21.01.2013 jyly Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev onomastıka qyzmeti salasyn odan ári jetildirýge baǵyttalǵan Zańǵa qol qoıdy. Bul Zań barlyq baǵyttaǵy onomastıka salasy úshin naqty baǵyt-baǵdar bere otyryp, onyń mehanızmin rettemek. Zań jobasyn talqylaý kezinde sońǵy ýaqytta nysandarǵa belgisiz adamdardyń attary jıi berilip ketkendigi aıtylǵan bolatyn. Jańa qujat buǵan tosqaýyl bolmaq edi.
Alaıda Shyǵys Qazaqstan oblysynda, onyń ishinde Aıagóz aýdanynda Elbasy qol qoıǵan qujat kúresinge laqtyryldy. Oblys ákimi MÁSHBEKULYNYŃ aýdan ákimi Muharhanov Ánýarbekke bergen pármenimen, ımany kámil bolǵyr Qojaǵapanov Juman marqumnyń aty ultymyzdyń «Romeosy men Djýlettasyndaı» Qozy Kórpesh-Baıan Sulýdyń múrdeleri jatqan, jalpaq Qazaq úshin kıeli mekenge berilmek bolyp aýdan dúrligip jatyr. Ondaı jasyryn pármendi MÁSHPEKULY kezinde Aıagóz aýdanynyń ákimi bolǵan N.Ázimbaevqa da beripti. MÁSHPEKULYNYŃ bar bolǵany bolar-bolmas MTS-tiń dırektory, usaq-túıek qoı fermasyna meńgerýshi ǵana bolǵan, abyroıy qatardan ozbaǵan, esimin búkil El túgil aýyl-úı áreń eske túsiretin janǵa qunyperen jantalasýynda qandaı syr bar?
Oıǵa ártúrli kúdik oralady. «Ákesine ataý alýdyń qamymymen Toqtarhan (Qojaǵapanov Jumannyń uly) oblys ákimine para júıtkitip jiberdi me eken? Álde Toqtarhannyń bizdiń ákimmen (Saparbaevpen) arasyndaǵy «bajalardyń qımastyǵyna» jol berildi me eken? Ne Toqtarhan bizdiń ákimdi «Jańaqorǵanda óz ákeńe aýyl atyn bergende, meniń ákem toqaldan týyp pa eken» degen qısynmen utty ma eken? Álde bizdiń Toqtarhan Nazarbaev jáne AQSH Prezıdenti Bıll Klıntonmen úsheýara san márte tabaqtas bolǵanyn, olardyń ózinen aqyl suraǵanyn aıtyp, Saparbaevty sastyryp, yqtyryp tastadyma eken?...» degen kúdikterdiń jetegine erip kete jazdaıdy ekensiń. Alaıda mundaı quqaılarǵa boı aldyra qoıatyndaı «MÁSHPEKULY TÁSHTEK oıly teksiz ulyq» deýge aýyz barmaıdy. Al, Toqtarhannyń ótirikti sýdaı sapyryp, esip-bósip jónegende aldyna qara salmaıtyn «júıriktigin» men bala kezimnen bilemin.
Qypshaq aqyny, Altyn Orda dáýiri ádebıetiniń ókili Saıf Saraı «ótirik-jaraqat sıaqty, jazylsa da, orny qalady» dep onyń adam mineziniń merez qasıeti, zıandy qubylys ekenin aıtqan. Ótirik resıpentterdi shatastyrý maqsatymen naqty bir jaǵdaıda jekeleı nemese áleýmettik artyqtyqqa ıe bolý nıetinen týyndaıdy. Ótirikshi maqsatyna jetý úshin ózin-ózi madaqtap, shyndyqty sanaly túrde burmalaıdy. Sóıtip ótirikshilik tulǵanyń sapalyq kórsetkishine aınalady. Áleýmettik-psıhologıalyq turǵyda ótirik ótirikshiniń ádisi bolsa, psıhopotologıada ol adamdardy aldap shatastyrý prosesinen qanaǵattanarlyq sezimge bólenip, kóńili tolatyn mıfoman-psıhopattyń maqsaty bolyp kórinis beredi. Toqtarhan Jumanulyn osy bir merez ádetten saqtandyrýdy azamattyq paryzym dep bilemin.
Toqtarhannyń kóp ótiriginiń Tarlaýly aýylyna qatysty bir parasyna ǵana toqtalaıyq. «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń 2012 jyldyń 8 qyrkúıegi kúngi sanynda jarıalanǵan «Strana, Semá, Istorıa» atty maqalada: «...samoı vyssheı nagradoı Toktarhan Kojagapanov ı ego otes Jýman vsegda schıtalı dobrýıý památ lúdeı. Imenno poetomý Toktarhan na svoı dengı POSTROIL v rodnom sele Tansyk pod Aıagozom selskıı dom kúltýry. Podobnogo vo vseı okrýge net-prostornyı, svetlyı...». Atalmysh Mádenıet úıi 1963 jyly Toqtarhannyń túbit murtty bozbala shaǵynda, polıtehnıkalyq ınstıtýttyń stýdenti bolyp júrgende sharýashylyq ádispen onyń qatysynsyz salynǵan eken. 2003 jyly bul obektige jóndeý jumysy júrgende aýdannyń (atyn atamaýdy ótingen) sol kezdegi basshylarynyń biriniń aıtýyna baqsaq, jumys búdjet qarajatyna júrgizilipti. Sonda Qojaǵapanovtyń qarjy jumsaǵany ótirik pe? Já, biz ol qarajatty indetpeı-aq qoıalyq. Endi Toqtarhan salypty-mys degen aýyldaǵy meshit úıine keleıik. Kazpravdada jarıalanǵan maqalada mynandaı sózder bar: «Kogda otkryvalı Dom kúltýry...starıkı, pomnáshıe Toktarhana eshe malchıshkoı, podoshlı blagodarıt za dobroe delo. I samyı staryı aksakal skazal: Vot by kto eshe ız nashıh zemlákov sdelal by nam podarok-postroıl mechet...»
Budan ary qaraı «Uly mesenattyń» jan tolqynysy bylaı sharyqtaıdy. «Slova etı zapalı Toktarhaný v dýshý. Kogda vernýlıs v Almaty, on skazal jene-ý nas eshe ostalıs dengı. Zachem onı nam? Detı vyroslı, zarabatyvaıýt na jızn samı, ý nas vse v dome est na jızn mnogo ne nado. Davaı mechet starıkam postroım? Skazano-sdelano. Cherez god v Tansyke podnálas mechet.»
Bilmegender alǵashynda: «Ǵajap. Jigit-aq eken. Atymtaı osyndaı-aq bolar» desip jatty. Biraq istiń mán-jáıi ózgeshe bolatyn. Atap aıtsaq ótken ǵasyrdyń elýinshi jyldarynda Tańsyqta klýb úıi salynady. Toqtarhannyń kosmetıkalyq sylap-sıpaý jasap, «jańa meshit turǵyzdym» dep jumyr jerge jar salyp, aspan astyn azandatqany osy ǵımarat. Bul ǵımaratty jóndeýge jalǵyz Toqtarhannyń emes, biraz jigittiń puly jumsalǵany belgili. Al abyroıdy Toqtarhan qanjyǵaǵa jeke dara baılanyp ketti.
«Toqtarhan ózine ózi taǵy qandaı pıar tabar eken» dep júrgenimizde, izdegeni aıaq astynan orala ketti. Budan bes-alty jyl buryn IýNESKO-nyń usynysymen, ishinde Qozy Kórpesh -Baıan Sulýdyń nekropoli bar, Qazaqstandaǵy úsh tarıhı nysanǵa jol salynbaq edi. Bul ıgilikti iske bastamashy Elbasymyz Nursultan Nazarbaev boldy, eskertkishke jol salý osy ıdeıadan týyndap, búdjette qarajat ta qaraldy. Osy tusta Qojaǵapanov ıne kózine óz kendirin sátimen sabaqtady da jiberdi. Mundaı yńǵaıly sátte «daıyn asqa tik qasyq» bola ketýde ol tym ábjil-aq. Ostap Benderdiń inisi me dep qalasyń ony!
Qazaq qoǵamynda ákeniń alatyn áleýmettik ornyna erekshe basymdylyq beriledi. Ákeni syılaý, qurmetteý otbasy etıkasynyń ımperatıvti áleýmettik normalaryna jatady. Adam óz ákesin jaqsy kóredi. Toqtarhan da adam. Ol da ákesin jaqsy kórýi kerek. Biraq ol adam retinde, tipti tabıǵı maqulyq retinde, aqyl negizinde bekitilgen Zańdarǵa baǵynýy tıis. Toqtarhan ózine tek maqsatqa jetýdiń quraly dep qaraıtyn bolsa, jalpy adamzattyq etıkanyń erejesine sáıkespeı, kúnáǵa batary anyq.
Toqtarhan Ákeni qurmetteýdiń jón-josyǵyn bezbendeı almaı, onyń arýaǵyn terbetip, mazasyn ketirip júrgenin túsiner emes. Ádette, óz ulynyń qadyryn, óz perzentiniń qasıetin týǵan topyraǵy birinshi tanyp bilýshi edi. Jumaqtyń tórinde bolǵyr Juman aǵanyń atyna týǵan jeri-Qaraǵandyda bir tóbeshiktiń aty buıyrmaǵany qalaı? Álde ulynyń abyroıy ol óńirde arqyrap turmaǵany ma? Aınaldyra Qozy-Baıannyń múrdesi jatqan kıeli mekendi shıyrlaı beretini nesi? Álde «týǵan jerge» jete almaı, «toıǵan jerdi» qıa almaı, jem-tuzaqqa ilingen pushaıman ba edi?
Juman aǵamyzdyń arýaǵyn shýlatý oıda joq. Ol úshin ımany kámil bolǵyr aǵanyń rýhy bizdi emes, Pýshkınniń sańlaýsyz, qanaǵatsyz kempir-keıipkerine barǵan saıyn uqsap bara jatqan ulyn kinálaıtyn shyǵar. Úıtkeni Toqtarhan alaqandaı aýylda ákesi - Juman Qojaǵapanovtyń aty berilgen Mádenıet Úıin, Juman Qojaǵapanovtyń esimimen atalatyn kósheni, anasy – Qojaǵapan kelini Kóshjan apanyń atymen atalatyn meshit úıin mise tutpaı, endi ǵasyrdan ǵasyrǵa ozǵan tarıhı atty barymtalap, ony da ákesiniń atymen ataýǵa jan sala kirisken áreketi mynaý!
Sonda Tańsyq aýylynyń kóshesin de, Mádenıet Úıin de, Meshit Ǵımaratyn da, tipti onyń atyn da bir ózi ıelenetindeı Qojaǵapanovtan ózge bul aýylda ul týmaǵan ba? Juman Qojaǵapanovtyń ózi de Tańsyqtyń týmasy emes ekenin eske alsaq, kóńilge bul óńir buryn sońdy tulǵaly azamatqa tolǵaqty bolyp kórmegen be degen kúdik eriksiz syǵalaıdy.
Joq tipti olaı emes. Tańsyq topyraǵynan qalsa qazaqqa, ozsa álemge tanymal tulǵalar jaralǵan. Úsh birdeı mınıstrdiń kindigi osy aýylda kesilgen. Ondaǵan ǵylym doktorlary túlep ushqan meken. Medısına salasy boıynsha ǵalym aǵalarymyz dúnıe júzine máshhúr eki birdeı irgeli ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń irge tasyn qalady. Aýdan, oblys basqarǵan kóptegen tańsyqtyq azamattardyń qatary mol. Solardyń bir de biriniń esimin enshilegen bir de bir kóshe joq.
Amangeldi Kerimtaev.
