«Qazir qazaq ulty birin-biri izdemeıtin, birin-biri túsinbeıtin, birin-biri jatyrqaıtyn, biriniń aıtqanyn ekinshisi ersi kóretin, bir-birimen ortaq til tabysa almaıtyn bólek-bólek eki ultqa aınaldy. Sebebi, olarda - orystildi qazaqtarda ulttyq til, ulttyq rýh, ulttyq namys joq. Qazaqtyqqa tán eshqandaı belgi-beder joq».
Qabdesh Jumadilov
Iá, Qabdesh aǵa ne aıtsa da, sólin shyǵaryp, qanyn sorǵalatyp jazatyn qalamger. Qalamy qarýly, tili qylysh jazýshynyń eńbekterin oqyp, únin estip júrmiz.
«Aıta aıta Altaıdy, Jamal apaı qartaıdy» demekshi, qansha qartaısaq ta, qazaqtyń halin, tiliniń taǵdyryn aıtýdan sharshamaýymyz kerek. Men aıtpasam, siz aıtpasańyz, keler urpaq kimnen tálim alyp, qalaı óz tarıhyn bilmek?! «Qazaqtyń kósegesi qashan kógeredi» dep kókseýmen qansha ǵulamalar ótti, bul jalǵannan. «Oıan, qazaq!» dep qazaqtyń qamyn oılap ótken uly tulǵalardyń urany «Oılan, qazaqqa!» aınaldy. Qazaqtyń qamyn ár qazaq ózi oılaýy kerek. Ultynyń, urpaǵynyń taǵdyryn tereń oılaǵan, bolashaǵyna boılaǵan ár azamat óz basynyń qadir-qasıetin bilse, qadirlese, qalaıda bir paıdaly is tyndyrýy tıis. Bul – azamattyq borysh, adamı qasıet. Hakim Abaı: «Bizdiń qazaqtyń dostyǵy, dushpandyǵy, maqtany, myqtylyǵy, mal izdeýi, jurt tanýy eshbir halyqqa uqsamaıdy» - dep edi. Iá, qazaq halqynyń keńdiginde, myqtylyǵy men maqtanshaqtyǵynda sóz joq, esh musylman halqy teńespeıdi. Men óz tarapymnan qazaǵymnyń basqa jurtqa elikteýi men sol basqa jurttyń tilin ǵana emes, dilin de qabyldaýy eshbir halyqqa uqsamaıdy-aý degen oıǵa qalamyn. Nege deseńiz, bir otbasynda ata-anasy qany qazaq bola otyryp, bala-shaǵa, qala berdi, týǵan-týystarmen ózge tilde esh múdirmeı, kedergisiz saıraıdy da, óz ana tiline kelgende, qaqalyp-shashalyp, shatpaqtap, batpaqtap shúldirleı qalady. Qalada ósip, taza orystanǵan ortada qalyptasqan qazaqqa túsinistikpen qarap, «Iá, oıyn jetkize almaı tur, oryssha aıta ǵoı» dep qolpashtap jiberetinimiz de ras. Namys qaıda? Al, endi keshe ǵana aýyldan tildiń tunyǵyna toıyp, salt-dástúrdiń ýyzyna qanyp kelgen ul-qyzdarymyzdyń búginde qalaǵa kele sala tilin burap, ózge tilde (qate-qate bolsa da) shúldirleı qalatynyn qalaı túsinsek eken? Kúlkili-aq! Sonda, ol qaı ulttyń ókili boldy?! Óz tilińnen nege sonsha jeridi eken, bul jastar? Jastar ǵana emes, jasamystarymyzdyń da jaǵdaıy solaı. Kúrsinesiń de, qoıasyń. Bul jaqsy qasıet emes, tek – til qasireti! Qala jaǵdaıynda (Keńes dáýiri) qazaq mektebin sham alyp izdep tappaǵandyqtan, amalsyzdyqtan oryssha oqydyq dep aqtaldyq. Endi she? Táýelsiz boldyq, tilimiz táýelsiz bolǵanda týylǵan bala óz ana tilinde nege sóılemeıdi?! Óz elinde, óz memleketinde óz ana tilin aqsha tólep úırenip jatqan birde-bir basqa el balasyn estigen de, kórgen de emespiz. Mundaı sorlaǵandyq eshbir halyqta joq shyǵar. Óz tilinen ózi jerigen degen sóz – óziniń anasynyń sútinen ósken soń jıirkengen degen sóz. Basqa teńeý tappadym. «Aıtpasa sózdiń atasy óledi» degen bar. Ár nárseni salystyra júrip saralaısyń ǵoı, árıne. Taǵdyr tálkegimen tórtkúl dúnıeniń tórt buryshynan atajurtyna oralǵan qandastarymyzdan úlgi alaıyqshy! Birneshe jyldar boıy shetten elge oralǵan qandastarymyzdyń urpaqtaryna, ıaǵnı shákirtterge dáris berdim. Sonda deımin-aý, týǵan topyraǵynan alysta júrgen, eseıgen, (18-20 jylyn) ózge jurtta ótkizgen qarakóz jastarymyz qalaı ǵana ana tilin umytpaı, áýelimde, sózdiń maıyn tamyzyp, aıyzyńdy qandyryp sóıleıtin deńgeıde kelgenderine tańdanbasqa lajyń joq. Osyndaıda, jergilikti jastarǵa «Qolda barda altynnyń qadiri joq» degim keledi.
Jasyratyny joq, búginderi umytyla bastaǵan, tipti kórinbeıtin qos burymdy, qolań shashty, bıazy minezdi qarapaıym qyzdar men qazaqy ór minezin saqtaǵan, qajymaıtyn qaıratty, namysty (ásirese, qyz balaǵa qatysty) jas jigitter legi keledi. Atajurtqa oralǵan jastar ulttyq tilge, dinge, salt-dástúrimizge esh syzat túsirmeı, kóziniń qarashyǵyndaı saqtap kelgen. Ata-baba topyraǵynan jyraqta júrse de, ata saltyn, dástúrin, eń keregi - tilin umytpaǵan. Olar da qostildi, ózge tilde saıraı jóneletin de shyǵar, biraq, bir sóılem ishinde bir túıir ózge sóz qosyp sóılegenin estigen emespiz. Bul - tilge degen, ultqa degen syı-qurmet.
«Úninen, tilinen, jerinen, dininen aıyrylǵan halyq jer betinen joıylyp ketedi» degen Ál-Farabı babamyzdyń sózin eskersek, jahandaný jaǵdaıynda ár qazaqty til taǵdyry tolǵandyrýy kerek.
Sóz basynda aıtqanymdaı, qazaqtyń qonaqjaılylyǵy, keńpeıildiligi eshbir halyqqa uqsamaıdy degenge dálel joq emes. Qasiretke toly taǵdyr tálkegi qaı halyqtyń basynan ótpegen. Sonaý ótken ǵasyrdyń 40-jyldary qýǵyn-súrginge ushyrap, jer aýdarylǵan qanshama halyq ókilderin qazaq halqy keń qoltyǵyna syıǵyzdy, panalatty. Úıiniń bir buryshy túgil, jerin de berdi, jaıǵasty, urpaǵy tarap jatyr. Durys-aq, keń bolsań, kem bolmaısyń degen sol 40-jyldary qazaq jerine jer aýdarylyp kelip, qonystanyp qalyp qoıǵan jandardyń biri – Gerold Belger. Qazaqty bir kisideı jaqsy kórgen, qazaq halqynyń abyroıyn kótergen, otanshyl, ulty - nemis, jany - qazaq, úsh tilde de emin-erkin sóıleı de, jaza da bilgen, artyna óshpes mura qaldyrǵan Geraǵany bilmeıtin jan joq.
Gerold Belger týraly aıtarymyz kóp, biraq, myna qaǵaz beti jetpeıdi-aý! Povoljeden jer aýdarylyp kelgen tórt jasar nemis balasy tektiligimen, qabilettiligimen sol kezdegi ustazdardyń kózine túsip, qazaq mektebin úzdik bitiredi. Qazaqty álemge tanytqan uly Abaıdyń óleńderin jatqa aıtyp, qazaq halqynyń sóz ónerin, rýhanı bolmysyn boıyna sińirip ósedi. Qazirgi tańda qazaq tilinde taza sóıleıtin ózge ult ókilderi joq emes. Tańǵalatyn da eshteńe joq, másele sóıleı alǵanda emes, másele qazaqtyń tili úshin namysyn jyrtyp, shyn jany ashyp, shynaıy shyryldap ótken, qanshama tilge qatysty eńbek jazyp, ter tókken, ózge ulttyń ókili jóninde aıtpaqpyn. Geraǵańnyń kóziniń tirisinde jazýshy, jýrnalıs, qalamgerlerdiń birqatary kezdesip, jıi suhbattasyp, pikir alysqan eken. Mysaly:
«Gerold Belger: «Meniń Germanıaǵa nege kóshpegenimdi bilesińder me?» - dedi. Úndegen joqpyz. «Sebebi, meniń Otanym bireý, ol – Qazaq eli. Meniń taqyrybym bireý, ol – qazaq taǵdyry. Men qazaqtan basqa eshkimdi kóz aldyma elestete almaımyn. Men Qazaqstannan basqa jerde ómir súre almaımyn. Men qazaqtar sıaqty et jeımin, qazy-qarta jeımin. Ony jemesem, tamaq jegen qurly bolmaımyn. Tek bolmysym ǵana emes, aýyratyn janym da, salatyn ánim de qazaq bolyp ketken. Endi ana jaqqa ketsem de, qazaqsha ketetin shyǵarmyn. Eger de olaı-bulaı bolyp jatsam, meni dabyrlatpaı, qarapaıym ǵana Keńsaıǵa qoıyńdar. Men úshin bir keńshilik jasańdar. Onda meniń dostarym jatyr. Solarmen birge qazaqtyń rýhyn kúzetip jatýǵa múmkindik berińder dep aryz da jazyp qoıǵanmyn. Meniń Germanıaǵa qonys aýdarmaǵanymnyń birden-bir sebebi – osy» («Gerold Belger kim?», 175-bet).
Jan dúnıeń jylap, jabyrqap, júregiń tebirenip, tula boıyńdy shymyrlatyp, saı-súıegińdi syzdatatyn ne degen kóregendilik deseńizshi! Al, ne deısiz? Sóz joq. Qanymyz qazaq bolǵanmen, janymyz qazaq bola almaı júrgenimizdi jasyrmaıyq. Ultjandy bolýdy, halqyn súıýdi, dástúr-saltyńdy dáripteýdi, elin, jerin qımaıtyn otanshyl bolýdy, ulty basqa bolsa da, jany qazaq bolyp qalyptasqan Geraǵadan keıbir qazaq baýyrlarymyz úırense ǵoı, shirkin! Gerold Belger: «Óz basym qazaqtardy 1941 jyldan beri bilemin. Biraq, sol kezdegi men qazirgi qazaq arasynda eshbir uqsastyq joq dep aıtyp kelemin. Aıyrmasy jer men kókteı. Menińshe, qazaqtyń alǵanynan joǵaltqany kóp. Buryn qazaq aýylyna bara qalsań, ıtterine deıin basqa bolatyn. Aldyńnan qarsy alýǵa shyǵyp, bir-eki úrgennen keıin quıryǵyn bulǵańdatyp, úıine, qojaıynyna kelip beıne bir «men saǵan qonaq ákeldim, sen ne istep tursyń?» degendeı úretin-di. Qazir she? It te ashýly, qojaıyn da kóńilsiz. Aýyldy joǵaltqanymyz janyma batady» («Gerold Belger kim?», 152-bet).
Bári ras. Qazir alys týys, jekjat-jurattar túgili, jaqynyń da birin-biri izdemeıtin halge jettik. Synaıtyn, mineıtin, kóre almaıtyn, birin-biri tosyrqaıtyn, birine-biri zıan keltiretin, qýanyshyn, qýanǵanyn birge bólispeıtin, bir-biriniń jetistigine, abyroıyna, ıgilikti isterine ishtarlyqpen qaraıtyn qyzǵanysh degen derttiń túri paıda boldy. Ulttyq qundylyqtyń quldyraýynan dál osyndaı qoǵam qalyptasýda. Sebebi nede deýińiz oryndy. Másele sonda. Maqala basynda sóz bolǵan sonaý qýǵyn-súrgin zobalań jyldary ulty basqa, tili de, dini de bóten, jer aýdarylyp kelgen jandardy ózgesiń dep ózeginen teppeı, keńpeıildilik tanytyp, qushaq jaıyp qarsy alǵan qazaq jurty bolatyn. Baspanasy tar bolsa da, nıetteri túzý, peıilderi keń edi. Saıyp kelgende, dúnıe-múlki joq kedeı bolǵanmen, ıman baılyǵy basym edi. Imany baıdyń berekesi de, birligi de, tatýlyǵy da kúshti bolǵan qashanda. Geraǵa sol zamandaǵy peıili keń qazaqtyń ishinde ósti, er jetti, azamat bolyp qalyptasty. Endi sony ańsaıdy, sol ımandy urpaq ósirgen qazaqtyń bolmysyn kókseıdi. Imany álsiz qoǵamnyń jastary uıattan jurdaı bolsa, ult bolashaǵy qalaı bolady dep alańdaıdy.
Endi birde, «Kazahskoe slovo» atty kitabynda: «Ázirbaıjan qyzy Asyly Osman, orys qyzy Nadejda Lýshnıkova qaryndasym úsheýmiz ana tilinde sóıleýge shalaqazaqtardy shaqyryp jatqanymyzǵa on jyl boldy, biraq shyǵyp jatqan nátıje az. Qazaq qyzdary orys tilinde sóıleýge qumar» («Gerold Belger kim?», 101-bet). Al, qandaı ýáj aıtasyz?! Qadiri ketken qaıran til...
Men týǵan jer
«Joqtyq qýyp Sibirden de,
Qazaq degen sińdik elge...
Deıtin atam rahattanyp,
Bıdaı kóje simirgende.
Men qazaqsha «apalaǵam»,
Men qazaqsha «atalaǵam»,
Sodan bermen sózim qazaq,
Sodan bermen ózim qazaq.
Mahabbattyń jazy ǵajap,
Qol ustasqan jarym qazaq,
Qyzym qazaq, ulym qazaq,
Qońyrqaılaý menen az-aq».
(N. Lýshnıkova)
Jyr dúldúli Jambyl babamyzdyń bosaǵasyn kelin bolyp attaǵan Nadejda apaı Andreıqyzy Lýshnıkova halqymyzdyń ulttyq salt-dástúrin bir qazaqtaı-aq baǵalaǵan, qarapaıym aýyl turmysyn, adamgershilikti, dostyqty jyrlaǵan aıtýly aıtysker aqyn. 40 jyldan astam ýaqyt ustazdyq etip, qazaqtyń qara domalaq balalaryna qazaq tili men ádebıetinen sabaq bergen. Uzaq jyldar halyq aqyny Úmbetáli Káribaevtyń shyǵarmashylyǵyn tereń zerttep, derekter jınap, bylaısha aıtqanda, tabanynan taýsyla júrip murajaı ashqan. Jambyl babasynyń qolynan alma jep, batasyn alǵan. «Jambyl babamyzdyń dombyrasyn kóterip, jyryn tógip, jalǵastyryp aıtyp júrgen ónerli jastar úshin mektep ashyp bersem, armansyz keter em bul jalǵannan» dep tebirenipti aqyn ana kezekti bir dúbirli basqosýda. Qalyń orman qazaq jurty men orys qyzy N.A. Lýshnıkova arasyn jibek jipteı jalǵastyrǵan óleńderinen tys, aıtysqa qosqan úlesiniń ózi bir tóbe. Kelin bop túsken áýletinde Náken jeńgeı, Nákentaı dep erkeletip, qurmetke bólense, aqyn kelin «Saǵynarsyńdar meni de», «Qazaqtyń bir qyzymyn» jáne t.b. shyǵarmalaryn, óleń-jyrlaryn artyna mol mura etip qaldyratyny sózsiz. Aqynnyń ózi aıtqandaı: «Qazaqtyń jyr kóginde qaldy-aý izim», «Tabynamyn júregine qazaqtyń» atty óleńderin jazyp, qazaqtyń bir ulynyń shańyraǵyn ustap, otyn jaqsa, qazaq jurty da aqyn qyzyn alaqanyna salyp, erkeletip keledi.
Kishipeıil adamnyń kisiligi sózinen tanylyp turady. Ultty súıýdi, tildi qurmetteýdi Gerold Belger, Nadejda Lýshnıkova sıaqty halyqqa adal qyzmet etken, jan tánimen sol halyqtyń tilin, dilin, qazaqy bolmysyn qurmettegen jandardan úlgi alyp, úırenýimiz kerek-aq sıaqty. Namysyńdy qamshylasa da, shyndyǵy sol. Oılan, qazaq degim keledi.
Hakim Abaı besinshi qara sózinde: «Kókirek tolǵan qaıǵy kisiniń ózine bıletpeı, boıyńdy shymyrlatyp, býynyńdy qurtyp, ıa kózden jas bolyp aǵady, ıa tilden sóz bolyp aǵady»-deıdi. Endeshe, Hakim Abaıdyń qara qyldy qaq jarǵan qara sózimen oıymdy qorytar bolsam, kókeıimdi kernegen, júregimdi syzdatqan osy bir syrymdy qazaqtyń bir qyzy retinde ulyqty uldarymyz bóten jurttyń saltyn úırenip sultany bolǵansha, óz ultyńdy ulyqtaıtyn ultany bolsa ǵoı, qyrmyzy qyzdarymyz jattyń jeteginde ketip, jasyǵy bolǵansha, óz eliniń asyly bolsashy dep batyryp bazyna aıttym, oqyrmanym!
Rysken Rahymqyzy Ábisheva
Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń aǵa oqytýshysy, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty,
Qazaqstan Jýrnalıser odaǵynyń múshesi
