2018 jyldyń 19-24 qarasha kúnderi QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi Til saıasaty komıteti tóraǵasynyń orynbasary Ǵ.Meldeshov, «Til-Qazyna» ulttyq ortalyǵynyń qyzmetkerleri Q.Kúderınova, D.Ospanova jáne A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń profesorlary A.Aldash pen Z.Bazarbaeva latyn grafıkasyndaǵy túrki álipbıleri men emle erejelerine zertteýler júrgizý jáne túrki ǵalymdarymen tájirıbe almasý maqsatynda Stambýl, Ankara qalalaryna ǵylymı issaparǵa baryp keldi.

İssapar 20-21 qarashada Stambul qalasynda ótken «Qazirgi túrik álipbıleri» İİ halyqaralyq sımpozıýmyna oraı uıymdastyryldy. Tarıhta ekinshi ret ótip otyrǵan bul sımpozıým Marmara ýnıversıteti Túrkologıalyq zerteýler ınstıtýtynda qaıyra shaqyrylǵan bolatyn. Óıtkeni bul 1926 jylǵy Baký quryltaıynyń, 1991 jylǵy 18-20 qarasha kúnderinde ótken «Qazirgi túrik álipbıleri» sımpozıýmynyń jalǵasy edi. Quryltaılardyń túrki halyqtary úshin tarıhı mańyzy boldy. Mysaly, 1926 jyly 26 aqpan men 5 naýryz  aralyǵynda ótken Baký quryltaıynan keıin 6 naýryzda barlyq túrki jazýlaryn latyn grafıkasyna kóshirý qolǵa alyndy. Barsha túrki halqynyń zıalylary K.Iýdahın, N.F.Iakovlev, A.N.Samoılovıch, V.V.Bartold, N.I.Ashmarın, L.V.Sherba syndy Reseı ǵalymdary, A.Baıtursynuly, E.Omarov, N.Tórequlov, T.Shonanuly, B.Súleıuly tárizdi qazaq bilimpazdary bas qosqan, túrki halyqtarynyń tili men jazýyn jańa beleske kótergen tarıhı oqıǵa osy quryltaıdan keıin bastaldy. Sıeze emle, jazý máseleleri boıynsha L.V.Sherba, N.F.Iakovlev, L.I. Jırkov, Ǵ.Sharaf, A.Baıtursynuly, N.Tórequlov, E.Omarovtar baıandama jasady. 

         Al 1991 jylǵy 18-20 qarasha kúnderi ótken «Túrki álipbıleriniń» İ sımpozıýmy Keńester Odaǵy quramynan shyqqan túrki tilderiniń latyn álipbıin qabyldaýlaryna jol ashty. Qazaq sanasyna latyn álipbıi degen uǵymdy engizgen, «kırıl álipbıiniń bodandyǵynda júrmiz» degen túsinikterdi oıatqan bul sharanyń jańǵyryǵy búginde latyn álipbıin tańdaýymyzǵa ákeldi. Alǵash ret qazaq jazýyn latyn álipbıine kóshirý týraly Elbasyna usynys aıtqan akademık Ábdýálı Qaıdar bul sharadan qaıtqanda sımpozıýmda qabyldanǵan ortaq túrki álipbıi negizinde qazaq jazýynyń jańa álipbıin jasaǵan edi. «Latyn álipbıiniń bolashaǵy zor» degen maqalasynan («Ana tili» gazeti, 1993j. 24 qazan) bastaý alǵan latyn álipbıleriniń sherýi osylaı bastalǵan-dy. Sol sımpozıýmǵa qatysqan bashqurt, tatar, ózbek, qyrǵyz, ázerbaıjan, túrkimen, gagaýyz ǵalymdary óz eliniń jazýyna reforma jasaýǵa bekinip, ortaq álipbı jobasyna taban tireıtin boldy. Alaıda ortaq jobadaǵy 34 áriptiń ekeýin – ázirbaıjan, onyn – ózbek, qaraqalpaq álipbıleri, segizin – túrkimen álipbıi paıdalanbady. Sóıtip, túrki halyqtarynyń latynnegizdi álipbılerinde árip aıyrmashylyǵy ulǵaıa berdi. Degenmen dıakrıtıkalyq tańbalar ortaq túrki álipbıinen alshaqtaı qoımady. Biraq qazaq jazýynyń jańa turpatty álipbıinde  akýt dıakrıtıkasynyń alynýy, 1995 jyly ózbek jazýynyń ortaq jobadan bas tartqanymen, endigi jerde qaıtadan ortaq túrki álipbıi áripterin paıdalanýǵa kósheıin dep jatqany, ázerbaıjan emlesine jasalǵan ózgerister «Qazirgi túrik álipbıleri» atty halyqaralyq sımpozıýmyn qaıtara shaqyrtyp otyr.    

Sımpozıýmǵa Qazaqstannan A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory Erden Qajybek, A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri , profesor Álimhan Júnisbek  qatysty. Birinshi kúninde qatysýshylar tarıhı basqosýmen bir-birin quttyqtap jatty, 1991 jylǵy alǵashqy jıynǵa tarıhı sholý jasady. Osy kúni qazaq emleshileri úshin jospardan tys keshki májilis shaqyrylyp, qazaq tili emle erejeleriniń jańa jobasy talqylandy. Túrkıanyń beldi ǵalymy Ahmet Bıjan Erjılasýn bastap, Mıchıgan ýnıversıtetiniń profesory Tımýr Qojauǵly qoldap, Túrik tili qoǵamynyń dırektory Gúrer Gúlsevın, Túrkitaný zertteýler ınstıtýtynyń profesory Ózlem Denız Iylmaz, Arabaev atyndaǵy Qyrǵyz memlekettik ýnıversıtetiniń profesory Syrtbaı Mýsaev, Tashbolot Sadyqov,  Ázerbaıjan Til bilimi ınstıtýtynyń dosenti Elchın Ibragımov, Baký ýnıversıtetiniń profesory Rúfet Rústemov mańyzdy pikir bildirdi. Túrkilik latyn tájirıbelerimen bólisti, qazaq jazýyndaǵy shettildik sózderdi ıgerý modelderi oılandyratynyn aıtty. Sondaı-aq «Til-Qazyna» ulttyq ortalyǵynyń ashylýymen quttyqtady.

Ekinshi kún túrki tilderiniń jańa álipbıge ótý tájirıbeleri, emle erejelerindegi erekshelikter, jalpy túrkige ortaq tańbalar, pernetaqta máseleleri talqylanyp, otyrys sońynda qarar qabyldandy.

          İssapar Ankara qalasyndaǵy ǵylymı keńeske ulasty. 23 qarasha kúni «Túrik tili qoǵamy» (TDK) qazaqstandyq ǵalymdardy qabyldady. Qoǵam qyzmetimen, kitaphana qorymen, ǵylymı baǵyttarymen tanystyrdy. Túrik ǵalymdaryna «Qazaq tili emle erejesiniń jobasy» kitapsha retinde taratylyp, emledegi jańalyqtar tanystyryldy. Termın sózderdi tańbalaýda túrkilik tájirıbeni saralaý úshin TDK mamandary bizdiń ǵalymdar qoıǵan saýaldarǵa jazbasha jaýap qaıtaratyn bolyp kelisildi. «Til-Qazyna» ulttyq ortalyǵy men «Túrik tili qoǵamy» baılanysyn ornatý jáne nyǵaıtý jumystary josparlandy.

Quralaı Kúderınova