«Biz barlyǵymyz aqsha tabý úshin jumys isteımiz. Aqshanyń sońynda júgiremiz. Al sol aqsha biz úshin qashan jumys ister eken? Aqshanyń bizdiń sońymyzdan júgiretin kezi bola ma?»

(Endrú Karnegı)

Bul álemdegi qurysh quıýdyń alpaýyty, Karnegıdiń  oıǵa túıgenderi. Kezinde sol Karnegı «Men óz ómirimniń birinshi jartysyn aqsha jınaýǵa jumsaımyn. Al ómirimniń ekinshi jartysyn sol jınaǵan aqshamdy taratyp berýge arnaımyn» degen eken. Ol alǵa qoıǵan osy maqsatymen jigerlenip, aqsha jınaýǵa degen yqylasy artqany sonshalyq, ómiriniń birinshi jartysynda 450 mln dollar qarjy jınaǵan eken. Sóıtip, rasymen de,  ómiriniń sońǵy kezinde jıǵan qarjysynyń ıgiligin halyqqa kórsetý maqsatynda kitaphanalar men teatrlar salǵan kórinedi. Demek ol aqshany ózi úshin ǵana emes, halyq ıgiligi úshin de jumys istete aldy. 

Biraq biz Karnegı emespiz. Bizdiń qolymyzda sanaýly ǵana qarjy bar. Jalaqy aılyqtan aılyqqa jetpeıdi. Aqsha tabý úshin janushyryp jumys isteısiz. Biraq aılyǵyńyzdyń shaılyǵyńyzǵa jete qoıǵany shamaly. Ne isteý kerek? Mundaıda árıne bir is bastasam ǵoı dep oılanasyz. Biraq qolyńyzda ári ketse 80-100 myń teńge ǵana bar delik. Munymen bıznes álemine baǵyt alýǵa bola ma? Muny biz mamandardan surastyryp kórdik.

Mysaly, ári ketse 100 myń teńge delik. Al endi osy 100 myń teńgeni jumys istetýge, bylaısha aıtqanda qalaı kóbeıtýge bolady? 

Bizdiń baǵamdaǵanymyz, qazirde qoǵamda qolynda az-maz qarjysy bar qaýym bul - sýdentter men zeınetkerler. Zeınetkerlerdiń basym bóliginiń biraz jasqa kelgende aqshany jumys istetýge, ıaǵnı qandaıda bir kásippen aınalysýǵa talpynbasy taǵy anyq. Endeshe biz mamandardan aldymen stýdentterge jáne zeınetkerlerge  arnalǵan bıznes jobalardy surastyryp kórdik. Paıymdasaq,  az-maz qolda bar qarjyny stýdent qaýymynyń da uqsatýyna bolady eken. Olaı bolsa
ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetovtyń aqyl-oıyna júginip kórelik: 

1-shi qadam: Bastapqyda siz bıznesińizd iınstıtýt beınesi nemese logotıpi basylǵan kıim, kóbinese maıkalar, belgisheler, basqa da zattardy satýdan bastaısyz. Mundaı zattardy tek jańadan kelgen stýdentter ǵana alyp qoımaıdy. Instıtýtty buryn bitirgen, biraq ózi oqyǵan oqý ornyn eske túsiretin estelik zatqa qumar bitirýshiler de alýy múmkin. 

2-shi qadam:Budan soń dekannan ınstıtýt nemese fakúltet sımvolıkasy bar maıkalar men belgishelerdi jasaýǵa ruqsat alý kerek. Bul tek ózińizdiń adamdarmen ózara qarym-qatynas jasaı bilý qabiletińizge baılanysty. Bar keregi – dekandy kóndirip, úzilis kezinde osy taýarlardy satýǵa ruqsat alý. Ruqsat alǵan soń taýarlardy ázirleýge kirisý kerek. 

3-shi qadam:  Instıtýt nemese fakúltet emblemasyn saıttan nemese ákimshilikten alýǵa bolady.Maıka nemese belgishege basylatyn maketti jasaý eshbir qıynshylyq týǵyzbaıtyn sıaqty: qolyń túzý, óziń uqypty bolsań bolǵany. Al taǵy da bir keregi, ol – grafıkalyq redaktor. Ári qaraı shyǵyndardy esepteıik: ınstıtýt emblemasy basylǵan 25 belgishe, fakúltet emblemasy basylǵan 25 belgishe jasap shyǵaraıyq. 50 danaǵa kóterme baǵamen eseptegende shamamen 30 myń teńgedeı jumsalynady.

4-shi qadam:  Endi maıkalardy jasap shyǵaramyz. Emblemany óz betińshe nemese arnaıy deldalmen kelisip basýǵa bolady. Maıkanyń kóterme baǵasy  – shamamen 400 teńge, al oǵan belgi basý kólemine qaraı 200-300 teńgeni quraıdy. Taǵy da esińizge salaıyq, adamdarmen kelise bilý kerek. Ártúrli dızaınmen jasalǵan, emblemasy bar, ártúrli basý jolymen daıyndalǵan 5-15 dana maıka jasap shyǵarý kerek. Bul shamamen 30 myń teńgege túsedi. Maıka men belgishege basylatyn sýrettiń qosymsha dızaın túrlerin daıyndap, olardy qaǵazǵa basyp shyǵaryńyz. Bul úlgilerdi qyzyǵýshylyq tanytqandarǵa kórsetemiz. Al kúlkili de qyzyqty sýretter basylǵan maıkalar katalogin daıarlasańyz tipti jaqsy, olar da kóp jastardyń kóńilinen shyǵatyny anyq.

5-shi qadam: Taýar kolǵa tıgen soń satýǵa kirisemiz. Birinshi kúni asa tanymal taýar túrin baıqaý kerek te, tapsyrystardy jınap, tizim qurastyrý kerek. Taýardyń baǵasyn ónimniń ózindik qunynan 20-100 paıyzǵa deıin ósirip qoısańyz tipten jaqsy. Mysaly, stýdenttiń qaltasyna tıimdi bolý úshin belgisheni 500 teńgeden, al maıkalardy 500-1000-1500 teńgeden satamyz. Kerek bolsa, qońyraý shalyp, qosymsha taýarlardy lezde daıyndap shyǵarýǵa tapsyrys beremiz. Shyǵarylǵan qarajatty qaıtadan aınalymǵa qosamyz. Eger sizdiń fakúltetińizde 1000 stýdent oqıtyn bolsa, bir apta ishinde 30-50 maıka jáne sonsha belgishe satýǵa bolady. Árqaısysyn 500 teńgeden satqannyń ózinde túsiretin túsimińiz arqyly shyqqan shyǵyndy eki esege aqtap alasyz. Olaı bolsa oqýymen qosa kásibin júrgizgisi keletin stýdentterdiń qulaǵyna altyn syrǵa delik. Tabysty ári, talǵamdy stýdent atanǵyńyz kelse,  isińizdi bastap kórińiz. 

Zeınette otyryp qalaı tabys tabýǵa bolady?

Negizinde, zeınette otyryp-aq sharýany dóńgeletýge bolady. Tipti ózge jumysyna alańdamaıtyn bolǵandyqtan zeınetkerlerdiń bıznesti júrgizýge ýaqyty da mol. Bul rette mamandar aýyl zeınetkerleri qazirdiń ózinde shı toqý, kórpe tigý, qyz jasaýyn jasaý, tekemet tigý tárizdi kásipterdi tereńdep ıgerip, sol arqyly qarjysyn kóbeıtip otyrǵanyn alǵa tartady. Al qala zeınetkerleriniń arasynda arnaıy saıttarǵa forýmdar jarıalap, osylaısha  basqa zeınetkerlerdiń basyn jumyldyryp, tipti otbasylyq keńes beretin ortalyqtar ashyp alyp,  óz isin júrgizip otyrǵandardyń bary denimizge belgili.

Jalpy, aıta ketý kerek, ejelgi saýdaǵa úńilsek, jeńil ónerkásip ónimi saýdanyń túrine eń yńǵaıly kásip bolǵan. Jeńil ónerkásip saýdasynda  Qazaq-Reseı saýdasy únemi tabysty bolypty. Reseı bazaryna Orta Azıadan jibek, maqta-mata jáne shapan, kilem, tósenish, kórpe basqa da kúndelikti turmysqa qajetti buıymdar qazirdiń ózinde jaqsy ótedi eken.. Ásirese qazaqtyń qyz jasaýy men quraq saýdasynyń kórigin qyzdyryp otyrǵan kórinedi. «Mysaly, bir ǵana Almatyda qoldan jasalǵan tekemetterdiń baǵasy 50-100 myń teńgeniń baǵamyn qurap tur. Endeshe bul istiń de kózin taba bilse talaı zeınetkerdiń qaltasy qalyńdaı túseri anyq» deıdi ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov. . 

Mamannyń paıymdaýnysha, qolda sanaýly qarjy bolsa da qomaqty qarjy bolsa da bıznes bastarda qıaldy kezbeı, kez kelgen ıdeıany ómirden alǵan durys.

«Qalaly jerde tek qana jalaqymen kúneltýdiń qıyn ekeni beseneden belgili. Men qolynda kók tıyny joq adamnyń kásip bastaǵanyn bilemin. Aldymen óz úıinde kórshi-qolańǵa tıyn-tebenge qyzmet kórsetti. Sodan keıin 100 myń teńgege nesıelik lımıt kartasyn aldy. Sóıtip, Kók bazar mańynan 25 myń teńgege óte shaǵyn dúńgirshekti jalǵa aldy. Bul byltyrǵy jyl edi.. Alǵashqy aıynda birden jalǵa alý qunyn eki aıǵa tóledi. Osylaı 100 myń teńgeniń 50 myńyn jalǵa tóledi. 50 myńyna etik tigetin mashına, biz, jip satyp aldy. Osylaısha óz isin bastaǵan adamdy bilemin. Ideıany ómirden alý degen osy.  Qazir ol jigittiń kúndik tabysy 8-10 myń teńgeni quraıdy. Eń az degende 6 myń teńgege aınalady. Jalǵa alý qunyn; kúndelikti orynǵa tóleıtin salyqty; basqa da shyǵyndardy eseptegende, otbasyma kiretin aılyq tabys 150 -200 myń teńgeni quraıdy Sondyqtan aqshanyń quly bolyp, aqsha tabýdyń sońynda júgire bermeý úshin kishkentaı bolsyn bir dúnıe ashyp alýdyń artyǵy joq. Ol úshin aldymen qolynnan ne keletinin zerttep alý kerek. Sosyn aqyryndap iske kirisken jón»,-deıdi ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy