Sońǵy jyldary jýrnalıserdiń qoǵamdaǵy bedeli men kásibı biliktiligine qatysty synı pikirler jıi aıtylyp júr. Biz osy oraıda aıtqan pikirlerdi jańǵyrtpaı-aq, esti jandarǵa qulaqqaǵys retinde, bárimizdiń ılegenimiz bir teriniń pushpaǵy ekenin jadymyzdan shyǵarmaı, oryndy oı tolǵap, oramdy túıin túıýdi maqsat ettik.

Bizdiń eldegi qalyptasqan qaıshylyqty jaǵdaı – kez kelgen tulǵa, ol memlekettik qyzmetker, sheneýnik bolýy múmkin nemese ujym jumysy týraly BAQ-ta syn aıtylsa, olardyń óre túregelip, bolǵan oqıǵany jappaı bir aýyzdan joqqa shyǵarý derekteriniń jıi kezdesýi. Oryn alǵan keleńsizdikti moıyndamaı, ony jaýyp-jasyrǵannan ol tulǵaǵa nemese ujymǵa keler paıda qaıda? Biz aıtyp otyrǵan keleńsizdik týraly jazýshy B.Kenjeev bylaı deıdi: «Postsovetskomý prostranstvý svoıstvenno obıdchıvost Kak tolko kto-to krıtıkýet Kazahstan ılı Rossıý, vse týt je ogorchaıýtsá, ka tolko pohvalıt – vse nachınaıýt gordıtsá. A vot kakaıa-nıbýd Fransıa hvalý ı klevetý prıemlet ravnodýshno – nıkak na eto ne reagırýet. Prıchına v nashıh kompleksah.

V Amerıke, v kotoroı ıa seıchas jıvý, ılı v Kanade, gde ıa dolgıe gody projıl, voobshe schıtaetsá horoshım tonom rýgat straný, pravıtelstvo, govorıt vse vremá o nedostatkah. No Nú-Iorkskoı polısıı, dýmaıý, ı v golový ne prıdet napısat obıjennoe pısmo v gazetý, eslı ee býdýt rýgat za to, chto ona slıshkom mnogo arestovyvaet. Tam skoree vsego, sozovýt soveshanıe ı nachnýt dýmat mojet byt, my v chem-to deıstvıtelno nepravy?» (Central Asia Monitor, Sara Sadyk «Bakytjan Kenjeev o kazahskom v sebe, ob SSSR...», 10.07.2017)

Al qazirgi tańda jýrnalısıkada joǵary baǵalanatyn ustanymdardy bylaısha jikteýge bolady:

Birinshiden, beıtaraptyq kózqaras qaǵıdasyn ustaný;

Ekinshiden, jýrnalıs oqyrmannyń, kórermenniń, tyńdarmannyń senimine selkeý túsirmeýi kerek.

Osy joǵaryda aıtylǵan eki qaǵıdaǵa oraı reseılik jýrnalıs A.Venedıktovtyń myna pikiri sózimizdi tolyqtyra túsedi: «Neıtralnym mojno byt tolko v tom gosýdarstve, gde net gosýdarstvennyh SMI, da ı to ne obázatelno, potomý chto tam vsem predostavláetsá vozmojnostvyskazat svoıý pozısıý.

A kto narodý býdet obektıvno osveshat? Doljny ostavatsá ızdanıa, kotorym doverıe aýdıtorıı vajnee, chem lúbov. Lúdı obychno lúbát teh, kto dýmaet, kak onı. A doverıe – eto kogda chelovek znaet: onı mne rasskajýt vse kak est Vot my boremsá za doverıe». (O.Damaskın Neıtralnaıa pozısıa jýrnalısov, 16.12.2013, obdamaskin.livejournal.com)

Úshinshiden, jýrnalısiń óz kásibine degen adaldyǵy. Bul týraly telejýrnalıst Darhan Ábdik bylaı deıdi: «Azat adamdardyń qoǵamynda repýtasıa mańyzdy. Búgin kásibinde ótirikke barǵan adamnyń sózine erteńgi kúni eshkim senbeýi kerek. Ol adam sol kásipten ózi ketýge májbúr bolýy kerek. Ol meıli jýrnalısıka, saıasat nemese bıznes bolsyn». (Dútbaeva N. «Búgingi jýrnalısıka: qonysy men órisi», «Qazaq ádebıeti» gazeti, 23.06.2017 jyl)

Tórtinshiden, «bir eli aýyzǵa tórt eli qaqpaq»;

Besinshiden, etıka máselesi tikeleı jýrnalısiń ishki senzýrasynan bastaý alatyny jasyryn emes, ıaǵnı onyń ishki mádenıeti joǵary bolýy kerek.

Altynshydan, qazirgi kezde sóz qadirin túsiner, sóz parqyn baǵalar jýrnalıser az degendi jıi estımiz. Bul pikirdiń jany bar, biraq eń qaýiptisi - qazirgi qalam ustaǵan jandardyń abaılamaı sóz aıtyp, kópshiliktiń obalyna qalýy bolar edi.

Etıka máselesine kelgende qazirgi tańda jýrnalıser tarapynan jıi oryn alatyn kemshilikterdi tómendegideı toptastyrýǵa bolady:

Birinshiden, búgingi kúnde jýrnalısıka kásibin óziniń jeke bas múddesine paıdalaný jaıttary kóptep kezdesedi. Jýrnalıs Qasym Amanjol aıtpaqshy, «Jýrnalısıka arqyly óz múddesin túgendegish minezden arylý qajet».

Ekinshiden, jýrnalıserdiń jeke tulǵalardyń jeke basyna tıisý jáne tanymal tulǵalardyń otbasylyq problemalaryn sóz etý derekteri jıiledi, bul olardyń sóz bostandyǵy deńgeıiniń qanshalyqty ekenin kórsetedi.  

Úshinshiden, asyǵys baılam jasaý, bolǵan oqıǵanyń aq-qarasyn teksermeı jahanǵa jar salý.

Tórtinshiden, ásiresaqtyq, bul týraly tanymal jýrnalıs Dáýren Qýat bylaı deıdi: «jýrnalıserdiń ózin-ózi shektep, ózderine ózderi senzýra qoıyp alǵany ras. Bunyń ózi bizdegi «kózge kórin­beıtin» senzýranyń pármeninen shyǵyp otyrǵan jaıt. Aqparattyń erkin taraýy úshin, sóz bostandyǵy úshin, árbir ótkir maqala úshin jýrnalıs pen bas redaktor baryn salyp kúrespese, qarsy turmasa, onda senzýra kúsheıe beredi. BAQ óledi. Rasynda, BAQ qyzmet­keriniń jeke basynyń qaýipsizdigi men tynyshtyǵy halyqqa  shynaıy aqparat jetkizýge  kedergi bolmaýy kerek!»(Imambaeva D.Búgingi BAQ jáne sóz erkindigi, «Aqıqat» jýrnaly, 28.09.2016). Al reseılik «Eho Moskvy» radıostansıasynyń bas redaktory Alekseı Venedıktov bul másele týraly: «Glavnaıa problema rossııskıh medıa – eto samosenzýra; lúdı pýgaıýtsá ranshe, chem chto-to proısqodıt. No eto professıa ne dlá pýglıvyh. Vy vsegda nastýpaete na chı-to ınteresy, daje eslı pıshete o balete. Jýrnalısıka – odna ız samyh rıskovannyh professıı v mıre»(O.Damaskın Neıtralnaıa pozısıa jýrnalısov, 16.12.2013, obdamaskin.livejournal.com).   

Besinshiden, sóz bostandyǵy degen uǵymǵa jeńil-jelpi qaraý. Al shyn máninde «Sóz bostan­dyǵy degende, shyndyqty aıtýǵa kim qabiletti, kim quzyretti?" degen máse­leni esten shyǵarmaý kerek. Meıli ol jýrnalıs bolsyn, basqa bolsyn, sol jazaıyn dep otyrǵan shyndyqtyń óze­gine sanasymen boılaı alsa, keńinen qarap, ony qoǵamdaǵy zańdarmen úıles­tirip aıta alsa, sóz bostandyǵyn paı­dalaný degen osy. Al, shyndyqty tek maman ǵana aıta alady. Aıtalyq, táýel­siz basylymdardyń sózi ótimdi bo­lýy­nyń bir sebebi, onda jazatyndardyń kóbi kásibı jýrnalıs emes, belgili bir sa­la mamandary. Jalpy, sóz bostandyǵy qoǵamnyń saıası-azamattyq deńgeıimen de anyqtalady» (pýblısıs-fılosof Ábdirashıt Bákiruly) (Imambaeva D. Búgingi BAQ jáne sóz erkindigi, «Aqıqat» jýrnaly, 28.09.2016).

Bul jerde kásibı jýrnalıserdiń saıası jáne quqyqtyq saýattylyǵy mańyzdy ról atqarady.

Altynshydan, qazaq jýrnalıseriniń ózara aýyzbirshiliginiń joqtyǵy, jýrnalısik yntymaqtastyqtyń bolmaýy der edik. Buǵan búgingi kúnde bul baǵytta qordalanyp qalǵan máseleniń kóptigi aıǵaq bolady. Áli kúnge deıin jýrnalıser mártebesiniń aıqyndalmaı otyrýynyń bir ushyǵy da osynda jatqan sıaqty.  Osy oraıda ashshy da bolsa shyndyq jýrnalıs Qasym Amanjoldyń myna pikirin alǵa tartsaq artyq etpes: «Jýrnalıserdiń mamandyq deńgeıinde bir-birine jany ashymaıtyn dárejege jetýi, jaı ǵana áriptestik turǵyda da kómek kórsetýge qulyqty bolmaýy – olardyń dárejesiniń túsip, jaı ǵana oryndaýshy usaq-túıek fýnksıonerge aınalǵanyn bildiredi».

Jýrnalıs mártebesine qatysty Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń: "Bul óte ózekti másele. Bul máseleni jaqsylap qaraýymyz kerek. Men úkimetke tıisti tapsyrma beremin. Keleshekte, eger qajet bolsa, jýrnalıserdiń mártebesi týraly tıisti zań qabyldaımyz. Ne bolmasa, men ózim prezıdent retinde sheshim qabyldaımyn", - degen pikiri kókeıimizge úmit otyn uıalatady.

El múddesin túgender jýrnalıserdiń óziniń kásibı joǵyn túgendeýge kelgende qulyqsyzdyq tanytýy, yntymaqtastyq tanytpaýy - bárimizdi oılandyratyn másele.

Oryntaı Oshanova,

fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty,

dosent.