keteıik. «Ádilet» – qoǵamdyq uıym. Ol ómirge  shynaıy halyqtyq múddege qyzmet etetin úlken baǵdarlamamen keldi. Degenmen onyń josparlaǵandaryn júzege asyrýdy tek qana  memlekettik qoldaý  múmkin etkenin moıyndaý jón.  Solaı bolýy zańdy da. Jurtshyl