Bul oqıǵanyń bolǵanyn, bolmaǵanyn kórgen adam joq. Estýimizshe, erte, erte, ertede, beımálim bir elde, bir kedeı adam ómir súripti. Beısharanyń júregi taza bolǵan eken desedi tanıtyndar. Bar baılyǵy sol – «jurtqa jaqsylyq jasasam eken!» - degen úlke-e-e-e-n armany bolypty. Ol zamanda qazirgideı emes, armandaýǵa shekteý qoıylmaıtyn bolsa kerek, kim kóringen, qalaǵan jerinde tura qalyp, oryndalmas armandardy emin-erkin armandaı beredi eken, armandaı beredi eken.
– Shirkin, jurnaqtaı ǵana jaǵdaıym bolsa, jurtty jaqsylyqpen jarylqap tastar edim! – dep, ah urady eken aq kóńil baıǵus.
Onyń bul esti sózin estigen el:
– Sonda, jaqsylyqtyń qandaı túrin, kimge, qalaı, qashan jasar ediń?- dep tamsanypty.
– Tek qana jaqsylyq jasar edim! Sál múmkindik berse boldy jaqsylyqtyn san túrin jasaýdyń san túrli amalyn tabar edim de, jurtty jarylqap tastar edim!
Bir kúni ol bıik taýdyń basyna shyǵyp, sybyrlap, jaratqanmen ońasha syrlasyp otyr eken. «O, meıirimi mol jaratýshy ıem, jurtqa jaqsylyq jasaıtyn tym bolmasa jarty kún mursha berseń...» - dep, kúbirlep otyrǵanda, saqaly beline túsken bir qart jolaýshy tý syrtynan:
– Óz-ózińmen kúbirlep, erniń jybyrlap, jaratqannan ne surap otyrsyń? – depti.
Álgi qartqa armanshyl beıbaq kóńildegisin kóldeı aǵyzyp, jurtqa jasar jaqsylyǵy ishine syımaı tesip shyǵar tesik tappaı jatqanyn jaıyp salady. Qarttyń dýaly aýyzy adam bolar balaǵa aıtatyn biraz aqyl aıtypty:
– «Jaqsylyq jasaımyn» - dep janyn jep júrgenniń alda-arty jalǵyz sen emes. Jaqsylyq jasaýdyń joly qandaı qıyn ekenin áýeli bilseń, sen bulaı julqynbas ediń. Zulymdyq arzan, al, jaqsylyqqa baǵa jetpeıdi. Jer betine jumyr basty pende jaratylǵaly beri jaqsylyq jasaǵan adam saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana.
Qarttyń sózi qulaǵynan ótse de mıyna jetpegen bolýy kerek, álgi beıshara armanynan alysqa qashpady:
– Men ózgelerge uqsamaımyn. Tek kóksegenimdi kórsetetin kósemdikke qol jetkizsem boldy, jamandyqty jerden qýam! Ash, jalańash, adam bolmaıdy, alaýyzdyq, aıǵaı-attan joıylady, halyq toıynady! Zulymdyqty bezdiremin, álemge tek meıirbandyq kezdiremin!
– Kókeıińdegi kóp eken, kózin tapsań bolǵany – deıdi kóneden kele jatqan aqsaqaldyń aýyzy, - Áı, biraq, qıyn! Qınalasyń-aý, bala! Jaqsylyq jasaýdyń ebin tappaı eseńgirep júrgen jalǵyz sen emes...
– Táıiri, bireýdi baqytty etýden ońaı ne bar!? – dep syp ete túsedi armanshyl ezý.
– Olaı bolsa, otyrma, – dedi qart, - jolǵa shyq. Kúnderdiń kúni bolǵanda, qıalyńnyń qıasyna shyǵatyn jerdiń shetine jetesiń!
Jaqsylyqqa jana qumar jaryqtyq dereý attandy. El kezip, jer sharlap, uzaq júredi. Júrgen jerinde ózegin órtegen ótinishin aıtyp, adamdardy baqytqa shomyldyryp, shattyqqa júzdirip qoıǵysy keletinin pash etip júredi.
Kúnderdiń kúni bolǵanda, aı júrip, kún júrip.tún júrip tań aldynda bir qalaǵa kez bolady. Qala túgel bıik qamalmen qorshalǵan eken, kiretin qaqpasyn zorǵa taýyp, ishine kiredi. Qalanyń ortasyndaǵy úlken alańǵa kelgende tań qalǵannan aýzy ashylyp qalady. Alańǵa jınalǵan halyqty kórseń sen tań qalmaq túgil, talyp qalar ediń! Qara qurym halyqqa san jetpeıdi! Eger men júz myń desem, sen – úsh júz myń der ediń. Sheti, shegi joq, teńizdeı tolqyǵan halyq.
Sol shýlaǵan kópke bul da kirdi. Bári birdeı keńirdek kerip attandap jatyr. Basyna bitken barlyq músheni qulaq jasap, tyńdap kórse, báriniń aıtary bir-aq áńgime:
– Ýa, halqym, ózderińe ózderińe jaqsylyqtan basqa tilerim joq! Qarǵalardyń kózin jetkizińder osyǵan, Padıshahtyń taǵyna meni otyrǵyzsyn! Men bárińdi baqytqa bóleımin. Ózennen shárbat aǵyzamyn, altynnan kópir salǵyzamyn, jańbyr ornyna aspannan shyryn jaýady, bir qolyńdy maıǵa, bir qolyńdy balǵa malyp, aýzyńnan tátti toqash ketpeıtin bolady. Beıbit ómir ornap, jaıma shýaq tynyshtyqtan jalyǵatyn bolasyńdar! Otandastar, aǵaıyndar! Qarǵalar meni padıshah etip saılasyn!
Muny estigen armanshyl beıbaq aljyp kete jazdady. Jalbalaqtap janyna qarasa, baıaǵy ózine jón siltegen, aq saqaly beline túsken shal tur.
– Ýa, armysyz, danagóıim! – dedi.
– Bar bol, balam.
– Bul qaladaǵylardyń muraty bireý eken, biraq, nege sonsha aıǵaılaıdy?
Aq saqal adamsha jaýap beredi:
– Bul pendeniń ár qaısysy tek ózim ǵana jaqsylyq jasaı alamyn deıdi. Qalaı jasaýdyń amalyn bilmeıdi, sondyqtan ...
– Únemi osylaı attan sala ma?
– Joq. Tek saılaý kezinde ǵana jan daýysy shyǵady. Jylyna bir ret saılaý ótip turady. Árkim óziniń saılanǵanyn qalaıdy.
– Nege?
– Tek ózinen basqa jan jaqsylyq jasaı almaıdy dep oılaıdy. Báriniń oıy sol. Zulymdyq jasaımyn degen aram oıly adam munda bolmaıdy.
– Sonda kim bolyp saılanǵysy keledi?
– Padıshah! Bul eldiń ereksheligi sol, bılik atadan balaǵa qalmaıdy.
– Jón delik, biraq, «Qarǵa, qarǵa» - dep qylǵynǵany nesi?
– Sebebi, padıshahty bul elde... qarǵalar saılaıdy.
Osy kezde aspan túnerip ketti. Kóktegi qarǵanyń kóptiginen kún kózi kórinbeı qaldy. Qarǵalar halyqtyń tóbesinien aınalyp, «qarq,qarq» qańqyldap usha bastaǵan kezde jerdegi jalbaryný údep ketti:
– Baýyrym, qarǵa! Qarǵa qaraǵym, qudaı úshin, meni, meni tańda, meni!
Qarqyldaǵan kóp qarǵanyń ishinen úlken bir qarǵa bólinip shyǵyp, tómendep, baıaǵy bizdiń aq kóńil, halyqtyń qamyn oılaǵan paqyrymyzdyń tóbesin aınalyp usha bastady. Aınalyp, aınalyp, «qarq» etti de álginiń basyna sańǵytyp joǵary usha jóneldi.
Alańdaǵy myńdaǵan adam oǵan qarap shý ete tústi:
– Sen úshten birine padıshah boldyń!
Bul sózdiń maǵynasy sanasyna sińbegen ol, álgi qarttan surady:
– Bulary nesi? Ne degeni?
– Bul eldiń zańy boıynsha, qarǵa bir adamnyń basyna úsh ret sańǵytý kerek. Sonda ǵana onyń basyna baqyt ornap, padıshah bolady. Sen qazir úshten birine saılandyń. Taǵy eki ret basyńdy qarǵa búldirsin deseń jaratqanǵa jalbaryn.
Dál osy sózdi kútip turǵandaı qarǵa taǵy da bizdiń beıbaqtyń basyna «bylsh» etkizdi.
Alańdaǵy jurt aıǵaı saldy:
– Sen úshtiń ekisine saılandyń!
Búkil jurt endi úshinshi ret qarǵanyń nájisin onyń basyna qıǵysy kelmedi ǵoı deımin, barlyǵy bas kıimderin sypyryp alyp, qarǵanyń quıryǵyn ańdydy.
– Qarǵa baýyrym, maǵan! Qaryndasym, qarǵa, meni tańda! İnim....
Biraq, qarǵa halyqqa qulaq aspady. Úshinshi rette de sol baıaǵy basqa «bylsh» etkizdi!
Taǵdyrdyń jazǵanyna amal bar ma?! Qala halqy sol adamdy tik kóterip aparyp taqqa otyrǵyzdy...
Jańa saılanǵan padıshahtyń biz biletin meıirimdi júregi ózine jasalǵan qarǵalardyń qaıyrymdylyǵyn úmytqan joq. Taqqa otyra sala jańa pármen berip, jarlyq shyǵardy. Baý-baqshalardaǵy qarǵalardyń esin shyǵaryp, úrkitetin qaraqshyny joıǵyzyp, tynysh júrgen qarǵany úrkitýge, aıaq asty qorqytýǵa tıym saldy. Qarǵaǵa tas atqandardy sotqa tartyp, qatań jazalady. Árbir shańyraq kúnine qarǵa úshin bir ýys dán sebetin boldy.
El eseńgirep ketti. Qarǵany qamqorlyqqa alǵan padıshahtyń elge eleńdeıtin murshasy bolmady. Sóıtip, bir jyl ótip, taǵy da saılaý boldy. Alańǵa jıylǵan jurt taǵy da qarǵaǵa jalbaryndy. Taǵy da elge jaqsylyq jasaıtyn jan ekenderin aıǵaılap aıtyp, qarǵanyń kózin jetkizbek boldy. Saılaý kúni aspanǵa kóterilgen qarǵa burynǵydan kóp boldy. Olardyń qarqylynan aspan kúrkirep, jer silkindi. Buryn padıshahty bir ǵana qarǵa saılaıtyn bolsa, bul joly on qarǵa padıshahqa rızashylyǵyn sezdirgisi kelip, óz qamqorshysyna qoldarynan bar kelgen jaqsylyǵyn aıamaı aspannan «bylsh, bylsh» etkizip, molynan sańǵytty.
Padıshah qaıta saılanǵan soń, qarǵaǵa degen qamqorlyǵyn údetti. Ár úıde jıyrma qarǵa asyraıtyn boldy. Olarǵa arnaıy úıshik saldyrdy. Mundaı meıirimge bólengen qarǵalar úndikteı bolyp semirdi.
Kózi ashyp-jumǵansha bir jyl ótip, taǵy da saılaý boldy. Halyq qansha narazy bolsa da basyńa qarǵa tyshpaǵan soń ne amal!? Bul joly júz qarǵa biraq sańǵytyp, basy saz balshyqqa shylqyǵan ol taǵy da padıshah boldy! Taǵy da jańa jarlyq shyqty: «Qarǵanyń ústinde bıt bolmasyn! Bıtin bir taldap terip, joıyp, júnin tarap, tyrnaǵyn boıap, quıryǵyn maılap qoıý kerek!»
Osyndaı jaıly kútim kórgen qarǵa balasy bir jylda qoshqardaı boldy. Kelesi saılaýdy bes júz «qoshqar –qarǵa» ár qaısysy úsh retten padıshahtyń basyna kókten sálem joldady.
Bizdiń meıirimdi padıshah o basta jaqsylyq jasaý úshin jaralǵan jan ekenin áste esten shyǵarǵan joq. Qarǵalardyń aldyndaǵy boryshyn adal ótedi. Qalanyń halqy qarǵalarǵa úıin tastap ózderi bosyp, taýǵa ketti. Bir jylda kútimi kelisken, baǵýy jaqsy qarǵalar ógizdeı boldy.
Kelesi saılaý kúninde aspandaǵy ógizdeı qarǵanyń daýysynan qulaq tundy. Olar da ózine osynsha meıirim-shapaǵatyn aıamaǵan adamǵa adaldyqpen jaýap bergisi keldi. Bul joly búkil qarǵa túgelimen padıshahqa degen alǵysyn aspannan kesek-kesek japa jaýǵyzyp bildirdi...
Qaıta saılanǵan baqyt ıesin kórýge jurt alańǵa jınaldy. Olar ne kórdi deısizder me? Taý bolyp úıilgen karǵanyń nájisine kómilip ólip jatqan padıshahty kórdi.
Jurt qýaǵannan aıǵaı saldy:
– Qarǵa baýyrym, meni tańda, meni! Qaraǵym, qaryndasym, qarǵa meni, meni ...
Ázız Nesın
Aýdarǵan: Asqar Naımantaev
Usynǵan: Maqpal Sembaı
