Ańdatpa: Bul maqalada Islamdaǵy ǵylymnyń ornyn súıikti paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.ý) hádısteri men ǵylym qaqpasy atanǵan házireti Álıdiń (r.a) ǵylym týraly aıtqan tujyrymdy sózinniń negizinde  dáıekteıdi.

Kilit sóz: Ál – Ǵalım, Din, Ǵylym, Muhammed Mustafa (s.ǵ.ý.). Házireti Álı (r.a)

Uly Jaratýshynyń bir esimi Ál - Ǵalım. Barlyq nárseni bilýge qudireti jetedi. Bolǵandy jáne bolatyndy biledi. Ǵylym áý bastan Allanyń bir sıpaty. Ia, aqyl adamzatqa Allany taný úshin berilgen nyǵmet, mine sol nyǵmet arqyly ǵylym jasaımyz. Bizdiń tánimizge Alla Taǵala jan salǵanda Óziniń hıkmet syrlaryn salǵan, sodan biz adam bolyp, aqyldy bolyp, ǵalym bolyp qalyptasamyz.  Alaıda bizdiń shekti aqylymyz Allany tolyq tanýǵa jetpeıdi, az bilsek sol jetip jatyr. Kitap betine túsken Allanyń 99 esiminiń maǵynasyna kishkene úńilsek biraz nárseni uǵamyz. Ǵylym Allanyń bir esimi, sondyqtan da din men ǵylymdy esh ýaqytta bólip qarastyrýǵa bolmaıdy. «Din ǵylymnyń atasy»-, dep qazaqtyń bas aqyny Muqaǵalı beker jyrlaǵan joq.

Adam qansha ǵalym, kóripkel bolsada óziniń qaı kúni óletinin bilmeıdi. Jer betindegi Alla jaratqan bir zatyn adam qaıta dál sondaı etip jasaı almaıdy, kim kishkene qara qumyrsqanyń bireýin  qoldan jasap, jan sala alady, jansyz jumyrtqadan jandy balapandy kim shyǵara alady.....  Kóriniske syrtqy formasy uqsaıtyn shyǵar, biraq ishki mánin esh uqsata almaıdy. Alla Taǵala bizdi jaqsy kórgeni sonshalyq, kózimizge aınalamyzdaǵy metefızalyq álemdi (perishte, jyn-shaıtan, arýaq t.b) kórmeıtin etip jaratqan.  Sol sıaqty aqylymyzdy da shekti etip jaratqan. Allanyń jartaqan kez-kelgen, jandy-jynsyz zattarynan Jaratýshyny tanýǵa umtylýymyz kerek.

Din-árbir adam balasyna, aqyl ıesine óz qalaýy boıynsha, dúnıe jáne aqyrette naǵyz baqytqa jetkizetin ılahı júıe. Tuńǵysh adam ári tuńǵysh paıǵambar Adam (ǵ.s) nan bastap, Alla taǵala adamzatqa Paıǵambarlar men kitaptar arqyly týra joldy nusqap otyrǵan. Negizinde jiberilgen dinderdiń barlyǵy- Islam. Bul ıláhı dinder keıinnen negizgi qalpyn joıǵandyqtan, Alla taǵala Paıǵambarymyz Muhammed Mustafa(s.a.ý) arqyly aqıqat dinderdiń eń sońǵysy ári eń kemeli qazirgi Islam dinin túsirdi.

Qasıet­ti qurannyń ZÚ­MÁR sú­re­si 9-aıatynda: «Bi­le­tin­der men bil­meıtin­der teń be? Shyn má­nin­de naǵyz aqyl ıele­ri ǵana osynaý aqıqattarǵa oı jú­gir­tip ǵıbrat ala alady». (39:9)               

Qasıet­ti qurannyń MÝJÁDILÁ sú­re­si­niń 11-aıatynda: «Alla taǵala aralaryńdaǵy shynaıy ıman et­ken­der­diń, ási­re­se, óz­de­ri­ne ilim be­ril­gen bi­limpazdardyń dá­re­je­sin barynsha joǵarylatady. Alla sen­der­diń ne is­tep júr­gen­de­riń­nen habardar». (58:11)         

Qasıet­ti qurannyń FA­TYR sú­re­si­niń 28-aıatynda: «Shyn má­nin­de, Alladan ǵalymdar qatty qorqady». (35:28) 

Islam di­ni­niń alǵashqy ámi­ri “oqy” dep bastalady, Alla taǵala mu­sylmandarǵa oqyp bi­lim alý­dy min­det­te­gen. Quran ká­rim­niń alǵashqy tú­si­ril­gen “ALÁQ” sú­re­si­niń bastapqy bes aıaty “oqy” dep ámir ete­di. «Jaratqan rabbyń­nyń aty­men oqy! Ol adam balasyn uıyǵan qannan jaratqan. Oqy, Ol rabbyń asa ardaqty, Ol álem­niń syrlaryn úı­ret­ken, Ol adamzatqa bil­me­gen nár­se­sin úı­ret­ken. Alla taǵala aqyl ıele­ri­ne erek­she meıi­rimmen oqý­dyń mańyz­dy­ly­ǵyn es­ke­rt­ken. Islam di­ni bi­lim­ge erek­she mán be­rý­di dá­rip­tep, bi­lim úıre­ný men bi­lim úıre­tý­di qul­shy­lyq dep esep­te­gen. Di­ni­miz­de ilim jo­lynda ól­gen adam shahıt bolady.

 Basymyzdyń táji, kózimizdiń nury bolǵan paıǵambarymyz Muhammed Mustafa (s.ǵ.ý.) bilim jaıynda: İshin­de kish­ke­ne bolsada bi­li­mi (aqıqaty) joq adam qańyrap bos qalǵan es­ki úı sıaq­ty. Son­dyqtan, min­det­ti túr­de bi­lim al, já­ne ony basqalarǵa úı­ret, ony shynaıy tú­sin, bi­lim­siz bul dú­nıeden ót­pe. Alla taǵala topas, bi­lim­siz­der­di ke­shir­meıdi. Alla taǵala bi­lim­di tárk et­ken qulyn jek kó­re­di. Bi­lim barlyq jaqsy­lyq ataýly­nyń basy, bi­lim­siz­dik barlyq jamandyq­tyń qaınar kó­zi.

Paıǵambary­myz aıt­ty: «Bi­lim iz­deý – er-áıel mu­sylman­darǵa paryz, bi­lim alýda Alla taǵalaǵa súıený ke­rek. Sonda ǵana ol saǵan shynaıy bi­lim bo­lyp si­ńe­di. Bi­lim paıdaly já­ne paıdasyz bi­lim bo­lyp eki­ge bó­li­ne­di. Bi­lim­di tir­lik­tiń ti­re­gi etý ke­rek. Paıdaly bi­lim se­ni baqytqa jet­ki­ze­di, al paıdasyz bi­lim se­ni qur­dymǵa áke­te­di.

Adamdar arasynda dá­re­je­si maǵan jaqyndaıt­yndar – ǵalymdar men shahıt­ter.

Me­niń úm­bet­te­rim­niń ishin­de­gi shyn ǵalymdar Israıl urpaqtaryna kel­gen paıǵambarlarmen dá­re­je­si teń.                  

Naǵyz ǵalymdar paıǵambarlardyń muragerle­ri, pe­rish­te­ler­diń bá­ri olardy qatty jaqsy kó­re­di. Te­ńiz­de­gi balyqtardyń ózi olar úshin Alladan ke­shi­rim suraıdy.

Shyn ǵalymdar jer be­ti­niń shamshyraǵy. Olar barlyq paıǵambarlardyń izin jalǵaýshylar. Al men me­nen bu­ryn­ǵy paıǵambarlardyń murage­ri­min.

Qıa­met kú­ni tarazyda ǵalymdardyń nu­ry men shahıt­ter­diń qany teń tú­se­di. Sodan soń ǵalymdardyń salmaǵy aqy­rynda tarazy­ny basyp tú­se­di. Uly ǵalymdar esh ól­meı­di, olar máń­gi ti­ri, to­ǵysharlar qashan da ólik­ter, olar ti­ri júr­gen ólik­ter.                

Shyn ǵalymdar men nadandardyń keı­pi ti­ri adam men óli adamnan esh aýmaıdy. 

Bi­lim­niń qadi­ri Alla aldynda qul­shy­lyqtan da qadir­li bolady.

Kim­de-kim nadandy­ǵyn joıý jo­lynda bi­lim iz­dep shyqsa, bul qadamy taqýanyń qy­ryq jyl­dyq qul­shy­ly­ǵyna teń ke­le­di.

Az bi­lim kóp qul­shy­lyqtan artyq.

Ǵalym­nyń uıqy­sy bi­lim­siz­diń qul­shy­ly­ǵynan artyq. Shyn má­nin­de, shyn ǵalymdar taqýalardan da qaıyr­ly. Ǵalymdar beı­ne kók­te­gi kún sıaq­ty ol jaryq shashqanda juldyzdar kórinbeı qalady. Al taqýa bolsa qarapaıym adamnan artyq. Taqýalar beı­ne aspandaǵy aı tá­riz­di. Olar aspanda jul­dyzdarmen qatar turyp jerge jaryq be­redi.

 Dá­re­je jaǵynan shyn ǵalymdar shahıt­ter­den de joǵary bolady. Al shahıt­ter­diń már­te­be­si taqýalardan jorǵary bolady. Al qurannyń só­zi basqa kez kel­gen sóz­den qadir­li, Alla taǵala barlyq jaratqandarynan uly. Ǵalymdar basqa adamdardan már­te­be­li bolsa, men barlyq adamdardan qadir­li­min. Shyn ǵalym­nyń dá­re­je­si jet­pis taqýadan joǵary bolady. Osy eki dá­re­je arasyndaǵy aıyrmashy­lyq jet­pis jyl at shapsa da je­te almaıt­yndaı alys bolady. Jyndar adamdardy týra joldan taıdy­ryp azǵyrǵanda tek qana  ǵalymdar ony de­reý toqtata alady. Al taqýalar tek ózin ǵana azǵy­rýdan saqtaı alady, olar basqalardyń adasyp bara jatqanyn bi­le ber­meıdi. Men óz ómi­rim­men ant ete­ıin­, İbi­lis biz­diń jaýy­myz, oǵan tó­tep be­rý­de bir shyn ǵalym myń taqýaǵa teń kel­edi. Taqýa bolsa ózin ǵana qorǵaıdy, al ǵalym bú­kil ıslamdy qorǵaıdy.

Kóz­diń eń jaqsy kó­re­ti­ni ǵalym­nyń jú­zi men qul­shy­ly­ǵy. Sen­der barynsha ty­ry­syp bi­lim alýlaryń ke­rek. Any­ǵynda, bi­lim sen­der­diń uly Allaǵa jaqyndaýdaǵy se­bep­te­riń.            

Topastyqtan qu­ty­lý úshin bi­lim iz­deý – óli kúı­den ti­ri­lý sıaqty.

Bir adam bi­lim alý jo­lynda qaıt­ys bolsa, oǵan shahıd­tiń saýaby be­ri­le­di.                                  

Kim­de-kim bi­lim iz­dep úı­den shyqsa, qaıt­yp kel­gen­ge de­ıin­ Alla jo­lynda kú­res­ken­niń saýaby jazylady.

Kim­de-kim bi­lim alýǵa shyqsa, Alla taǵala onyń rı­zy­ǵyn ózi be­re­di.          

Kim­de-kim Alala taǵalanyń di­nin tú­si­ný já­ne sol jolda bi­lim alýǵa shyqsa Alla oǵan razy bolady. Oǵan ıslamdy tú­sin­di­re­di já­ne oǵan ózi oılaǵannan da jaqsy jer­den rı­zyq be­re­di.                                   

Kim­de-kim ıslamdy qaıta ti­ril­tý úshin bi­lim alsa, ján­natta onyń dá­re­je­si paıǵambarlardyń dá­re­je­si­men bir­deı bolady.

Any­ǵynda, bi­lim iz­de­gen adamdy barlyq pe­rish­te­ler jaqsy kó­re­di. Onyń taba­nyna qanatyn tó­seı­di. Ony qat-qabat pe­rish­te­ler qorshap jú­re­di.

Shyn­dy­ǵynda, bi­lim alý­shyǵa pe­rish­te­ler qanatyn tó­sep Alladan ol úshin ke­shi­rim suraıdy.             

Kim­de-kim bi­lim jo­lynda saparǵa shyqsa Alla taǵala onyń jo­lyn ashyp, týra jolǵa salyp jánnattyq ete­di.                  

Barlyq nár­se­niń barar jo­ly bolady. Jánnattyń jo­ly – bi­lim.         

Kim­de-kim bi­lim alý maqsaty­men úı­den shyqsa já­ne basqalarǵa bi­lim úıre­tý­ge nıet­ten­se, Alla taǵala oǵan jánnattyń esi­gin ashyp qoıady.

Kim bi­lim iz­de­se, so­ny jánnat kú­te­di.

Bi­lim alý­shyǵa barsha tir­shi­lik, tip­ti, te­ńiz­de­gi balyqtar da olar úshin Alladan ke­shi­rim ti­leı­di.

Kim­de-kim bi­lim alýǵa úı­den shyqsa, 70 myń pe­rish­te ol úshin ke­shi­rim suraıdy.          

Eń jaqsy sadaqa ózin­de­gi bar bi­lim­di basqaǵa úıre­tý.     

Bi­lim­niń ze­ke­ti basqalarǵa úıre­tý.        

Sadaqa týraly sóz et­sek, eń qymbat sadaqa – bi­lim be­rý.

Bir jaqsy ustaz jer be­ti­niń, te­ńiz asty­nyń, aspan ke­ńis­ti­gi­niń jany is­pet­ti. Ol úshin barlyq pe­rish­te­ler Alladan ke­shi­rim ti­leı­di.            

Bul dú­nıede aqı­re­ti­ne bi­lim jınaǵan adam jánnattyq bolady.        

Kim­de-kim bi­li­min jasyrsa ne­me­se bi­lim ber­ge­ni­ne aqy dá­met­se, qıa­met kú­ni Alla aldynda onyń aýy­zynda tozaqtyń oty janyp turady.      

Kim­de-kim bi­li­mi­men bi­reýdi aqymaq jasasa onda ol jánnat­tyń ıi­sin de se­ze almaıdy. Alla rızaly­ǵy úshin bi­lim almaǵan adamnyń barar je­ri tozaq. Bi­lip qoıyńdar, ǵalym bi­li­min qoldaný jo­lynda kú­re­se­di. Sol jolda az ter tók­peıdi./4-99-105/

Eki dúne sardary bolǵan paıǵambarymyz Muhammed(s.ǵ.ý) ǵylymnyń qaqpasy dep ataǵan  hazi­ret Álı(r.a) bilim jaıynda bylaı degen: Eń qymbatty nár­se – bi­lim, eń qadir­li nár­se – bi­lim. Bi­lim kó­ri­nip turady, al aqıqat kó­rin­beıdi, ony tek se­ze bi­lý ke­rek.   Bi­lim barlyq jamandyq­tyń qalqany. Bi­lim–aqıqattyń shamshyraǵy. Bi­lim – eń kúsh­ti dá­lel.Bi­lim – eń týra jol nusqaýshy.Bi­lim – baıdyń saltanaty, ke­deı­diń nu­ry.         Bi­lim – mu­sylmannyń qa­rýy. Keń­dik­tiń negizi – bi­limde. Adamnyń qadir­li-qadir­siz­di­gi – bi­lim­nen.

Balalaryń­dy bú­gin­niń bi­li­mi men má­de­nıeti­ne laıyq­ty emes, er­teń­niń jaǵda­ıyna laıyqtap tár­bıele­ńiz­der, óıt­ke­ni, olar bú­gin úshin emes er­teń úshin tý­dy.     Barlyq nár­se az bolsa qadir­li, al bi­lim ǵana kóp bolǵan sa­ıyn­ qadir­li bolady.Bi­lim – ómir. Bi­lim – mu­sylmannyń ómi­ri, taqýanyń ti­re­gi.

Bi­lim – ıslamnyń jan tamy­ry, ımannyń ne­gi­zi. Bi­lim aqymaqtyq­ty jo­ıyp­, aqıqattyń nu­ryn tó­ge­di, se­ni qaıt­adan ómir­ge alyp ke­le­di. Máń­gi ól­meıt­in nár­se – bi­lim. Mazhabymyzdyń ımamy Ábý Ha­nıpa bi­lim­di bo­lý úshin myna tórt nár­se ke­rek degen: sabyr­ly bo­lý, ǵalym­nyń janynda jú­rý, qarapaıym bo­lý, az uıyqtaý. Kim­de-kim paıdaly bir aýyz naqyl sóz qaldyrsa, ony bir adam es­ti­se ne ony óz ká­de­si­ne jaratsa onda ol naqyl sóz qaldyrǵan adamǵa bir jyl­dyq qul­shy­lyqtan artyq saýap jazylady. Fıtnadan (alaýyz­dyqtan) qu­ty­lý úshin bi­lim alý – Alla jo­lynda jıhadqa shyqqanmen bir­deı. Bi­lim iz­de­gen adam eki dú­nıede de baqyt­ty bolady.

Bi­lim – se­niń eń­bek je­mi­siń. Shynaıy adal eń­bek­tiń je­mi­si.   

Bir shá­kirt Alladan shynaıy qo­ryqanda ǵana bi­lim­di adam bolady. Kim Alladan qo­ryqsa, Alla taǵala onyń bi­li­min ke­mel­den­di­re­di.

Ǵalym­nyń basqan izi­nen uly Alladan qo­ryqqanyn kó­rý­ge bolady.

Adamzattyń ishin­de­gi eń uly ǵalym – Alladan qatty qo­ryqqan ǵalym. Ǵalym bo­lý úshin áýeli Alladan qor­qý ke­rek. Shyn má­nin­de, adamzattyń arasyndaǵy eń bi­lim­di­si ol Alladan qorqaty­ny. Alladan qorqatyn adam – eń bi­lim­di adam. Al eń bi­lim­di adam bul dú­nıeni tárk ete­di.                                   

Mu­sylman emes ǵalym­nyń bi­li­mi tek aýy­zynda ǵana. Al mu­sylman ǵalym­nyń bi­li­mi is-áre­ke­tin­de bolady. 

 Bi­lim aqshadan myna on úsh túr­li jaǵy­men qadir­li:       

1.Bi­lim – paıǵambarlardyń kóp­shi­lik­ke qaldyrǵan mırasy, al aqsha perǵa­ýyn­ men qarynbaıdyń tákapparlarǵa qaldy­ryǵan mırasy;

2.Bi­lim qoldanǵan sa­ıyn­ kó­beıedi, al aqsha qoldanǵan sa­ıyn­ azaıady;       

3.Bi­lim adamdy qorǵaıdy, al aqshany sen qorǵaısyń;

4.Bi­lim se­ni­men bir­ge qabir­ge ki­re­di, al aqsha syrtta qalady;

5. Aqshaǵa mu­sylman da, ká­pir de qol jet­ki­ze alady, al shynaıy ilim­ge (aqıqatqa) tek mu­sylman ǵana qol jet­ki­ze alady;
6. Barlyq adam qul­shy­lyqta tú­gel­deı bi­lim­ge muqtaj, ol kez­de aqshanyń esh qaje­ti joq;
7. Bi­lim adamnyń ji­ge­rin shyńdaıdy, al aqsha adamnyń ji­ge­rin bosatady;
8. Ǵalym­nyń do­sy kóp, baıdyń jaýy kóp;
9. Bi­lim saǵan qur­met­ti ataq be­re­di, al aqsha sarań de­gen laqap be­re­di;
10. Bi­lim tozbaıdy, joǵalmaıdy, al mal qol­dyń ki­ri, ol tozady, óle­di, joǵalady;
11. Bi­lim Allany tanýǵa, Oǵan qul­shy­lyq etý­ge alyp barady, al aqsha se­ni tákappar etip, kó­ńi­liń­di kir­le­te­di;
12. Bi­lim kó­ńil­di nurlandyrady, adamǵa aqyl-oı qosady, al aqsha se­ni masattandyrady, dú­nıeqo­ńyz ete­di;
13. Bi­lim qıa­met kú­ni ıesi­ne shapaǵat etip jánnatqa tartady, al aqsha kóp suraqqa jaýap ber­gi­zip, tozaqqa tar­tady.

Kórip otyrǵanymyzdaı din ǵylymǵa esh qarsy emes, sheńberden shyǵyp, óz jaratylysyńnan alystap, adamzatqa zıandy bilimge barmaýdy aıtady. Nápsisin tyńdaǵan jan, sheksiz erkindikke ketken adam adasady, ıslamnyń shekteýi osy ǵana./5/  Barlyq nárseniń shegi bolady, jaý maıdanyna kirip ketseńiz ózińizdi ózińiz joǵaltasyz, sol sıaqty adam bolyp jaralyp, haıýannyń tirligi, jynnyń qylyǵyn jasasańyz ony ǵylym deseńiz árıne, ózińiz úshin úlken qıanat bolmaq. Adamzaqta paıdaly kez-kelgen ǵylym dinniń bir jetistigi, biz din dushpandarynyń dinmen ǵylymdy bólip qarastyrǵanyn jáne ekeýin qarama-qarsy qoıǵanyn biliýge mindetimiz. Nadandyq, dúmshelik ol basqa nárse. siz Alla bergen kúsh-qýatpen Jaratqannyń syrlaryn ashýdasyz. Siz bilgen saıyn bilmestigińizdi sezip, Allaǵa jaqyndaı túserińiz haq. Din men ǵylymdy teń meńgergen muhıt tárizdi tereń adamdar bolady, olardy kórgende tereńine shamań jetkenshe súńgigiń keledi, al shalshyq sýdaı taıaz adamdar da bolady, olar ústimdi bylǵap ketpese eken dep attap ketkiń keledi. Alla kúsh qýat bergende ǵana naǵyz ǵylym jaratasyń...

Nurhalyq Abdyraqyn