Bul saıası Qozǵalysqa kelip qalýymnyń basty birinshi sebebi, 1986 jylǵy Almatydaǵy áıgili Jeltoqsan kóterilisiniń janyma salǵan jarasy jazylmaı, qatty syzdatyp, qatty aýyrtyp júrgen tus bolatyn.
Onyń ekinshi sebebi, 1987 jyly jstardyń Respýblıkalyq «Jalyn» baspasynyń proza bóliminde qyzmet istep júrgenimde, bir top baspa qyzmetkerlerimen «qyzmetti jaqsy istegenim úshin» Latvıanyń Iýrmala qalasyna bir aptalyq demalysqa barǵanymda Almatyda bolǵan Jeltoqsan kóterilisi týraly tyńdaıtyn bir jibi túzý jan taba almaı, jaǵajaıda demalyp jatqan latysh qyzdaryna zorlaǵandaı etip, ózimniń shala-sharpy orys tilimmen túsindirip berip, ishimdegi sherimdi bir tarqatqanym esimde. Álgi Daýgava ózeniniń jaǵasynda men áńgimelesip otyrǵan latysh qyzdarynyń Jeltoqsan Kóterilisin qoıyp, Qazaqstan, Almaty degenniń ózin bilmeıtin «saýatsyzdyqtary» meni qaıran qaldyrǵan edi. Biraq, men ol qyzdardyń bul «saýatsyzdyqtaryna» keshirimmen qarap, 1986 jylǵy Jltoqsan kóterilisi týraly ashyna áńgimelegenim, búgingideı kóz aldymda qalypty.
«Jyly, jyly sóıleseń, jylan ininen shyǵady» degendeı, sóıtsem, Latvıada da 70-jyldardyń aıaq sheninde bir ulttyq kóterilis bolyp, kóshege shyqqan latyshtyq azatkerlerdi qyzyl armıa jendetteri osy biz jaǵasynda otyrǵan Daýgava ózenine qalaı batyrǵandyqtary týraly latysh qyzdary da maǵan jylap otyryp, áńgimelep bergen. Olardyń da qaıǵysy myna meniń qaıǵymmen úndes shyǵyp, aqyry qazaq pen latysh til tabysqandaı bolyp, tarasqan edik. Ol qyzdar men demalyp jatqan Iýrmalaǵa kelip, meni latyshtyń azatker azamattarymen tanystyryp, Almatyǵa qaıtarymda olar menimen qımaı, qımaı qoshtasqan edi...
Onyń úshinshi sebebi, Máskeýde jyl saıyn ótip turatyn Halyqaralyq kitap jármeńkesine (orysshasy MMKVÁ) barǵan saıyn, sheteldik bir jýrnalıs taýyp, Jeltoqsan jaıly bar shyndyqty aıtyp berýge qanshama talpynsam da, meniń ol áreketimnen eshteńe shyqpaǵanyna ishteı qan jutyp, qatty qınalyp júrgenim sebep bolǵan edi.
Onyń úshinshi sebebi, 1988 jyly Shymkent qalasynda ótken «Jalyn» baspasy kúnderinde Shymkent pedınstıtýty muǵalimderi men shákirtteri aldynda maǵan sóz bergende, ishtegi qystyqqan muńymdy ashyq jetkizetin sol kúnderi dúnıege kelgen «Qaıran, qazaq!» degen toptama óleńderimdi oqyǵan kezde, ásirese, qazaq jastary qatty tolqyp, zal kúńirenip ketkendeı bolyp edi.
Sol kezdegi «Jalyn» baspasynyń basshylary men ınstıtýt oqytýshylarynyń, obkomnyń jaýapty qyzmetkerleriniń kózderi atyzdaı bolǵany, óz aldyna bólek áńgime. Sol kúni tún ortasy aýǵansha men jatqan qonaq úı bólmesinen menen aqyl suraǵan jastardyń qarasy bir úzilmeı qoıǵany da, kóp nárseni ańǵartsa kerek.
Meniń Ózbekstanmen shekaralas, áli kúnge deıin terıtorıasy daýly qazaq aýdandarynda elmen kezdesýlerim «asa qaýipti» dep eseptelip, sol kezdegi baspa partıa uıymynyń hatshysyn janyma baqylaýǵa qosyp jibergeni, men birdeńeni «búldirip qoımas» úshin meni sylqıta ishkizip, únemi qyzý kúıde júrýimdi ózdrine «qamqorlyqtyń» tamasha úlgisi dep túsingen saparlas dostarym búginge deıin sol qylyqtarymen meni qaıran qaldyrady.
Onyń tórtinshi sebebi, sol jyly bolsa kerek, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynda odaqtas respýblıkalar jas aqyndarynyń festıvly Almatyda bolmasy bar ma?
Osy festıvál aıaqtalar kezde men bir top jas aqyndardy úıime qonaqqa shaqyryp, aqyn Amanhan Álimdi asaba saılap, tań atqansha, Jeltoqsan qasiretin aıtyp, ishtegi shemen sherimizdi bir aqtarǵanymyz bar. Olardyń arasynda: Latvıanyń, Lıtvanyń, Estonıanyń, Ýkraınanyń, Grýzıanyń, Armenıanyń, Qyrǵyzstannyń, Ózbekstannyń, Túrkmenstannyń, Ýkraınanyń, t.b. jas aqyndary bar bolatyn. Almatynyń «Tatarkasyndaǵy» bizdiń jer úıimizdegi bul otyrysta barlyǵymyzdyń da qaıǵymyz ben muńymyz, asyl armanymyz - bir jerden shyqqan bolatyn. Bárimizdiń basty armanymyz ultymyzdyń azattyǵy, qalaıda orys ezgisinen shyǵý edi...
Mine, joǵaryda toqtalǵan tórt sebep pe, álde basqa da sebepter me, áıteýir, meni bul aradan ketip, basqa bir halqyma paıdaly ispen aınalysýyma meni bir kúsh ıetermelegendeı bolyp júrgen kezim bolatyn...
Osy sıaqty bir kúıip, bir janyp júrgen kezimde, Qazaqstannyń azamattyq «Azat» qozǵalysynyń qurylǵanyn, qozǵalystyń tek ulttyq máselemen shuǵyldanatynyn jáne ulttyń azattyǵy úshin kúresetinin bilip, ólgen babam qaıta tirilip kelgendeı, jerden jeti qoıan tapqandaı shalqyp, qatty qýanǵanymdy estip, bireýler meniń ol ersi qylyǵymmdy durys emeske sanap jatty. 1918-1932 jyldary qyzyl ókimetke berispeı, qarsy kúresetin jáne osy jolda qyzyldar tarapynan óltirilgen Sadyq Kenebaıuly atamnyń oryndalmaı kele jatqan armany saltanat quratyn kúnniń alys emes ekenin sezgen bolatynmyn.
Óstip shermende bolyp júrgenimde, bir kúni QazMÝ-dyń jýrfaginde menen bir kýrs joǵary oqyǵan, ózi menen bir jas kishi, syrttaı bir-birimizdi jaqsy biletin Batyrhan Dárimbetov degen jigit «Jalyn» baspasyna kelip, mashınkaǵa bir maqalalar basqyzyp berýge maǵan tapsyrdy. Men kelisip, oǵan daıyn materıaldardy erteńgisin alyp ket dedim.
«Jalyn» baspasyndaǵy jumysymnyń aıaǵyna qaraı, Batyrhan maǵan mashınkaǵa bastyrýǵa tastap ketken álgi maqalalardyń daıynyn alyp, jáı, nemkettileý nıetpen, kóz júgirtip qana qarap otyrǵan bolatynmyn. Sóıtip, birtindep, birtindep, maqalalar mazmunynyń qyzyǵyna baıqaýsyzda, qalaı kirip ketkenimdi, jumys ornymda tym uzaq otyryp qalǵanymdy, óte kesh bilgen edim.
Bir sózben aıtqanda, osy qazir ǵana oqyp shyqqan maqalalar meniń jan-dúnıemniń astań-kesteńin shyǵarǵan edi. 1986 jylǵy áıgili Jeltoqsanda túbirimen qaıta túlegen sana-túısigim bul joly da múldem basqa sıpat alyp, ashyq kúnde naızaǵaı oınaǵandaı, jaryq-juryq etip shyǵa kelgen edi. Uzaq jyldar boıǵy, múmkin, ǵasyrlar boıǵy ishimde qalyń uıqyda únsiz buǵyp jatqan janartaýlar birinen keıin, biri atylyp, meniń kóz aldymda byt-shyty shyǵa kúl-talqan bolyp, kezegimen jarylyp jatty. Uzaq jyldar boıy ishki túısigimmen ǵana kókten idegenimdi, osy qazir jerden tapqandaı bolǵan, tilmen aıtyp jetkizgisiz, bir ǵajaıyp sezimde bolǵan edim.
Men sóıtip, osy kún, osy sát, ózimniń erkimnen tys, bir tylsym kúshpen aǵysy kúshti uly tasqynǵa ilesip kete bergem. Almatynyń Ortalyq parki jaǵyndaǵy «Tatarka» dep atalatyn jerdegi Malaıa kóshesindegi jer úıime kelip, jatyp qalǵannan keıin de, kópke deıin dóńbekship, uıyqtaı almaǵan edim. Meniń sondaǵy uıqydaǵy sana-túısigimdi dúr silkindirgen, bir kezderi qyzyldarmen shaıqasta bolyp, jaý qolynan oqqa ushqan Sadyq Kenebaıuly atamnyń jáne barsha kúresker ata-babalarymnyń uly rýhy ma eken dep oılaımyn búginde...
Sol kúnniń ertesinde Batyrhan qaıtadan meniń jumys ornyma kelip, keshegi maǵan tastap ketken daıyn, mashınkaǵa basylǵan maqalalardy alyp, meni syrtqa shyǵyp ketýge shaqyryp, ekeýmiz Gagarın men Abaı dańǵyly qılysyndaǵy saıabaqtaǵy bir oryndyqqa kelip otyryp, ol tyńnan bir áńgime bastap ketken bolatyn. Onyń bul sózderine qaraǵanda, taıaýda «Azat» qozǵalysynyń úni, táýelsiz saıası «Azat» degen gazet jaryq kóretinin, óziniń sol basylymnyń bas redaktory bolyp taǵaıyndalǵanyn, endi ózine men sıaqty orynbasar kerek ekenin túsindire bastady.
Ádeıi qyzyq kórý úshin men odan «aılyǵy qansha bolady?» dep jorta suraǵan boldym. Ol oılanyp jatpaı, birden «500 ben 1000 rúbl aralyǵynda bolatynyn...» aıtyp qaldy. Sol jyldary mundaı aılyqty mınıstrler men akademıkter ǵana alatyn. Men árıne, oǵan birden qulaı sene qoıǵan joq edim, Biraq, onymdy anaǵan sezdirmedim. Batyrhanǵa bir aptadan keıin baryp, jaýabymdy beretinimdi aıtyp, ony ortalyq jaqqa baratyn bir kólikke mingizip jiberdim.
Ol kezdegi qyzmetim de, sonshalyqty el mensinbeıtindeı emes, qaıta kóbiniń, onyń ishinde ádebıetten dámesi barlardyń qoldary jete bermeıtin, qalamgerler úshin asa mártebeli jumys orny edi. Bir sózben aıtqanda, kitabyn shyǵara almaı júrgen jas aqyndar men jazýshylarǵa taptyrmaıtyn jer edi bul. Jáne de aılyǵy men shaılyǵy da jaman emes, el qatarly kún kóre alatyndaı tabysyń da bar bolatyn.
«Jalyn» baspasy ujymynyń aýyz birligi myqty jáne kóbi jazýshylyr men aqyndardan turatyn. Bunda qyzmet isteýdiń ózi bir ǵanıbet dese de bolady. Baspa dırektory Seıdahmet Berdiqulovpen aram óte jaqsy boldy. Ol kisi ylǵı da meni janyna jaqyn tartyp, ara-arasynda áıelim Sholpannyń osy jaqtyń qyzy ekenin meńzep, «áı, kúıeý bala, baıqa...» dep ázildep qoıǵandy da jek kórmeıtin. Baspanyń bas redaktory Qoǵabaı Sársekeev te maǵan qamqor bolyp júrdi. «Aqqý-júrek» kitabymnyń der kezinde baspadan qalyń tyspen jaryq kórýine bul kisi tıgizgen shapaǵat erekshe edi. Meıram Asylǵazın basqaratyn proza bóliminde de atmosfeae asa jaıly boldy. Ásirese, Qoǵańnyń maǵan degen iltıpaty jaqsy edi, bárin ózim búldirip alǵamyn. Ana Shymkenttegi «Jalyn» baspasy kúnderinde tym ultshyl bolyp alǵanym týraly joǵary da aıtqamyn.
Endi mine, ol kisimen aramyzǵa syna túse bastaǵan. Sol saparda meniń qasymda bolǵan shymkenttik aqyn Tóregeldi Tuıaqbaev ta aǵa men ininiń arasynyń alshaqtaı túsýine ózinshe úles qosqany bar. «Qulannyń qasýyna, myltyqtyń basýy týra kelgen» bolatyn. Qoǵańa qyzmetten ketetin ótinishimdi alyp kirip edim, eshteńe suramastan qolyn qoıa saldy. Al, baspa dırektory Seıdahmet Berdiqulov aǵa, meniń bul aradan ketpeýimdi, ana jańa baratyn jumys ornymnymnyń bolashaǵy buldyr ekenin aıtyp, biraz úgittep edi, men alǵan betimnen qaıtpaı qoıdym. Ol kisi qınala otyryp, meni qyzmetten ázer bosatqan edi.
Mine, men sóıtip, Qazaqstannyń azamattyq «Azat» qozǵalysynyń úni - táýelsiz saıası «Azat» gazeti bas redaktorynyń orynbasary bolyp shyǵa kelip, saryq-suryq qaınap jatqan el ómiriniń saıası qazanyna kúmp berip, túsip te ketken edim.
Aldaǵy ýaqytta Alla amandyq berse, osy Batyrhan Dárimbet, Sábetqazy Aaqataı (osy kisi qaıtys bolǵannan keıin arada bir jyl ótkende «Qazaq ádebıeti» gazetiniń sol kezdegi bas redaktory, aqyn Ulyqbek Esdáýlettiń tapsyrysymen jazylǵan «Alashtyń arda uly» degen maqalam jaryq kórgen edi), Mıhaıl Esenálıev, Marat Shormanov, Nurbaqyt Qoıshybekov, Gúljıhan Bıboldınova, Dáýren Satypaldıev, t.b. kóptegen «azattyq» áriptesterim týraly jazatyn shyǵarmyn dep oılaımyn. Bul bolashaqtyń isi....
(Jalǵasy bar...)
qamshy.kz
Pikir qaldyrý