Baıaǵyda bireý úlken ǵulamaǵa baryp «ómirimniń sońyna deıin baqytty, sátti bolýym úshin ne qajet» dep surapty. Sonda ǵulama ol úshin urpaǵyńa kásiptiń kózin tabýǵa úıret» degen eken.
Ras, qazir qolyna qomaqty qarjy ustaǵysy keletin, ámıanyndaǵy tıyn-tebendi kóbeıtsem dep armandaıtyn adamdardyń sany artyp-aq keledi. Tipti qazirginiń balasyna deıin áke-sheshesi «usaq-túıegińdi túgendersiń» dep beretin qarjyny tyqpyshtap jınaýǵa beıim. Muny qaısybireýler «naryq zańyna yńǵaılaný» dep te túsinedi. Al bul, shynymen, naryqtyń zańyn uǵyný ma?
Naq osy aqsha jınaý týrasynda qarjygerler arasynda bir qyzyq mysal bar: kezinde álemdik turǵyda qurysh quıýdyń alpaýyty sanalǵan Endrú Karnegı: «Men óz ómirimniń birinshi jartysyn aqsha jınaýǵa jumsaımyn. Al ómirimniń ekinshi jartysyn sol jınaǵan aqshamdy taratyp berýge arnaımyn» degen eken. Karnegı alǵa qoıǵan osy maqsatymen jigerlenip, aqsha jınaýǵa degen yqylasy artqany sonshalyq, ómiriniń birinshi jartysynda 450 mln dollar qarjy jınaǵan eken. Sóıtip, rasymen de, ol ómiriniń sońǵy kezinde jıǵan qarjysynyń ıgiligin halyqqa kórsetý maqsatynda kitaphanalar men teatrlar salǵan kórinedi. Buǵan qarap, bizdiń sarapshylarymyz «Karnegıdiń tásili qazaqtyń qanyna múlde sińbegen. Qazaqtyń balasy bıznes álemi degendi áli tolyq bilmeıdi. Tipten jeke kásipkerlerdiń balalary ákesiniń kásibin jalǵastyryp kete qoıýy neǵaıbyl» desedi.
Jalpy, balany bıznes áleminen habardar etýge qatysty evreıler balasyna bes jasynan bastap bıznes álippesin úıretedi. Ondaǵysy – balam eseıgende eshkimge kiriptar bolmaı, aýqatty jan bolsa degeni. Al japondardyń «Bala kapıtaly» atty memlekettik baǵdarlamasyn Japonıanyń ár otbasy tórine ilip qoıyp, jata-jastana júrip oqıdy.
Al bizdegi jaǵdaı týraly sóz etken ekonomıs sarapshylardyń baǵamdaýynsha, qazirde Qazaqstan halqynyń 11 paıyzy ǵana balasyna ınvestısıa salýǵa yqylas bildiretin kórinedi. Al qalǵany «balam joǵary bilim alsa, boldy» degen baǵytty kóbirek ustanady.
Bul rette ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov:
«Eger bizdiń qazaq balam belgili bir kásipti meńgersin dese, aldymen balasyna arnap kapıtal jınaýdy úırengeni abzal. Ol úshin aýqatty bolýdyń esh qajettiligi joq. Máselen, ár otbasy tapqan tabysynyń mólsherine qaraı jalaqysynyń 15 nemese 10 paıyzyn bala kapıtalyna salyp otyrsa, bala eseıgenshe ájeptáýir qor jınalar edi. Qazaqtar balaǵa ınvestısıa salý máselesine múlde mán bermeıdi. Bul – óte qate nárse. Balaǵa qosymsha qor jınaýdy qazaqtyń sanasyna sińiretin ýaqyt jetti», - deıdi.
Negizinde, mamandarymyzdyń paıymdaýynsha, elde bala kapıtalyna búdjetten bóliner kiris te artqany jón. Mysaly, bala týylǵanda beriletin járdemaqy, balanyń kútimine arnalǵan járdemaqy da otbasyndaǵy balanyń týý retiniń sanyna qaraı belgilengen. Osyǵan oraı mamandarymyzdyń deni bul rette «memlekettik búdjetten bóliner kiris te artqany jón» deıdi.
Budan soń «shaǵyn qarjylyq jospar kez kelgen otbasynda bolýy tıis. Bala-shaǵasy, otbasy bar adamdardyń osy jospardyń bolmaǵany esebinen aı tyǵyryqqa tirelip qalyp jatatyn kezderi kóp kezdesedi. Al negizinde durys baǵyttaı alsa balany jas kezinen bastap kásipke baýlý sózsiz nátıje beredi» deıdi mamandar.
Jalpy, búginde bıznestiń jas talǵamaıtynyn dáleldep otyrǵandardyń sanatyn biz ózimizshe suryptap kórdik.
Mysaly, Mark Sýkerberg – Garvard ýnıversıtetiniń stýdenti bolyp júrgen kezinde Facebook áleýmettik jelisin oılap taýyp, onyń negizin qalaǵan Mark Sýkerbergi týraly kóbimiz jaqsy bilemiz. Qazirde bul áleýmettik jelide kópshiligimiz saǵattap, tipti kúni boıy ýaqytymyzdy ótkizýge barmyz. Mett Mýllenveg – WordPress Mett Mýllenveg Húston ýnıversıtetinde oqyp júrgen kezinde WordPress-ti oılap tapqan. Búgingi tańda ǵalamtor jelisindegi árbir 6-shy saıt (barlyǵy shamamen 60-mıllıon) WordPress arqyly jumys isteıdi. Al kún saıyn 100 myń jańa saıt paıda bolýda.Met 12 jasynda ınternettegi alǵashqy paraqshasyn ashady, Djek Dorsı – TwitterTwitter áleýmettik jelisiniń negizin salýshy Djek Dorsı. Nú-Iork ýnıversıtetinde oqyp júrgen kezinde onyń oıyna qysqa mátindik habarlamalardan turatyn servıs, ıaǵnı Twitter-di oılap tabý ıdeıasy týyndaıdy.Dorsı baǵdarlamalaýdy óz betimen úırene bastaıdy. Bala kúninen qala kartasyna, dıspecherlik qyzmetke qyzyǵyp ósken Dorsı jedel járdem men polısıa úshin baǵdarlamalyq qamtý oılap tabady.2013 jylǵy esep boıynsha, Tvıetterdiń 200 mıllıonnan astam qoldanýshysy bar. 140 sımvoldan aspaıtyn qysqa jazbalardyń álemdi jaýlap alǵany sonshalyq, ony qoldanýshylar jas, kásip tańdamaıtyn kúıge jetti. Kanadalyq Raıan Ross. Kanadada týylǵan Raıan Ross. Kásipkerlikke beıimdiligi 3 jasynan-aq baıqalǵan. Óıtkeni sol shynashaqtaı kezden bastap úıiniń aýlasynda qus fermasyn jasapty. Osy úıiniń aýlasynda ósirgen qustarynyń baǵasyna ústeme qosyp satý arqyly ol alǵashqy bıznestik jolyn bastaǵan. Qazir Kanadadaǵy eń iri qus fermasynyń ıesi. Osy álemdik mıllıarderler men mıllıonerlerdiń arasynda «Osy álemdik mıllıarderler men mıllıonerlerdiń arasynda «Forbs» jýrnalynyń tizimine engen aqtóbelik qazaq balasy Marat Ábıevtiń júrýi árıne biz úshin qýanysh. Onyń qorjynyndaǵy qarjy 11 mıllıon dollar. Marat Ábıev 13 jasynan bastap, ǵalamtor arqyly kosmetıka taratyp, jelilik marketıń bıznesimen aınalysady.Óziniń aqsha tabýǵa degen yntasy men qaısarlyǵynyń arqasynda jas bala, bir jarym jyl ishinde bes myń dollarǵa deıin paıda kóredi. Keıinirek kompúter arqyly qyzmet kórsetýge kirip, 19 jasynda GPS-qurylǵylaryn kóterme baǵada satýmen aınalysady.Marattyń negizgi kásibi - munaı jáne munaı kompanıasyna qajet qubyr satý bolǵan. Osydan keıin jas kásipkerdiń tasy órge domalap, túsetin paıdasy da kóbeıdi.
Mine, osyndaı derekterge qarap otandyq sarapshylarymyzdyń deni bala ómirge kele salysymen oǵan arnap ınvestısıa salýǵa daǵdylaný kerektigin, qajet bolǵan jaǵdaıda muny ata-analarǵa mindetteý de jón ekenin alǵa tartýda. Buǵan qatysty ekonomıs maman Jumadilda Baıahmetov:
«Bul úrdis Qytaı Halyq Respýblıkasynda qazirde jetildirilgen. Qytaı eli qazirde ózinde arnaıy mindettemeler júktep, bala kapıtalyn jınaýǵa úndep otyr. Osydan baryp ol eldiń balalar qoryna óz ata-anasy jalaqysynan 15 paıyzdyq ınvestısıa salsa, olardyń ulttyq kompanıalary ekinshi bir ınvestısıa salýda. Budan shyǵatyn qorytyndy: atalmysh eldiń sábıleri besiginde jatqanda-aq bolashaǵy qamtamasyz etilip, bala ósip- óngenshe barlyq jaǵdaıy jasalyp, daıyn turady. Sondaı-aq ata-analarǵa memlekettik mindettemeler júkteý arqyly bul meseleni Kanada, Ulybrıtanıa elderi de ońtaıly sheship otyr. Osyǵan oraı aıtarym: bizdiń osyndaı mindettemeler júkteý arqyly bala kapıtalyn jınap, bala jarnasyn ashýǵa kiriskenimiz jón»,- dedi.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
