Túrkistan oblysynyń ákimi Janseıit Túımebaevtyń nazaryna!

Qamshy.kz  aqparattyq portaly kótergen másele shyn máninde oılanatyn jaıt. Sondyqtan bul máseleni oblystyq ákimshilik aldaǵy ýaqytta nazardan tys qaldyrmaıdy  dep senemiz.

***

 Taıaýda oblys ortalyǵy statýsyn alǵan  qasıetti Túrkistandaǵy Áziret Sultan  memlekettik tarıhı-mádenı qoryq-mýzeıine tıesili aýmaqta  ejelden evreı qorymy ornalasqan. Júrmegen jeri, barmaǵan eli joq Musa paıǵambardyń úmbetteri  basqa jer tappaǵandaı, ólisiniń súıegin  haq musylman úshin qasıetti keseneniń naq túbine ákep jerlepti.

 Bolashaqta túrki áleminiń ortalyǵy bolatyndyqtan,  endi álemge áıgili Qoja Ahmet kesenesi mańaıyn keńeıtý ári kórkeıtý jumystary qyzý qolǵa alynatyny belgili. Kesene  tórt taraptan da túgel  kórinip turý úshin oǵan baratyn kóshelerdegi turǵyn úılerdi buzý, turǵyndaryn basqa jaqqa kóshirý jedel qolǵa alynatyny aıqyn. Onyń bárine jergilikti turǵyndar túsinistikpen qaraıtynyna senimdimiz. Biraq, Qoja Ahmet qoryq-mýzeıine tıesili aýmaqta ornalasqan evreı qorymyn qaıtpekpiz?  Elimizdegi evreı mádenı ortalyǵyna salsań, ony olar mádenı mura retinde qaldyrǵandy qalaıtyny haq. Jáne ony ustap turýǵa  aqsha tabatyny da aıqyn. Al qorymdy kóshirsek,  oǵan ne deıdi? Álemdi bılep otyrǵan  evreıler erteń shý-shurqan  shyǵarmaı ma? Alystaǵy Izraılge deıin  jaltaqtap júrmeımiz be? Osy máseleni, «ógiz de ólmeıtindeı, arba da synbaıtyndaı» etip,   erterek typ-tynysh sheship alý kerek sekildi. Bizdińshe, ol ıýdeı     qorymy qalaı da basqa jaqqa kóshirilýi kerek.

 Túrkistanǵa evreılerdiń qaı zamanda taban tiregenin anyq bilmeımiz. Múmkin  Samarqant jaqtan Ámir Temirmen ilesip keldi me, álde Túrkistan Qoqan handyǵyna qaraǵan tusta keldi me eken? Áıteýir kóne kózder shaharda evreı kvartaly men sınagoga biz esimizdi biletin kezden bar deıdi. Jergilikti evreıler shashtaraz, etikshi, tiginshi bolypty.  Biraq  bári aýqatty turǵan desedi. Molasyna deıin tas dýalmen qorshap tastaǵan. Osy evreı qorymynan 1975 jyly temir tabyttan  ıahýdılerdiń  qasıetti kitaby Táýrat (Tora) tabylyp, el-jurt bir dúrlikken. Basynda onyń Táýrat ekenin  bilmegen. Uzyndyǵy 26 metrlik, eni 60 santımerlik  terige qaı tilde jazylǵany belgisiz kóne qoljazba tabylǵany týraly habar Qazaqstandy bılep turǵan  Qonaevtyń  da qulaǵyna jetedi. 1976 jyly Mádenı eskertkishterdi qorǵaý qoǵamy M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Edige Tursynovty Almatydan arnaıy issaparǵa jiberedi. Oǵan Shymkentten ǵalym Baýyrjan Baıtanaev bastaǵan top qosylady.  Komısıa teksere kelgende qoljazbanyń kóne ıvrıt tilinde jazylǵany anyqtalyp, ary qaraı lenıngradtyq ǵalymdar onyń HII ǵasyrǵa jatatyn tarıhı asa mańyzdy Táýrat kitaby ekenin anyqtap, zertteýge kirisedi.

2000 jyldary Túrkistannan taǵy da evreıdiń eski kitaptary tabylǵan. Sóıtse, 1998 jyly  Izraıl men Amerıkaǵa kóshken  Buhar evreıleriniń sońǵy tolqyny  qasıetti kitaptary men túrli qujattaryn  álgi ıahýdılerdiń molasyna  kómip ketipti. Sirá, kedennen báribir ótkizbeıdi dese kerek. Qatty jaýǵan jaýynnan qorymdy qaıbir jyly sý basqanda, álgi kómilgen kitaptardyń shet-jaǵasy kórinip qalady da, taýyp alǵan kúzetshi olardy Áziret Sultan mýzeıiniń kitaphanasyna  saqtaýǵa ótkizipti. Qazir mýzeı qorynda bolsa kerek. Elimizdegi evreı mádenı ortalyǵy «kitaptar qasıetti salt boıynsha kómilgendikten tıispeý kerek edi» degeni bolmasa, basqadaı shara qoldanbapty.

Túrkistandaǵy evreı qorymyna negizinen  Buhar evreıleri jerlenipti. Soǵys kezinde kelgen polshalyq evreıler de, kentaýlyq evreıler de ólgen soń osynda qoıylypty. Evreıdiń eski salty oıynsha erkek pen áıel qatar jerlenbeıdi. Ol salttyń  saqtalǵan-saqtalmaǵanyn bilmeımiz. Jylda álemniń ár túkpirinen evreıler osy molaǵa kep táý etip ketetin kórinedi. Munda sońǵy evreıdiń jerlengenine bilkim. bálkim, elý, bálkim, qyryq jyl ótken shyǵar.  Musylman  zańy boıynsha, súıek qýraǵan otyz jyldan soń halyq qajeti úshin  molany kóshirip, ornyna qala salýǵa bolady. Iaǵnı evreı  qorymy kóshirilse, sharıǵatqa shet emes.

Túrkistannan qazir tiri evreı tappaısyz. Týrıser bolmasa.  Áıdik qulpytastary jarqyraǵan qorymy  týraly  bilgenimizdi aıttyq. Almatynyń Raıymbek kóshesinde  jasyl-jelekti  jerde ornalasqan evreı qorymynda jóıitterdiń bir áýlıesi jatqan kórinedi, soǵan  álemniń ár túkpirinen ıýdeıler kep tabynyp jatady eken. Sol sekildi, Qoja Ahmettiń naq janyndaǵy evreı qorymynan da jóıittiń bir áýlıesi tabylyp, túbinde bir jaǵyna musylmandar, bir jaǵyna evreıler táý etetindeı, ortasyna Palestınadaǵydaı qabyrǵa turǵyzylyp júrmese bolǵany da. Aıtqan jerden aýlaq, árıne...  

Tóreǵalı TÁSHENOV